|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 20. 30 December 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
— —————————————————————
[NAMA 20, O TE TAU TUATORU., WAIRARAPA. TIHEMA MANE 31th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
\_\_\_\_ \_\_\_\_
KEREITAONE TIHEMA 31ST 1900.
WAAHI TUANGAHURU O TE
NGAKAU POURI.
E tipu e rea ka tipu koe hei tangata
ka ruru e koe i te kete tuauri hei
amonga mou ki te putake o nga ko-
rero : e whakarewaina ra ki runga
te pakihiwi he hikitanga he hapai-
nga he amonga he arewa he tau-
ira, tukunga o kai heketanga o kai
ka heke nga kai ka heke ki te pu-
kenga ka heke nga kai ka heke ki
te wananga ...a ruru...te Iki ki te
puu matakahi, kai te ara tiatia kai
te ara to ngakengake uru o Tanga-
roa ki te karapinepine i uta...ra e,
manawa mai hoki te whatu koro-
ngata aunei ka whakatu ki moana
ka whainga ka whakatu te uru o
Tangaroa ki te karapinepine i tai
ra...e...manawa mai hoki te whata
korongata aunei kia nenewha ne-
newha ka taia te matau a Tonga-
nui ko pikitua ko pikiaro ka whi-
whia ka rawea kae..a..te Whenuanui
ka ea...he...aha te manu e he tiiti
te manu he aha te manu e he rako-
rakoa te manu he aha te manu
...e...he takahi karerangi, ka tau .
ki tahuna tapu. Tapikitia e koe
te mahanga ki te kawai o te kete
ko Tarainoho ki a Rouri ko Tarai-
noho ki a Arotea te huki toto e te
tahe toto...e...Tara...e...kai enei
nga Amoamohanga.
Tenei te hanga e te Iwi ko toku ngakau
hakaputa te taea noatia te peehi, kia ata
aupapa. He ahakoa ko te karere ahau kia
outou e te Iwi te iti me te rahi, i roto i te
ngakau pouri. No reira te hono tonu o te
ere o nga kupu whakamarama ki o koutou
Marae, ahakoa whakahawea mai koutou i
ku kupu. Otira kei te matau ia koutou te
tiro ki nga wa me nga taima i raro i te ra,
5 ra pai, he ra kino; he wa pouri, he wa
arama; he wa e kata ai, he wa e aue ai;
e wa e riri ai, he wa e kanikani ai; rite ra-
a enei ahua, no te timatanga mai rano taea
>atia tenei ra. Ehara i te mea ma taku
whakamarama rawa nei e tatu ai o koutou
ahara, engari ma te titiro o te ngakau ki
nga mea o nga wa kua pahure, ko te hunga
pupuri ana e whakaaro ana i nga mea o
nga wa kua pahure, tata tonu mai ki mua ia
tau te kite te mohio ki nga mea o nga wa
ahu mai ana a-mua ; rite tonu ki te Paina
araihe, e kume mai ana i nga mea o tawhiti
a tata. Otira ma te aha te katoa e miiti ai;
hunga whakaaro kore 1d nga mea o nga
kua pahure, i te hauhake katoa nei hoki,
kai ana te iti me te rahi, tino kai tino
kona I eke katoa nei hoki te Iwi ki ru-
a i nga Waka o Taiwhanga raua ko Tawhi-
e pukai mai ra i Ranana. I eke katoa
nei hoki te Iwi ki runga i te Waka o te Ko
tahitanga o Waitangi e pukai mai ra i te
Paremata i Poneke. Ko enei take i puta ma
i roto i te ki kopu, i te kopuhuri o te mako
natanga o nga mea o nga wa kua pahure, a
kowai hoki i roto i te Iwi kaore i rongo e 6(
miriona, kua tu kai runga i te whakatatare
a e 4 ano miriona kei roto i te rua, ara, i te
kokonga kau o te rua, hei ora pea mo nga
tau e 4. Tena i roto i enei ahua kowai te
tangata mahara i roto i te Iwi, kaore pea.
ae, kaore kia kotahi, ara, kia kite tatau penei
ia tatau e matakitaki atu nei ki te putanga o
te hunga rawakore o te Iwi Pakeha i runga i
te ahu Whenua, me te tohu taonga. No reira
taku mahara kaore e pono he Kai-whakarite
Whakawa i roto i te Iwi. Heoi kau te Kai-
whakarite Whakawa, ko te mate. Ina hoki
tetahi tamaiti i haere atu ki nga Whenua ta-
whiti maumauria atu ana taonga ki reira,
he toreretanga ki te kino. Heoi pangia iho
taua tamaiti e te mate i te kai, me te rawa-
koretanga, heoi Okioki marie ana taua tamaiti
ki te Whenua, ka whakarite whakawa mo
• tona mate, koia tenei tona whakarite, "ka
whakatika atu ahau ka haere ki toku matua
ka mea atu ki a ia e pa, kua hara ahau ki te
rangi, ki tou aroaro ano hoki" a ora ake ta-
ua tamaiti, a mei noho tonu i runga i tera
ahua kua tutuki atu ano ki reira. Otira i
tona whakaritenga nei, riro mai ana
i a ia he hu mo ana waewae, he mohiti mo
ana ringa, patua ana te kuao momona a te
Kau maana, a riri tonu iho te tuakana ki
te papa mo tenei meatanga ki tona teina.
He ahakoa, he kupu whakarite nga kupu
nei i tona whakakitenga, i tuhituhia ai ki
te Karaipiture, he ahakoa ko taua mate o
taua tamaiti ne maumau taonga, rite tahi
ki te mate e tupu haere nei i roto i te Iwi.
Kaati no tera tau i patua ai te kuao
momona a te Kau, i homai ano hoki he hu,
he mohiti mo nga ringa, heoi kore rawa te
Iwi i whawha atu, a kaore hoki i kai i te
kuao momona i homai nei e te matua ma te
tamaiti. Heoi tupeke ana te Iwi kua ara
te pa he whawhai atu ki te papa. Na, e
hoa ma kua rereke te kupu whakarite nei i
to te tamaiti ra, ina he kanikani te tukunga
iho o tera, he hari, he koa, he rangimarie.
Kaati e te Iwi tena pea koutou ka kite i te
Pire a te Kawanatanga i hanga hei whaka-
kapi mo tera kua whakahekia i tera tau, a
tena pea e kitea iho e koutou te rite tonu,
a, te ahua rereketanga ranei o to tera tau i
tenei. Heoi e taea te aha, i runga i nga
matauranga e kume ana ki matau ki maui,
na to koutou matauranga tenei ahua i hura,
kaati kia mau ki to koutou taonga, he pito
koha no roto i te aroha, i te tangi me te aue
nui, i tawhaiti atu i tenei whaitua o nga
Moana hohonu me nga ngaru whakakeo tai
papaki-rua, o runga o te whanuitanga o te
Moana, e tauwehe mai nei i enei Motutere.
Kaati pea ahakoa iti, kaore i tino eke ki
runga i to koutou hiahia, otira kua eke, na
te mate i hura ahakoa iti te koha nei, he iti
te whiwhia i te kore rawa, he iti koha no
tawhiti; puritia te mea kua mau i te ringa,
he whakatauki na te Pakeha, ki te mau te
manu kotahi i te ringa, kei whawhai te
whakaaro ki te hopu ata i tetahi, kei rere
te mea i roto i te ringa, a, rere atu ana raua,
i e rua; he rakuraku he ketekete te tukunga
iho ; me whakaaro tonu hoki ki te ahua o
te Pire i tera tau, me te ahua o te Pire i
) tenei tau, me te mea kua hoki atu te titiro
ki te Pire tuatahi, i tau patupatu nei te lwi
i tera tau.
E nga Iwi e nga Hapu, te iti me te rahi,
ki te paahi te Pire nei, kei tu kei matakitaki,
, tomokia a roto kia awe te ahum, kia tete te
i kiore, tete i roto i te rua, waiho te Ngera ki
a rapiropi kau ana i waho, kia tere te whaka-
tu inga Komiti hei tapahi atu i te toenga, hoko
a te Kawanatanga, kia awe te wehea, ki te
tu ano hoki, ko te matakitaki kau atu, kaati
he whakaaro tena kia hoko tonu ai i aua to-
enga Whenua kia pau rawa atu ai i te Kawa-
natanga, kaati me tahuri ki te whakatoitoi
kia koutou, mahia te - mahi i te wa o te ra e
whiti ana, mea ake taea te po e kore ai e
ahei. I mua he Hikurangi i te hapai o te
rakau, e whanui ana te umauma o te tanga-
ta, e maru ana hoki a muri i te tuara, i nai-
anei he Kuku-a-mata kei roto i te ringa, e
uira ana te mata o te tokotoko, ko nga wha-
tu kei runga i te Konui te Koro-matua o te
waewae matau, kaati rawa ahakoa iti he
he uira he tokotoko, kua whai parepare te
Iwi, kua tu te we/ra kohatu hei arai atu i nga
mahi kino, e whakamate nei e aue nei te Iwi
i tena tau i tena taa, kia mau kia u, i runga
i te rangimarie me te ngakau tatu, kana e
whakarongo ki nga whakawai a nga Pakeha,
no koutou nei to ratau oranga, e mea ana kia
puare tonu ai a ratau mahi hei oranga mo
ratau, hei tohu raa koutou, ki te kopi o rata-
u waha, he mate mo koutou kei taua tikanga,
ki te hamama o ratau waha he ora tena mo
koutou, a, he mate kau mo ratau.
Koriniti.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe, e tumanako atu ana te ngakau, kia
tau te atawhai a te Ariki kia koe, me nga
tamariki mahi o te "Puke." I te 9 o nga ra
nei, ka eke atu nga tamariki o te Kura o te
Pamoana, me o ratau inatua, ki runga ki te
Tima nei kia te Aotea, hui katoa te tokoma-
ha, 147 i te 2 o nga haora p. m. Ka rere ata
te Tima i Koriniti nei, hui katoa nga tangata
i runga i taua Tima e 300 Pakeha Maori, i
te 6 o nga haora p. m. ka tae ki Pipiriki,
kua hui noa atu a Ngaati Kura ki Pipiriki,
ki te whakaaro kite tokomaha o taua Iwi e
200 pea, i tenei taima ka wehe ta matau haere
ko nga tamariki o te Kura o te Pamoana, ka
noho i te taone o Pipiriki, ko o matau ranga-
tira Kaumatua me nga rangatira o te Iharai-
ra, me Taitoko raua ko Hari Te Aohau, ka
ahu ki te pa Maori, he mea whakawhiti e te
waka, te 13 te 14 tangata ki runga i te waka,
i te taima kotahi, e raa nga waka e mahi
nei ki te whakawhiti i te 200 tangata, kaati
me ahu ake taku korero ki nga tamariki o te
Kura o te Pamoana, i te 8 p. m. ka hui nga
tamariki nei ki roto ki te Hooro, a te Kamu-
pene o te Aotea, me te hui mai o te Maori o
to Pakeha ki roto ki taua whare, ki te wha-
kaaro noa ake a te ngakau, kei runga atu i
te 300 i te 400 ranei tangata, ina hoki kaore
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 20, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA MANE 31th 1900. [Wharangi Ko. 2 ]
i ura ki roto ki te whare, he mea whakatuhe-
ra te toa o te whare kia kite mai te nuinga
o te tangata i waho o te whare, ka timata
te tangi o te piana, ka timata hoki te waiata
o nga tamariki e 81, ko nga Kotiro. he kahu
ma o ratau, ka timata hoki te haruru o to
whare i te mahi a te Pakeha, me te, Maori ki
te pakipaki haruru, ana tera, i te 11 o nga
haora i te po ka mutu te waiata o nga tama-
riki, i te 9 o nga haora i te ata ka whiti nga
tamariki ki te pa Maori; he mea whakawhiti
e te waka, kotahi haora e whakawhitiwhiti
ana, ka hemo nga tamariki nei me te nuinga
o te tangata Pakeha Maori wahine taane, e
pa mai ana te pohiri a Ngaati Kura haruru
ana tera, ka tu nga tamariki ki te Marae o te
kainga, ka waiatatia nga waiata Pakeha e 4
nga waiata, ka mutu me te pakipaki o te Maori
o to Pakeha, i te mea kua tata rawa te taima
e rere mai ai te Tima, kaore rawa i taea e
nga tamariki o te Pamoana te whakamana-
wanui ki te noho, i runga i te manaaki me te
aroha o nga rangatira tai-tamariki o nga
Ngaati Kura, tae atu ki te Iwi, kaati me
whakapoto ake e au taku korero i konei, i te
po nei he nui nga korero mihi aroha, a nga
rangatira tamariki o nga Ngaati Kura me to
ratau Kaumatua me Materoa, kia Ngaati
Pamoana, kia Ngapoutama, ki te Iharaira
kia Taitoko, me Hari Te Aohau, te kupu a
Taitoko i haere mai aa ki te whakapuaki
kupu kia koutou mo te purei waka, ka tu nei
ki tera Motu, katahi ka paoa mai te pao a
Ngaati Kura, haere mai Taitoko rauawatia
te waka, ka oti ka waiho kia tau ana e au.
Te kupu a nga rangatira tamariki o Nga-
ati Kura, kia Ngaati Pamoana, kua oti tatau
te whakakotahi e a tatau tamariki i tenei ra,
hei taina hei tuakana, a kua kotahi enei hapu,
ko te mea i tino whakamiharo ai nga ranga-
tira o te haere, ko te manaaki o Ngaati Kura
i te mea i puta ohorere atu enei rau tangata
ki o ratau aroaro, kaore e whakaatu i tae kia
ratau, tenei nga rau tangata kei te haere atu
ki Pipiriki, a nui atu te manaaki o tana Iwi
ia matau, tetahi i tino whakamihi matau ko
Keremeneta, ko tona kaha ki te whakawhiti-
whiti i enei rau tangata, i runga i te waka
kaore rawa ona ahua ngenge, ki ta matau
titiro atu, i te 11 o nga haora ka eke matau
ki runga i te Tima, ka rere mai te Tima tera
atu te nuinga o nga korero o te huihuinga,
heoi ano.
Na Ngarongo Pokiha.
Home-wood.
Kaihoata Pah.
Noema 26th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikuranga,"
panuitia, atu nga kupu nei, ki nga Hapu, ki
nga Rangatira o roto o Wairarapa, e hoa ma
tena ra koutou, tenei kai te koa ake te nga-
kau ki te whakatatutanga a to tatau Kawa-
natanga i etahi Ture mo tatau i roto i tenei
tau, kua kiia nei te Ingoa mo aua Ture he
Kaunihera Whenua Maori, me te Kaunihera
Marae. No reira ka tumanako tonu ake te
whakaaro kia whakahaerea nga ritenga mo
tatau Kaunihera Marae, kia wawe Le oti, kia
tae rawa ake kia Hanuere e. haere mai nei
kua oti he Mema mo to tatau Kaunihera,
kaati no te 24 o nga ra o tenei marama ka
huihui nga morehu o enei Hapu ki Kaihoata
nei, a Ngaai-Tumapuhiarangi me Ngaai-Te-
ao, me Ngaati Rongomaiaia me Ngaati
Maa.hu, ki konei whakahaere ai i a ratau ku-
pu ake mo nga Mema mo to tatau takiwa, i
penei ta ratau na kupu, ko nga Mema mo to
tatau takiwa kia 12 mo enei takiwa tonu, kia
S tonu mo enei Hapu, koia nei te kupu a
enei Hapu o tatau.
Kaihoata Pah.
Home-wood.
Noema. 26th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tukua atu enei kupu ki runga ki ta tatau
taonga kia "Te Puke Ki Hikurangi," hei
titiro iho ma nga morehu e noho nei i. runga
i Aotearoa me te Waipounamu, koia tenei
ka tuhia iho. nei ki raro nei:— , •
E nga Iwi me nga Hapu, e nga Rangatira
o roto o te robe o Wairarapa, kua kiia nei
he, Ingoa ko Rongokako Kaunihera. Kua
puta ake tetahi whakaaro -kia tuhituhi tatau
me o tatau Uri i o tatau Ingoa i roto i nga
tau e rite ana ia tatau, kia mohio, ai tatau-ki
to tatau tupunga ake, ki to tatau hekenga
iho ranei, a kia mohio ano hoki tatau ki te
kaute onga tangata o roto o te tatau rohe
Potae kua whakatakotoria nei, a kia waiho
tenei tuhituhinga hei whakamaramatanga
ma o tatau Uri, a kia riro mai ano-tenei mai-
hi a-te- tuhituhi i o tatau Ingoa, ma tatau
ano tatau ma te Iwi Maori e tuhituhi. Heoi
ko matau Ingoa me o matau Hapu, me o
matau kainga ka tuhia iho ki raro nei.:—
Ingoa; Hapu • Kainga.
Tuhua H. Te Huki. Tumapuhiarangi. Taueru
TeAo-Anaru. Ngaaiteao Wheuru.
Titaha H, Piripi. Ngaaiteao.
Karamana H. Tumapuhia.
Wainohu Te Huki. ... • ...
Rawinia Te Huki. Ngaaiteao. ...
Haana Hirini. ...
Tangi, Titaha. Te Hikaopapauma.
Maora Te Ao. N'Tumapuhia. . ...
Meri Teahirakau. N'Teao.
Ngapera Kara.
Te Herepoho K/ngi. ...
Tuhokairangi. N'Tumapuhia.
Toheroa Aotea. Hikaopapauma
Heta Riaka. Te Kapua-matotoru.
Hiromina Wainohu. N'Hikarara.
Hare Ruka Kingi. N'Moe.
M. Tamihana.. Te Kapua Matotoru. ...
R. Manakore. Hamua.
Ngaraihi. Hikaopapauma.
Te Wharehere. N'Tu.
Hekiera Paku. N'Teao.
Iwi Ngaro Hautu. Hikaopapauma.
Tirahaere Rautu.
Toka H. Potangaroa. ..,
N. H. Potangaroa. N'Teao.
Ruhi Te Kani. N'Tumapuhia.
Tarewa Arihi. Hamua.
Tuhua Karamana. N'Tumapuhia.
Te Awhitu. N'Tumapuhia.
Matewai Wainohu. N'Tumapuhia
Kiripango Piripi. N'Teao.
H. Potangaroa. Hikaopapauma.
R. Titore. Ngapuhi.
Haana Titore. .N'Tumapuhia.
Hanita Wainohu. N'Tumapuhia.
P. T. Wainohu. N'Tumapuhia.
Tarawa Waaka. N'Tumapuhia. Kaihoata.
Rawhira Paku. N'Hikairo.
Whitu Piripi. N'Tu.
Tioi Waaka. N'Tumapuhia.
Kapura-o-te-reinga. N'Teao.
Tamaireia Paku. N'Teao.
K. Te Whitu. N'Teao.
Kehurangi Waka. N'Tumapuhia.
Ani Anaru. N'Tumapuhia.
Waikohai Paku. N'Teao.
Hera T. Paku. Hikaopapauma.
K. Te Rangi. N'Teao.
Puhara Aotea.
Hohora Paku. ... •
Tioi Paku.
Te Hore.
Te Kohe Paku.
Mane Anaru.
Te Paea Waaka. N'Tumapuhia.
Te Tihi T. R. Paku. N'Teao.
H. Kaiwhiri. N'Tumapuhia.
Morehu Waaka. Rangitaane.
Rahiri Pourawa. Tumapipia.
Ramari Te Hura. N'Tumapuhia. . ...
Wi Hautuku. N'Tumapuhia.
Hikatoa Matiaha. N'Rongomaiaia.
Renata Manga. Ngaati-Maahu. Waikekeno
Poriki Renata.
Toki Paora.
Ataria Punua.
Tame Punua.
Taruna Panua.
Katerina Punua.
Tohi Haeata. ... ... :
Whanaupani Te Ata. ...
Tamati Te Ata. .
Kohai Hoera. ...
Marara Hira. Ngaati-Rongomaiaia.
Hape Renata. Ngaati-Maahu. Paehuia.
Rahari Hape. Ngaati-Ruatatara.
Hukiki Hape. ... ..;
Manga. Hape. Ngaati-Maahu.
Kohai Hape.
K. Hokotahi. N'Rongomaiaia.
Tahaia Rihara.
Maraea Renata. • ... • ...
Wharehuihui Kohai. ...
Tawhiro Renata. N'Maahu. ...
M. P. Mahanga. ... ...
Pani Toru. \_ N'Maahu. Wharau.
Whatakorari Matiaha. ...
Paea. Henare Tari. N'Kahui. ...
Tamanuhiri. ... ...
Toru: Ngakeepa. . N'Moe.
Maraea Iraia. N'Tumapuhia.. Parenako
Huia Himiona. ... ...
Raukura Terima. ...
Kere Raukura.
K. Morehu Te Rima. ...
Amiria Te Rima. ...
Hariata Te Rima. ....
Hamaiwaho Pakuahi. ...
Ngakuku Tamati. . ... Hiona
Haeata Henare ...
Pakira Haeata.
Te Iwi Haeata:
Poihipi Haeata. ...
Hineaorangi. .....
Pawa Pirika.
- Tihei Pirika. ...
Toi Te Huatahi.
Pukepuke Toi. ...
Te Iwi Te Ratapu.
Waipuka Kiingi.
Waimatao Waipuka.
Maukuuku Waipuka. ...
Tamawheti Waipuka. ... ...
Tamati Waipuka.
Te Peti Waipuka.
Tiaki Haeata. Hiona
Hinerangi Haeata.
Tenahu Haeata.
Marae-atea Te Aroha Tekiona.
Wainuioru.
Noema 7th .1900.
Ki te Etita o te "Puke," kia ora koutou
katoa, kaati iho te mihi, me tuku atu e koe
te pito whakamutunga o aku panui, kaua hei
penei me taaku panui i a Hune, i makaia
atu ana ki te wai ngaro tonu atu, kia aroha
koe ki tena panui, e kore au e utu atu i te
panui e ki nei kite whitiwhiti o te whakano-
honoho, tuarua, kaore i kia atu ko nga wha-
kapapa pohehe te whakanoho, tuatoru he
moni te a whina o te Pepa, e kore au e utu
i enei korero, he mea kino rawa tenei he
wehewehe, e aku hoa na ana nei nga whaka-
papa katoa i a te "Puke" nei, ko au i rite ki
te matenga i o tatau tipuna, i roa ano e ka-
kari ana ka mate ai, ko tenei kia ora nga ta-
ngata e whakahe ana, ehara i te "Puke" na
oku matua hoki aku korero parau, kaore au i
te kai whakahe.
Ko Niniwa, ko Henare Raumoa, ko te
Ipututu Tarakawa, ko Hurae, me etahi ano
kai konei e whakakini mai ana, ko ratau i
whakahe, heoi e kore au e tuhi atu a muri
atu, mo enei whakapapa kaore au i tuku atu
i oku whakapapa hei tau tohe, engari kia ki
te mai o ratau hapu i te Tai-whakararo, tai-
hoa au e tuhi atu mo nga Waka e poroporo-
aki nei kinga uri Apanui, na Apanui au, tuturu
au a tera tipuna Apanui, ko Te Parawaka-
niao, ko Whakanehu-a-te-rangi. Ko Tukaki-
pohiri, ko Te Aratahatu, ko Heremia, ko
Paora Ngamoki. Ko Tukaki, ko Urukapu-
ranga, ko Kohaturerewa, Tohiteururangi, ko
Te Rangi-te-whakaipoa, ko Taukoroki, ko
Tiketike-i-rangi, ko Erueti Kopu.
Ko Kahungunu.
" Kahukuranui.
" Rakaihikuroa.
" Hineteraraku.
" Rangimatakoha.
" Rakaimoari.
" Kahukuramango.
" Humarie.
" Tataiaho.
" Tuwairau.
" Rakaipa.
•' Hikawera.
" Te Whatuiapiti
" Tuwharetoa.
" Rania.
" Maruheikawa.
" Mania.
" Titia.
" Rahari.
Ko Tuwairau.
Te Angiangi
" Kahutapere.
" Wharekotore.
" Rangi-tuaiwa
" Kuratahia.
" Hikatuku-waru.
" Hirina.
Kanakana.
" Ruakapua.
" Hokopahu.
" Pera.
Ko Kahukuranui.
" Rongomaitara.
" Rahui.
" Kahuwaewae.
" Pakura.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 20, O TE TAU 3.] TE PUKE EI HIKURANGI. TIHEMA MANE 81th 1900. [Wharangi No. .31
" Kahukaka.
" Kahungaehe.
" Kahukopuni.
" Kurapaparoa.
" Rangitauira.
" Rangi-taukapiti.
" Te Rangi-taumanu.
" Rangi-te-iriao ia Hika-
wera.
" Te Whatuiapiti.
" Tuwharetoa.
Ka mutu ana tamariki.
Ko Ruaihonga.
" Tahinga-o-te-ra.
" Awanui-a-rangi.
" Rongo-tangiawa.
" Ira-peke.
" Tamatea-rehe.
" Tai-whakaea.
" Te Kura-tapiki-rangi.
" Ika-puku.
" Te Rangi-tipu-ki-waho.
" Puehu.
" Mania.
" Titia.
Ko Houmearoa.
" Ruatatara.
" Ruakaweka.
" Ruatakena.
" Ruakapua.
" Paparua.
" Hukimaewa.
. " Purahokino.
" Te Rarowhawha.
" Warakihi.
" Rangikohua.
" Maruheikawa.
Mania.
" Titia.
Ko Rangitauira.
" Rangi-taukapiti.
" Rangi-taumanu.
" Rangi-te-iriao-
" Te Whatuiapiti-
" Tuwharetoa.
Ko Paikea.
" Pouheni.
" Nanaia
" Tahunui.
" Rakaroa.
" Tahuwhenua.
" Uenuku.
" Rakaitotorewa.
" Tamanuhiri.
" Tokanui.
" Papauma.
" Takapau.
" Ruairo.
" Hineparerangi.
" Taumanu.
Kua puta tenei.
Ko Rongomaipapa, ia Rua-
pani, ko Ruarahanga, ia Rakaihikuroa, ka
moe ano a Rakaihikuroa ia Papauma, ko
Hineteraraku, ko Takapau, ko Rangitawhiao,
ko Titaha, ka mutu ana, tamariki, kai te
wareware i au etahi. Ko Kahukuranui ia
Ruatapuwahine, ko Rongomaitara, ko Rakai-
hikuroa. Ka mutu a tena wahine, ka moe ano
a Kahukuranui, ia Tuteihonga, ko Hinema-
nuhiri, ka moe a Tauhei ia Tamataipunoa,
ko Mahaki, ko te tamaiti a Hinerauiri, ko
Mahu. Kai te ngaro i au te papa. Ko
Rongokako ia Te Punaatinitini, ko Tamate-
a-matangi, ka rere i muri i a Tamatea ko
Tawhirimatea-tutaua, ko Te Ariari-a-rangi,
ko Tuteao, ko Whetu-o-te-ao-toria, ko Tau-
ira-a-rangi, ko Tau-ira-korero, ko Kahukura-
teahu, ko Takakau-hinekanui, ko Rewanga,
ko Hinei-a-whea, ko Peketahi, ko Titia.
Ka moe a Tamatea ia Iwipupu, ko Kahu-
ngunu, ko Whaene, ko Te Kakanui, ka moe
a Kahungunu i a Rongomaiwahine, ko Ka-
hukuranui, ko Tauheikuri, ko Hinerauiri, ko
Rongomaipapa.
Kaati i konei, e ta mau e whakatotika atu.
Na Te Rahari Hape.
Oparure.
" Noema 23th 1900.
Kia Tamahau Mahupuku, e hoa tena koe,
i roto i te atawhai a te Atua. He whakaaro
nui no te ngakau i te rongonga atu ki te
Ingoa o to tatau karere o te "Puke Ki Hiku-
rangi," no tenei taima tonu ka kite iho i
nga tikanga nunui pai hoki, e whakaaturia
ana e "Te Puke Ki Hikurangi." e hoa he
whakaatu kia koe, ko taku hiahia kia tukua
mai ki au te Nupepa a "Te Puke Ki Hikura-
ngi" ki au i roto i te tau, mau e whakaatu
mai ona tikanga katoa o te Perehi, kaati tena
he whakamarama kia koe, ko to matau taki-
wa ko te roherohe potae, he whenua Maori,
kaore e mohio ki etahi tikanga nunui e ma-
hia ana ki konei, te mea tuatahi, hei whaka-
atu maku kia koe, ko te Kura kua tu ki
konei, karua tau te timatanga, ka tukua
nga tamariki, kaore i pau te tau e noho ana
nga tamariki kua hoha, no ratau te hoha ki
te noho, tae mai ana ki nga matua me te Iwi
hoki, kaati na , "Te Puke Ki Hikurangi" i
whakaatu koia te kaha o te whakaaro, kia
puta mai to tatau taonga ki au. hei titiro ma
matau ko toku Iwi, me etahi atu, ko etahi o
nga tikanga katoa, me nga mahi o te ao pau
katoa ia ia te whakaatu.
Heoi ano na to hoa aroha.
Na Tamihana Te Huirau.
HE RETA MAL
NO WHATATANGI.
Ite 16th>'o Noema, ka tae mai ahau ki te
takiwa o te ngutuawa nei, ara ki te Kohunui
nei, i konei te huinga mai o nga morehu o te
kainga nei, i runga i te ahuatanga o a mata-
, u tamariki, i riro atu i a Aitua i mua ake
nei, ara, nga tamariki a Arapata Piripi.
Katahi ano matau ko oku tuahine ka hoki
mai ki te wa kainga nei, i runga i tetahi
mate kino i pa ki toku tinana, i enei tau ma-
ha ka hori nei, a, katahi ano ka tae mai te
Wairua o te manawanui ki toku tinana, a
koia te take o ta matau ngaro, me etahi o a
matau tamariki; heoi he hanga aroha ki te titi-
ro atu i etahi o a matau tamariki kua kore i roto
i te kahui, etahi-mea whakaaroha;, kaati e
taea te aha aitua ; na Ihowa i homai, na I-
howa ano i mau atu, heoi kia whakapaingia
a Ihowa, kaati ake tera kupu. E te lwi te-
nei ahau kaa tae ora mai ki te kainga nei, i
runga i te taenga mai o te manawanui ki
toku tinana, ka haere atu ahau ki Poneke, e
haere ana ahau ki tetahi Paraiweti Ohipera,
ko te utu i te wiki £4 „ 10.,6; kai waho atu
to te Takuta utu me ana rongoa, kaati i hae-
re atu ahau i runga i te ngakau rapu noa atu,
ka pewhea ra te mutunga atu mooku ; i te mea
akuanei ahau ka meatia ki te rongoa kia
kia moe, ka mutu tera mahi, ka timata te
. tapahi i taku tinana, kaati i runga i taku
mohio koia nei nga mahi mooku, nui atu te
awangawanga i tae mai ki toku ngakau, me
te rongo hoki tetahi oku ki nga korero wha-
kakino a etahi i hoki mai i reira, me te ki
penei e kore rawa ia e hoki atu ano ki reira,
ahakoa homai kotahi mano pauna kia wha-
kamoetia ano ia, e kore rawa a ia e hoki atu
ano kia peratia ano. Kaati i runga i enei
rongo, whano iti ahau ka mahue i toku Wa-
irua manawanui, kaati e te Iwi me whakapo-
to e ahau taku korero, ara, he tito enei kore-
ro whakakino noa iho i tenei mahi aui a te
Pakeha, tetahi mea hei whakamiharotanga
mo te ngakau tauhou, penei me au nei, ka-
ati e whakahe ana ahau ki nga korero wha-
kaweriweri a etahi i hoki mai i te Ohipera,
kaati maku e ki ake tetahi mahi e rite ana ki
aua kupu whakaweriweri nei, koia tenei, no
te haerenga atu o te tamaiti ki waho, ka ka-
ranga atu te matua e ta hoki mai, no te ko-
renga e rongo, katahi ka karanga ata, e he
taipo, heoi wehi tonu iho te tamaiti i taua
mahi a nga, matua, na wai ra kaa kore e puta
ki waho, heoi paru iho tena tamaiti i taua
mahi pohehe, kore noa he taipo wehi noa
iho i runga i te mahi pohehe nei Kaati ko
au te mea i rite ki aua tamariki i wehi ra, i
runga i te korero whakawehiwehi, tekau
mawha tau i paru ai ahau ki towhare, katahi
nei ano ahau ka tae kia tapahia taku mate,
no taku taenga nei, ka mohio au ki enei ko-
rero e tuhi nei au. Heoi ko taaku kupu te-
nei, kaore he waahi tika i ko atu mo te tina-
na wheru, nui atu te pai o nga mea katoa, e
kore e taea e au te korero, heoi ano taku ku-
pu me haere nga tinana wheru ki te Ohipera
kia tiakina ai koutou ki nga tikanga e tika
ana mo koutou tinana wheru, heoi e aku
whanaunga i tae mai ra koutou ki te toro i a
au e takoto ana i te Ohipera, ara, a Hone
Heke o Ngapuhi, me nga rangatira o N'Ma-
niapoto, e oku whanaunga ma Ihowa koutou
e manaaki, i runga i o koutou ngakau ranga-
tira, heoi nga mihi.
I te 28 o Noema nei i tae mai ai te Manu-
ao ki Whatarangi nei, ki te tiki mai i te poti i
riro mai i mua ra, i te taima i haere ra te
Kawana ki Hawaiki, kaati no tenei ra taua
Manuao i tae mai ai ki te tiki mai i taua po-
ti, kaati i runga i te nui o tenei tu taonga o
te Manuao, te tae mai ki enei tu takutai, ka-
tahi ka ki atu, ine kore e pai mai kia haere
atu nga tangata o tenei kainga ki te mataki-
taki i tona ahua, me ona raweke o runga, ka
whakaae mai. Heoi ka rewa te pae kainga
ki te matakitaki, nga, taane me nga wahine
me nga tamariki, ka utaina te poti, ka pare-
tetia hoki te poti i maanu mai nei, heoi ka
tae te Iwi nei, ka matakitaki ki tenei tu Ka-
ipuke, me ona raweke katoa, te taonga nei
te purepo, otira tona tu ahua noa iho o te pu
Whawhai, heoi ka manaakitia N'maua, ka
whangaia ki te kai, ona ahua kai katoa, ' me
te tini o te hua rakau o ia ahua katoa, e hoa. •.
ma, he tuawhenua tonu te rite o te nui o ru-
nga i te maia nei, heoi nui atu te riri o nga
tangata o runga i taua Manuao nei, notemea
he ata puhipuhi tenei ata no ratau, ka raru
nei ratau i te poti nei te whakarore, ko muri
tenei o te tina, i tenei taima ka mea atu te
pae kainga, he aha te timata ai i naianei, ka
kiia mai he ata tona takiwa puhipuhi, heoi
ka tohea e te pae kainga me noho i konei
moe ai. hei te ata ka timata to mahi; he
mea nui tenei hei nohoanga iho mo koutou
i konei, ko te ngutuawa tenei o Wairarapa, i
kiia ai e te tama a te Kuini, ko Wairarapa
nama wana tenei e takoto mai nei; he mea
nui tenei, hei rongonga mo Wairarapa nei i
te tangi o te purepo, kaati hoki ki Poneke,
me nono hoki ki tenei kokorutanga puhipuhi
ai. Heoi e hoa ma nono rawa te maia nei i
tenei ra, moe iho ki konei i taua po, heoi i te
9 o nga haora o taua po, ka tahuna nga raiti
hiko, e hoa ma tetahi po whakamiharo ki te-
nei takutai, e kore rawa e warewaretia a enei
wa e haere ake nei, heoi i te 6 o nga haora i
te ata, ka timata te puhipuhi, e o maero te
tawhiti o te takete; i te takiwa ki te Kopi
te Manuao nei, ka ahu atu te rere a te Ma-
nuao nei ki te takiwa ki Okorewa, me te pa-
ku nga purepo o tetahi taha, i te takiwa ki
waenganui o Turakire me te Humenga te
takete e tu mai ana; ka rupeke nga pu o te-
tahi taha te paku, ka huri mai ano te rere
haere mai ki te Kopi nei, ka pupuhi hoki ko
nga purepo o tetahi taha ki taua takete ano,
pau katoa te tere o taua Manuao ki te haere,
me te pupuhi haere, nui atu te tika o te rere
o nga mataa, e rua haora e mahi ana ka mu-
tu. I te hatarei tenei mahi i te 24 o Noema
nei, kaati ake nga korere mo te Manuao nei,
ko nga tangata o runga 218 te maha.
He kupu ke tenei, kua mutu te katikati o
taku teihana, nui atu te kino o tenei tau. ara
te marangai, e 6 wiki katahi ano ka mutu te
katikati, engari nui atu te pai o nga hipi i tenei
tau me nga huruhuru hoki, henui ano hoki o
te pai o tenei hotoke, no reira i. pai ai te ahu-
a o nga taonga ; heoi ko te maha o nga peeke
huruhuru o tenei katinga, e 260, ko nga mea
hei tuku kiriihi 110, ko nga mea hei horoi
150, ki konei ano horoi ai, koi ara te kaute
topu i runga ra, ko taku waahi horoinga i
aku huruhuru, kai roto o Makotukutuku.
Heoi ko te kaute o nga kuao hipi o konei
i tenei tau e 7000 mano, heoi tena, i nanahi
nei i tae mai ai te tangata a F. H. Wuuru
tangata Makete taonga o Kereitaone, he rapu
taonga hei Maketetanga maana, kaati kua
whakaae atu au, tera e tukua atu etahi tao-
nga o konei ki Kereitaone Makete ai, e kore
pea e maha rawa, tera pea e 150 nga kau, a,
1000 nga hipi uha, otira ma te panuitanga
a Wuuru te mohiotia ai te kaute tika, he nui
nga momo kau pai mo te miraka, tera e riro
atu ki taua teera.
E hoa ma, ehara i te mea naaku ake te-
nei whakaaro, kia tukua atu te kaute o aku
rawa ki te "Puke," engari he mea tono na
Morehu, i runga i to te "Puke" hiahia.
Heoi na te Ama-ote-rangi, o N' Ngapu-
ote rangi.
P. S. Ki nga Ariki o te "Puke Ki Hi-
kurangi" e hoa ma tena koutou, kauaka hei
riri mai mo te nui rawa oku korero, ehara
he mihi ake ki taku tamaiti kia Turupa
Ngata, ara i tamaiti ai ki a au, he maha ke
oku tau i o ona, no reira ko au hei papa,
kaati e taku tamaiti kia ora koe me o tikanga
atahua, marama hoki ki taku titiro iho, aha-
koa e tohutohu ana koe ki ou takiwa, me to
whakamarama ki ou hapu, maaku e ki ake
mo matau katoa o tohutohu, me o whaka-
marama mo ou takiwa tae rawa mai ki Wa-
irarapa nei, ina hoki ra katahi ano ka. mara-
ma, ka rongo hoki i te paenga atu o a ratau
mahi e wawau i mua ake nei, i o panui i
te "Puke" nama 17 nei, e hoa kia ora -koe,
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 20. O TE TAU 3.1 TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA MANE 31th 1900. [Wharangi.No. 4]
ma to tatau matua i te rangi koe e manaaki,
e arataki hoki ki te tika anake, hei mataa
mo te Iwi, i roto i enei ra e toe mai nei, ka
ati aku mihi mou.
He kupu ke tenei,:—-
Ki nga moreho matua i. te takiwa o Wai-
rarapa nei, kia ora koutou katoa i raro i te
maru o to tatau Ariki o Ihu Karaiti, kaati te
mihi. He whakamiharo ake no te ngakau
mo te tutukitanga o tenei mahi ki tona pae-
nga, i ngakia mai nei i nga tau maha ka kori
ake nei ki muri, a, kua pau atu o koutou
inatua, me etahi o koutou ki te kopu o te
Whenua, naana tenei mahi i whakakaupapa,
mai i era nga wa, a ko koutou tenei naana i
whakatutuki i tenei ra, heoi nui atu toku koa
me toku whakamoemiti, ki toka kitenga i te
ra i tutaki ai enei mahi, kaati he Umu kai
ka maoa, te rite o to koutou taonga, no reira
e nga Tipuna e nga matua, ara e te Iwi, te-
tahi waahi maaku, ki te pai ia koutou, ka
kore e tau ki ta koutou titiro iho e pai ana,
ehara he penei no taku mahara, e tika ana
nga tohutohu s A. T. Ngata, e ki nei kaua
hei riro ina te pooti e whakatu te tangata,
engari ma te whiriwhiringa o te Iwi, no rei-
ra ka whakaatu ahau ki to tatau takiwa, e
hiahia ana ahau ki tetahi tuunga mooku i te
Kaunihera Whenua ranei, i te Kanihera Ma-
rae ranei, engari ko te Kaunihera Whenua
taku e hiahia ana, ara he Poari Whenua kia
tatau nei te Ingoa, heoi ano tena koutou.
Te Ama-ote-rangi.
HE WHAKATIKA.
E whakahangai ana i te kupu e kii ra i
roto i te panui o"Kaihoata Pah Homewood"
ara i te pito whakamutunga o te panui tua-
tahi a aua hapu i runga ake ra, e mea nei:—
Ko nga mema mo to tatau takiwa, kia 12
mo enei takiwa tonu, kia 8 tonu mo enei
hapu, kaati ko te tikanga ke e penei ana:—
Ko nga mema mo to tatau takiwa kia 12,
kia 3 tonu mo enei hapu ; kaati ka marama
pea kia koutou tenei whaka hangaitanga.
HE PANUITANGA.
KI NGA IWI.
He panuitanga, he whakaaturanga, he
whakamohiotanga, ki nga Iwi ki nga Hapu
ki nga tangata katoa. Ko taku reta i panui-
tia e "Te Puke" i puta i nga ra o Hepetema
1900, he whakaatu naku ki nga Iwi ka tu ki
Whanganui te hui o te Kotahitanga a te 15
o nga ra o Maehe 1901. Kua whakakorea
e tenei panui tera waahi o taua panui aku.
Kua tuturu te kainga hei tuunga mo te
hui o te Kotahitanga kei Rotorua, a te 15 o
nga ra o Maehe 1901. I tukua mai e te Ke-
pa Te Rangipuawhe, tetahi o nga rangatira
nui o te Arawa te whakaatu, kua tuturu te
hui o te Kotahitanga ki Rotorua, koia i tu-
kua atu ai e au tenei panui, kia mohio ai
nga tangata katoa, i tukua mai hoki e taua
rangatira e K. Te Rangipuawhe te kape o ta
ratau panui powhiri i nga rangatiratanga o
nga Iwi. kia tae atu ki Rotorua i mua mai o
te 15 o nga ra o Maene 1901. I whakaatu-
ria e nga rangatira o te Arawa nga Take hei
mahinga ma taua hui ki Rotorua, he mea
atu taku mehemea tera atu etahi Take e mo-
hio ana koutou kihei i uru ki nga Take kua
whakararangitia e nga rangatira o te Arawa,
ka taea ano e koutou te tuku, i runga i te
Motini, ina tae mai koutou a te wa e puare ai
Le hui. Haere mai ra e aku rangatiratanga ki
Rotorua, kia kite i te papa-i-o-uru, ki te kauka-
u hoki i nga wai mahana, he rongoa aua wai,
ko nga Take i roto i te panui e pa ana ki nga
Iwi ki nga hapu me nga tangata katoa o A-
oteroa, ka tukua atu e au te powhiri a nga
rangatira o te Arawa kia ponuitia e "Te Pu-
ke."
H. Mangakahia.
Whangapoua.
Noema 17th 1900.
TE HUI A TE KOTAHITANGA
KA TU ANO KI ROTORUA.
Ohinemutu.
Noema 18th, 1900.
Ki nga lwi ki nga hapu, e noho mai nei i
nga tai e 4, o Aotearoa me te Waipounamu,
tena ra koutou te noho maina, kia ora tahi
tatau.
He pohiri atu tena kia haere mai nga ta-
ngata i whiriwhiria e koutou, hei tae mai ki
te hui kua tuturu nei ia te Arawa, kia tu
ano ki Rotorua a te 15 o nga ra o Maehe i te
tau 1901. Me tae mai nga tangata mo tenei
hui i mua o te ra i whakaritea, e mau i ru-
nga ake nei, mehemea ia kaore o koutou ra-
ruraru.
E kore e hunu nga patake o tenei hui;
engari ka whakararangitia ki raro iho nei,
hei tirohanga ma koutou, kia kaha ai te whai
mai i te ra e whiriwhiria ai aua putake. Ke-
ia tenei ka panuitia atu nga patake o tenei
hui, hei mahi ma koutou e nga rangatira
me nga tangata matauranga nui, a te wa e
tae mai ai ki tenei hui. Haere mai ? Haere
mai.
Nga Putake-
1. He whiriwhiri he whakatikatika, i te
Ture whakahaere Whenua Maori, 1901.
2. He whiriwhiri he whakatikatika, i nga
roherohenga o te motu, i raro i aua Ture.
3. He whakatakoto kupu ki nga Mema
Maori o nga Kaunihera, e whakaturia i raro
i aua Ture.
4 He whakatakoto i etahi tikanga hei
tauira whakahaere ma nga Kaunihera Marae
me nga Komiti Marae, i raro i te Ture Kau-
nihera Maori 1901.
5. He whiriwhiri i te Pire a Wi Pere
Mema o te Tai-Rawhiti, kia whakanekehia
ake te tokomaha o nga Mema Maori mo te Pa-
remata, me te kupu hoki a etahi Mema Pa-
keha, kia whakakorea atu te turanga Mema
Maori i roto i te Paremata o te Koroni.
6. He whakatakoto kupu ma te Iwi Mao-
ri, mo te Take kua whakaaria nei e te Kawa-
natanga, me whakakotahi ranei a Niu Tireni
ki te Kotahitanga o nga Koroai o Ahitereiria,
kaore ranei.
7. He tirotiro i te ahua o nga Iwi Maori
o Niu Tireni, me nga Iwi Maori o nga motu,
i te mea kua kumea mai ki raro i te mana o
tenei Kawanatanga etahi Moutere me o reira
Iwi Maori, a, kai te whaia atu kia huia mai
a Whitii me o reira Iwi Maori.
8. He tirotiro i etahi Pire Pakeha i koki-
ritia i tenei Paremata e pa. ana ki te Iwi
Maori, engari kaore i paahitia, ara:—
(1.) Te Pire pauna Kararehe.
(2.) Te Pire whakaako Whakatutu Hoia,
ki nga tamariki Kura me etahi atu, me nga
kupu hoki a nga Mema Pakeha i roto ia ra-
tau whai-korero, e whakaari ana i tetahi tika-
nga pakeke mo te Iwi Maori.
Ko nga Take ena i karangatia atu ai, kia
kaha ta koutou haere mai. he Take nunui
enei ki te whakaaro iho. Heoi na o koutou
hoa e karanga atu nei.
Na Pirini Mataiawheo. Eruera Amohau.
Te Tupara Tokoaitua. Otimi Tikitere. Ha-
peta Te Umu. Nohoroa Waiharakeke. Ma-
tenga Te Waharoa. Te Hareti Whanarere.
Hapeta Te Arahau. Werahiko Puhipuhi.
Aporo Te Wharengaro. Hipirini Te Whetu.
W. K. Te Rangipuawhe. Te Wharekiri. A-
naha Terahui. Te Wera. Na te Arawa
katoa.
Whangapoua.
Noema 22th, 1900.
Kia Wi Pere, kia Hoone Heke, kia Te
Heuheu, kia Apirana Ngata; te whanau e
koro ma tena ra koutou, tenei ta koutou pa-
nui kua, tae mai tetahi ki au, kua kite oku
kanohi, kua korero toku waha, kua rongo oku
taringa, kua mohio toku ngakau ki te tikanga
o nga kupu me nga Take i panuitia nei e ko-
utou kia rongo nga Iwi, kia mohio ai ratau ki
nga mea katoa i mahia e koutou i roto i Ee
kaha, he nui te hari o toku ngakau mo toku
kitenga i o koutou Ingoa e noho huihui ana
i roto i ta koutou panui: te rua o nga Take
o te hari o te koa o te ora o toku ngakau, ko
ta koutou panuitanga i nga tikanga i riro
mai ia koutou, me te whakaatu mai ano tera
pea matau nga Iwi e pouri ina kite matau i
etahi waahi hoou o nga Ture i oti, kihai nei
aua waahi i oti mai i roto i nga huihuinga o
nga Iwi. E koro ma te whanau, nui rawa
te pai o tenei mahi a koutou, ko te tino tika-
nga tena kia pena, ahakoa i whiwhi ahakoa
kaore i whiwhi whakaaturia ki nga Iwi, kia
pumau tenei mahi ia koutou a muri ake nei,
a koutou kupu e tohutohu mai nei kia tupato
matau nga Iwi katoa, me ta koutou whakaa-
tu mai i te kupu a te Pirimia raua ko" te Mi-
nita Maori. He mea tika enei kia whakaa- '
turia mai e koutou, ki taku titiro me taku
whakaaro he mea tino tika kia whakaritea
aua kupa ako e nga Iwi. Ki taku mahara
kei te pootitanga Mema mo te Kaunihera
whakahaere Whenua me te Kaunihera Ma-
rae timata tonu atu ai te tupu ake o te raru-
raru, ko toku hiahia me tuku ma te Parema-
ta o te Katahitanga e whakaingoa nga Mema
katoa mo nga Kaunihera, me haere mai nga
tangata whakaatu i nga Ingoa ki reira, me •
hemea kaore ano te Kawanatanga i whakarite
i te marama hei pootitanga mo aua Kaunihe-
ra, he hiahia me kore e tupono ki te ngawari
i runga i tera huarahi, tetahi oku hiahia ko
nga tangata e tika ana kia pootitia o roto i
nga Iwi mo aua Kaunihera whakahaere Whe-
nua, ko nga tangata e mohio ana ki te he o
nga Tare i mahia rao te Kooti Whakawa
Whenua Maori, kua tu hoki aua tangata hei
whakahaere i nga Iwi, i roto i nga tau maha
kua mahue ake nei, ko te Take i whaia ai ki
era tu tangata he tuatahitanga no te mahi,
kia tika tonu te whakatakoto i nga Kaupapa,
hei timatanga mo nga mahi kia rite ki nga hia-
hia o nga Iwi o taua takiwa, e rongo ra ia,
raua, ratau ranei, i nga wa i huihui ai era
Iwi, i mua atu o te rironga o tenei mana me
nga mahi. Ahakoa he iti enei waahi kua
kowhakino mai nei ma tatau, he iti kai reka
pea, he iti kai hoou ranei, i puta mai i roto i
te mea kaha i te mea uaua, tenei ake pea te
wa e kitea ai he nunui noa atu ia nga niho,
be tino koi rawa hoki ki te ngau o aua men
i whakamihia nei i tenei ra, e taea hoki e te
whanau te pewhea i te mea penei ano te rahi
o nga matauranga i tuhaina mai ki tenei ki
tenei o tatau, no reira kaore e kitea atu nga
waahi tino hohonu ki roto.
Ko nga Mema taane Wahine e tu i te poo-
titanga a te 10 o Tihenia 17 ranei, me tuku
mai kia au nga Ingoa 9 nga waahi katoa o
te motu. Kia ora koutou.
Na to koutou matua.
H. Mangakahia.
Maungawhio.
Noema 26th 1900.
Ki te Etita o roto i te whare mate, kia
Purakau tena koutou ko au tamariki, te mahi
maina, i nga painga mo te Iwi katoa o te ao,
he oti te mihi, e ta e te Etita tenei taku ra-
ipere ka tukuna atu kia rere ana, i waenga-
nui o nga Marae o Aotearoa me te Waipou-
namu, tenei he kitenga iho i nga whakahaere
mo nga Waka, i hara mai ai i Hawaiki, ae, e
tika ana nga kupu mai a nga tangata o nga
Moutere, e ki nei kaore i kitea te haerenga
mai ki Aotearoa e wha nga Waka, ko te
Ingoa tenei o nga Waka, ko te Waka Huru-
huru-manu, ko te Pourewa te tangata o
runga i tenei Waka, me tona hapu i muri
ko te Reti kaore au i mohio ki te tangata o
runga, ko te rua tenei o nga Waka, i muri
mai ko Uruao, ko Rakaihautu te tangata o
runga me tonu hapu, i muri mai ko Tairea,
kaore au i mohio ki te tangata nona tenei
Waka, kaati me tapa e au tona uri e noho i
te ao nei ko Taiaroa, heoi ano nga Waka i
mohio au, ki nga korero a nga Kaumatua,
ko enei Waka i u mai ki Whanganuiatara,
puta noa ki Wairarapa ki te "Puke Ki Hiku-
rangi," heoi aku korero mo enei Waka, kaore
i mohiotia tenei Waka Arakaiteuru e ki nei,
ko te Waka tenei o Ngaati Mamoe o Waita-
ha, me ki e au ehara tenei Waka i Hawaiki,
ko tenei Waka i haramai-i Rangiriri-i te .Ta-
epataka o te moana, ki nga tipuna e ki ana
he Atua wai pora, e takoto mai nei i Moera-
ngi raua ko Waikouaiti, kei reira taua pora
nei e takoto ana, ko te tinana o tenei pora
kei Matakaea e takoto ana, ko te ara e haere
ai te Poti kai te taha ki te Uru te mahunga
kai te pito ki te taha whakauta koona utanga
he pata, tikera, teke wai, mata pupuhi, nui
ato enei mea he utanga no taua pora nei, e
kiia ana e nga Tipuna e nga Matua he pora
Atua, no te kitenga i te Pakeha ka kiia e nga
Matua he tangata pora, koia maua tenei Iwi
a Ngaai-Tahu; koia i karanga ai he tangata
pora, tae noa atu ki te Kaipuke he pora e
rere i te Moana. He oti ko au e tuhi atu
nei he Mokopuna au na Kahukuranui a Ta-
matea, i moe a Kahukuranui ia Tauamotu,
nana ko te Materaki, kaore au i mohio ki te
Wahine a te Materaki, na Kahukura raua ko
Taumotu enei tamariki a Tamateraki a Hine-
raki, koa raua tamariki tenei, ko Hineraki i
noho ia Tuteahunga ka puta ki waho ko Po-
ho ko te Ao Taumarewa, ka moe ia Hamua
ko ona Uri e noho i te Ao nei, ko Te One
Topi kua mate nei ko Taiaroa, me etahi atu
e noho nei i tenei Motu, ko au ke ia te Mate-
raki nana tooku Tipuna a te Hikairo, ia
noho ia te Wera ka puta ki waho ko Korako,
ka moe ia Korehe ko; te Ruru, ka moe ia Ka-
po ko au ko Hakopa Kapo.
Na Hakopa Kapo.
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 20, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA MANE 31th 1900. [Wharangi No. 5]
HE RETA MAI NO AWHERIKA.
A TATAU TAMARIKI I TE PITO WHAKATETONGA
O AWHERIKA.
Ko te reta e whai ake i raro nei, he mea
tuhi mai e Turupa H. O. Tare, ki ona wha-
naunga i Kereitaone i te 22 o nga ra o
Oketopa 1900, heoi me ahu iho te titiro a te
kanohi ki raro iho nei:—
Oto-huupa.
Oketopa 1900.
Kai Oto-Huupa tonu nei matau e whaka-
taupahii ana, ara, i roto i te porowini o
Maramani. E 20 e 3O ranei nga mea o ma-
tau i haere i roto inga ropu a Roore Takerehi,
i tenei marama ka hori nei, a, kai Hirahi
ratau e whakataa ana i naianei, kaati kaia
matau te ritenga o nga Whenua katoa, mai i
Mawhekingi ki Hirahi; engari kaore e tino
pai rawa ana nga waahi nohoanga o aua ta-
kiwa ; kaati ko nga tangata o roto o to matau
ropu i nui te ngaronga, ko nga tangata o
Ahitereiria ; kotahi ano o matau ake o Niu
Tireni i mate, i enei wa ka hori nei, ara, ko
Horihana o Otakou, a, i tanumia ia ki Hi-
rahi i enei ra e toru ka hori nei. I Whawhai
matau ki tetahi Hiwi, i to matau taha katau
i te 5 onga haora o te ata i nanahi nei, he
maha nga tangata hapai pu, me nga purepo
hoki i Whawhai i taua wa. Ko te tikanga i
peratia ai e matau, ara, i pakangatia ai, he
mea no matau kia raruraru ai o ratau wha-
kaaro aukati i a matau Wekene pikau kai,
taonga me era atu mea ma Roore Matiuna
raua ko Roore Takerehi, me nga ropu i raro
i a raua, i te wa e noho mai ana raua i Hira-
hi : ko nga kai arahi i aua Wekene, ko nga
Tai-tamariki o Niu Tirenei, e 40 ratau, a e
60 hoki no Ahitereiria, hui katoa ratau 100 ;
kaati e 3O o ratau katahi tonu nei ka puta-
puta mai i te Ohipera, a, kaore ano hoki kia
tino kaha noa ki te mahi. E rima haura
pea i muri iho o te haerenga atu o nga We-
kene pikau kai ki Hirahi, katahi matau ka
whakahaua kia haere ki te whakatahuri i te
parepare o te hoa-riri i runga i te hiwi, kua
whakahuatia i runga nei, ko te 12 tenei o
nga- haora o waenganui po, katahi matau ka
haere, e 3000 laari pea te tawhiti mai i te
hoa-riri, katahi matau ka tu, ka whakarite-
rite i te tu o a matau pu nunui; kaati i runga
i Le whakaaro o nga kai-whakahaere, me arai
e matau te hoa-riri kai pupuhi wawe mai kia
matau, tere tonu ta matau waiputanga i te
hoa-riri i runga o taua hiwi ki a matau pu-
repo, he maha ano nga pakutanga o a matau
purepo, katahi ano ka hangai ki runga i te
hoa-riri, ka mahi hoki nga pu pukupaku
(ara Raiwhara) kaati i te tino mamao rawa
o te waahi hei rerenga mo nga mataa o nga
pu pakupaku, no reira i kore ai e tino kino
te hinga o te hoa-riri ia matau.
I te 8 o nga haora i te ata ka mutu ta ma-
tau mahi, ka haere matau ki te Parakuihi,
engari i mua atu o to matau haerenga ki te
kai, katahi ka tukutukua e matau he mataa
papa ki te hoa-riri, kaati i runga i ta matau
mahi pera, ka timata i konei te whati haere
o te hoa-riri, a, ka mahue iho ki muri ko nga
mea o ratau i tu i te mataa. Heoi i tua pea
o te tina, katahi hoki ka kokiri te matua a
Meiha Peka ki te hoa-riri, me etahi o nga
hoia o Niu Taute Weera, he iti nei a ratau
[)u i paku atu, me te oke haere o te hoa-riri
i roto i te mate, a, tino puta atu ana ratau ki
waho o te mate, he torutoru nei o ratau i
mate, i tuakiri hoki, engari ko te nuinga ano
o nga mea i tuakiri i riro tonu i a ratau :
heoi nohoia ana e Meiha Peka me tona ropu
taua parepare o te hoa-riri, i runga o taua
hiwi, kaore rawa be tangata kotahi o Ahite-
reiria i mate i tenei kokiri. Kaati i te wa e
pakanga ra matau ki te hoa-riri, ka rongo
matau i te haruru o te tangi a te pu, i te ta-
kiwa atu ki Hirahi, me to matau mohio atu
hoki, ko nga ropu hoia i raro i te whakaha-
ere a Roore Matiuna raua ko Roore Takerahi,
e Whawhai ana ki te hoa-riri, i tetahi waahi
e tata ana ki te taone o Hirahi, engari ko te
tukunga iho o taua Whawhai kihei ahau i mohi-
o; i runga i te kaha o te pupuhi o a matau
purepo, (ara o nga pu 15 pauna weeti te tai-
naha o nga hanga e aki aa ki roto i aua pu)
me nga pu hoki o nga mataa papa, kaati e ki
una ahau, naana noa i kore e kino te aitua-
tanga o te hoa-riri.
I te taenga o matau tangata me nga We-
kene ki Hirahi, i reira a Roore Matiuna raua
so Roore Takerehi, me a raua ropu, katahi
ia mea mai raua ki o matau Tai-tamariki;
E hiahia ana maua kia noho koutou i a ma-
ua, ara, kia uru mai ki roto kia maua ropa,
katahi a Meiha Teiwiha ka ki atu, i haramai
noa iho au me te ropu nei ki te mau hanga
mai ma koutou, ara, kai, kahu, paura, mata,
me era atu mea hoki i hiahiatia ai e korua,
a, ko te taenga mai kia korua, ka hoki ai
ano matau me nga Wekene, he nui to raua
tohe kia matau katoa kia uru katoa atu ki
roto i a raua ropu, kaore rawa i whakaaetia.
Kaati ko Meiha Teiwiha, kai te whakapau
• i tona kaha ki te Inoi ki nga Timuaki wha-
kahaere o te Whawhai, kia whakahokia atu
matau ki Niu Tireni na, nae tona ki ano, ko
nga hoia anake o Niu Tireni, e oraiti ana i
roto i nga kokiri katoa a te Ingarihi, a e ki
ana ia, kua tutuki pai te taha kia matau nao
te riri. Ki te mohio ake kua mutu te Wha-
whai, engari ko te whakaotiotinga haereta-
nga o te riri, he roa te wa ka mutu ai, enga-
ri mehemea ka penei haere tonu te mahi a
nga Tianara, ka heke i tetahi waahi ki tetahi
atu waahi, a, ka tupono ai ki nga taua Wha-
whai, tino toa a te hoa-riri, era ratau e ahua
raruraru. Na runga i enei tu whakahaere i
roa haere ai tenei Whawhai. Ko te ti-
Kanga tika anake ko te kowhiri i tetahi ropu
pakari, ara hei nga toa anake, katahi ka whai
tonu i te hoa-riri i nga takiwa e whati ai ra-
tau, me te Whawhai haere tonu ki te hoa-
riri i nga ra katoa, kaati mehemea e Mahia
ana tenei tikanga, era te hoa-riri e tangi e
aue tonu i nga ra katoa, a era hoki e tere te
paenga tenei raruraru.
Tera etahi korero mo te mahi a Roore Ta-
kerehi i ona ropu, ara, i te ropu tuawha me
te ropu tuarima o Niu Tireni, mehemea he
tika aua korero, era matau e tupono ki tetahi
takiwa uaua a ko ake nei, hei reira mohiotia
ai he torutoru o matau e hoki atu ki Niu Ti-
reni na, i runga i taua tu ahua o te Whawha-
i, a, he nui te whakatete o Meiha Teiwiha
ki taua tu whakahaere, ko tona hiahia nui
ko te whakahoki atu ia matau ki te kainga
na. Ko nga Whenua katoa o konei i naianei
ka tauhou rawa kia koutou ki te ki atu ahau
kai te tino hoou katoa nga tarutaru o konei,
tae atu ki nga rakau nunui te peratanga, ka-
ore he ua, mai ano i tera raumati tae noa
mai ki naianei, kaati he mea hoou rawa hoki
kia matau te kite i nga tarutaru katoa o tenei
Whenua, e hou ana i tenei takiwa o te tau,
kua puaawai nga rakau katoa, tae atu ki nga
tarutaru katoa o te Whenua te puaawaitanga
kai etahi o nga puaawai he tino pai rawa atu,
pai ke atu hoki i nga mea e kite ana ahau i
Niu Tireni na, kai konei nga purerehua o ia
ahu o ia ahua, me nga rango o ia ahua, me
era atu mea pera katoa, tona tini tona mano
o ia ahua o ia ahua. Kaati kai etahi o nga
mahinga paamu o konei, kanapa tonu i te
momona o te tipu. He pera hoki nga manu
me aku i ki ake i te tuatahi ra, ara, tona tini
tona mano, o ia ahua o ia ahua, e kore rawa
te tangata e kaha ki te ki noa ake, pewhea ra
te atahua o aua manu i mua atu o tona kite-
nga ; engari kia tino kite tonu nga kanohi,
katahi ano ka whakapono te ngakau ae he
tino atahua atu ; ko etahi e aua manu kanui
te rarata, te mahi he haramai ki roto i to
matau Puni kohikohi haere ai nga kongako-
nga e ngahoro ana o a matau kai, a, ko toku
hiahia hoki tera, kia ora aua manu i nga ko-
ngakonga o nga kai e homai ana ma matau.
He nui nga mea mate o matau i te piwa,
me era etu mate hoki o te Whawhai, ko te
wera o te ra kua timata te kakati i naianei,
me te rango hoki kua timata te kakati i te
tangata i naianei, tetahi taru kino atu ki te
ngau i te tangata, rite tonu ki te mawhiti-
whiti te kaha ki te ngau.
Ko to matau Puni kai roto i tetahi ngahe-
rehere atahua atu, e 200 laari pea te tawhi-
ti mai i tetahi awa paku, a ko te wai o roto
i taua awa he wai pai atu i nga wai katoa
kai Awherika nei, katahi noa nei pea ka tu-
kua iho e te Atua taua wai, ina, hoki ra kaore
he wai kei Awherika nei hei rite mo tenei
wai te pai. Tenei etahi Whenua atahua atu
kai nga tahataha o taua awa, mai-i te kauru
o taua awa, tae noa ki te ngutuawa, a kai
runga i aua waahi etahi ngakinga kai e tipu
ana, kanui te momona o te tipu, ko nga kai-
nga nohoanga o taua waahi kanui te atahua
i tenei takiwa o te tau. Kaati era e nui nga
hua rakau o konei i tenei tau ara Pititi, Epe-
rekooti, Remana, Panaana, piki, me era atu
hua rakau katoa, tipu ai pena me te uru
ngahere na te tipu, engari kotahi marama
rawa pea kai te toe ka maoa ai nga hua ra-
kau nei. Heoi me whakamutu kau iho pea
e au i konei aku korero, i te mea kua tae
mai te whakahau kia takatu matau mo
te haere ki Hirahi, i roto ano i nga haora e
rua, ko taua whakahau kia matau, he haere
he whai i te hoa-riri: ko te rongo hoki i tae
mai kia matau kua karapotia a Tianara Ti-ra-
re, o te Poa, e Keremeneta raua ko Roore
Takerehi, kaati he haere ta matau he whaka-
piki ia raua.
Heoi me maioha kaa noa atu e matau e nga
Tai-tamariki o te pito whakatetonga o Wai-
rarapa na, nga tangata o Kereitaone, kia ora
koutou katoa.
Na Hare O. Tare.
P. S. Katahi tona nei ka tae mai a Paa-
pu Kamarana ki taku teneti, he tuku atu i
tana reta maioha ki muri na.
HE RETA MAI ANO NO AWHERIKA.
Te Pito-whakatetonga o Awherika.
Piringipotiana. Oketopa 12th 1900
Kia Warihia, ma te Atua tatau katoa e ti-
aki, maana hoki e mea kia tioho mai tona
mata kia tatau, i runga i taana tama ia Ihu
Karaiti Amene.
Kaore e nui aku korero kia korua, note-
mea e kite ana hoki koutou i roto i nga Nu-
pepa. Kua mutu te Whawhai, kua timata
te hokihoki atu o nga hoia ite marama o He-
petema nei, nga hoia o Mereka ko te 15 o
Oketopa nei hoki ai, nga hoia o Ranana
(London C. I. V.) me o Ahitereiria, rae o
Niu Tireni, kua hokihoki atu, katahi koutou
ka mohio kua mutu te Whawhai, engari ka-
ore ahau i te kite, kua mutu te taha kia Ti-
weti ara te Poa, ko Kuruti kai Ahia me Oro-
pi, otira e kite ana korua i tena.
E whitu rau (700) nga Poa, i mau herehe-
re i te Poriki, e wha rau (400) i mau herehe-
re i te Pahuto he Iwi mangumangu tenei,
notemea i huri atu ki tua i ona rohe.
Tokowhitu o matau i mate i tu i te mata.
i te Whawhai ki Kamati-pooti, kotahi te Ta-
riana. No te tahi o nga haora o te po o te
Hatarei te 19 o Hepetema, i wahia ai te ara
o te Tereina, i mau herehere ai te 70 o ru-
nga i taua Tereina i te Poa, ko te Paeamana
me te Taraiwa, i huna ki roto ki te awa, ko
te Tereina i tahuna ki te ahi e te Poa, e 2»
nga taraka, ki tonu i te Paraoa, ara i te kai,
be nui nga mea i haria me nga herehere ho-
ki, e 3 maero te tawhiti mai i te Tereina i
tahuna ra, katahi ka tukutukua mai nga he-
rehere kia hoki mai, i whangaia ki te Wehi-
ke ka haurangi.
E Wari kanui taku raruraru i te nui o nga
mahi e homai ana maaku, i te ra i te po,
patiotia ana te kumu i te nohanga i runga
hoiho, tae atu ki te toru po awatea atu hoki,
e noho i runga hoiho, moe tonu i runga
hoiho. E Wari no tetahi ata ka tangohia
taku hoiho e tetahi o matau Kapene, katahi
ka Ripoatatia e au ki to matau Meiha, i te 2
o nga haora o toua rangi ano, ka mau here-
here taua Kapene me te hoiho hoki i te Poa,
ka mutu kia ora te Iwi.
Na Ahere Hohepa No. 816.
3rd Contingent.
South Africa. -
Whakaki Wairoa.
Tihema 1th 1900.
He panuitanga whakamaharatanga, ki te
Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," he mihi
atu kia ora, ma teAtua tatau katoa e tiaki,
he Kawanga whare Karakia, e tu nei i te
Whakakii, waahi o te Wairoa H. B. E po-
whiri nei matau ki nga tangata katoa, o
tenei Motu o Aotearoa me te Waipounamu,
kia huihui mai ki konei a tera e whakahua-
tia ai i aperira hei reira ka haramai ai koutou
kite Kawanga o tenei whare, te whare o to
tatau Ariki o Ihu Karaiti, me te mana hoki o
to tatau Kuini e hipoki nei i runga i a tatau,
me te ahua hoki o io koutou tipuna tuturu o
Rongomaiwahine, ehara ia i te mea ka rahi
ake ia i a te Kuini, he whakahua noa i to
koutou tipuna, ehara tenei i te tino panui.
hei muri atu te tino panui, ka tukua ai ki
Iwi ki nga hapu, ki nga reo ki nga huihui-
ngatangata, kia rite ai ki te kupu a Hoani
kai iriiri e ki nei he iriiri noa taku ia koutou
kite wai, kei muri i au te, mea mana koutou
e iriiri kite wai kite Wairua tapu, ka rite ki
tenei panui, kei muri ia te tino panui mana
koutou e whakamohio, kite tino tunga o te ra,
me te whika, me te tau.
Na Naati Hine.
Na Ngaati Teipu.
Na Rutene Tainguru.
|
|
6 6 |
▲back to top |
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 21, O TE TAU TUATORU.] WAIRARAPA. HANUERE TUREI loth 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No 1]
WHAKAMARAMATANGA.
A "TE PUKE."
MO TE WHAKAKOTAHITANGA
O AHITEREIRIA.
I te atatu o te tahi o nga ra o te tau o to
tatau Ariki 1901, ka tae mai nga Hoia o
' Ingarangi, me o nga Koroni hoki ki te wahi
hei timatanga mo te haere a ona mano
tangata, eke rawa ake te haora ki te haawhe
paahi o te 10 a.m. kua rite nga mea katoa,
i konei hoki ka timata te ngaoko o te Tutira
mai ano i mua tae noa ki muri. Ko te
Ropu Pirihi eke hoiho i mua, muri mai ko
nga Ropu Tinei ahi he Iniana nga mea ku-
kume e toru nga kareti ki te upoko kotahi,
ki tonu a runga i te tangata, rangatira, rawa-
kore hoki; ko te huarahi haerenga he mea
whakararangi nga Hoia katoa o Ahitereiria
ki nga taha, hei whakawatea i te huarahi o
te. Tutira ; i te wa kua motu te Tutira ki te
ara, kua tino kaha rawa atu te wera, ahakoa
te tamaru o taua rangi, engari ko te wera
nui atu.
Ko te Hetana i runga ia i te Kareti i a
Kiingitana ko nga Hoia Maori nga kai tiaki
haere i a ia ; ko Ta Ropata Taute, me Tiati
Eruera kotahi tonu to raua Kareti, ko te
Akepihopa koia tetahi i roto i taua Tutira;
I muri mai o nga Kareti o nga tangata
whakahaere tikanga mo nga Iwi o nga Koro-
ni ; ko nga Ropu Hoia eke Hoiho. Ko nga
Ropu i mua no Ahitereiria me Niu Tireni,
e 9, ko enei Ropu i raro katoa i te whaka-
haere a Kanara Penetana, Timuaki whaka-
haere o nga Ropu Hoia o te Koroni o Niu
Tireni.
I muri atu ko nga Hoia o Inia, muri atu
ko nga Ropu Hoia o Ingarangi 17 nga Ropu
i raro i te whakahaere a Kanara Weinahama
raua ko tana Apiha, muri atu no Ingarangi
ano e 20 nga Ropu, i konei ka kitea nga
Ropu Hoia e hapai nei i te mana-toa o Inga-
rangi, i muri rawa ko nga Ropu Hoia o
waho moana.
I muri atu ko te Kareti o te Kawana-
Tianara me ona whakangungu-rakau. i muri
atu ko te Kareti o Roore Hopetonu, me
ona whakangungu-rakau kotahi rau, o te
Ropu hapai tao o Niu Taute Weera (New
South Wales Lancers) e 21 nga Peene e
purei ana i nga tino waahi e haerea ana e
te tutira, ko te urunga atu ki te taone ko te
Kuini koea, kai reira te whakapakoko o te
Kuini kai waenganui o te pera o taua wha-
kapakoko nga ingoa o nga Ropu Hoia katoa
i tae atu ki reira, kai tetahi waahi ano o
taua whakapakoko e mau ana nga ingoa o
nga Iwi katoa kai tenei ao. Ka mahue mai
taua koea, ka tuhera mai ko Mekoea Tiriti
me ona whakapaipai o tera tiriti, ki tonu i
te tangata tetahi taha me tetahi taha o taua
tiriti, i mua o te Ohipera me te Whare Pare-
mata ko tetahi paparewa nui, kapi tonu a
runga i te rau rakau me te puawai, ko te
ahua o nga rau rakau me nga puawai, he
ma, he whero, he puru, ara ko te ahua o te
Haki o Ingarangi, kaati ko nga wini katoa
o nga whare o te taone kapi tonu i te tanga-
ta me te powhiriwhiri i nga haki, me te
umere hoki nga waha ; he nui nga tangata
o te Paremata o Niu Tireni i reira, me te
whakanui hoki ki a ratau.
Ko nga waahi katoa o te huarahi e haere
ana nga Hoia o Niu Tireni i runga i te tutira
he whakanui tonu te mahi a te iwi o Ahite-
reiria ki a ratau, me te nui hoki o te mihi o
nga Maori ki te Iwi o Ahitereiria.
Ka hangai te tutira ki te keeti o te Pare-
mata ka kite i nga reta i runga, i te keeti, e
penei ana "Haere mai! Haere mai!" ka
mahue mai a reira. Ka huri ki Piriti tiriti
i reira ona toa nunui o tera tiriti me nga
Iwi hoki o reira, a kaore i kore te whakanuia
o nga Iwi e haere ana i runga i te tutira e
taua tiriti. I tetahi taha o taua tiriti, ko
te whare nui o te "Niu Tireni Roona Make-
netaera Kamupene," i reira etahi tuhituhi
e mau ana, ara penei "Haere mai ki te
whenua o te huruhuru koara," ka huri ki
Hanati tiriti, i reira hoki etahi tuhituhi ara
i te takiwa noa iho e mau ana, he maioha
na te Hapu o Wiwi, he mea tuhi ano ki to
ratau na reo (Taperouse Dentrecasteaix
Bougenville) ara e penei ana "haere mai ki te
whakakotahitanga o Ahitereiria," kaati he nui
nga waahi i haerea ai e taua tutira he wkaka-
nui tonu te mahi a nga Iwi o Ahitereiria ia
ratau, a, tae noa ratau ki te Paaka ko ta.ua
waahi e kaha ana ki te pupuri i nga miriona
tangata torutoru, kaore e atetete kaore e aha,
i te taha katau o roto i taua Paaka, he tino
atahua rawa, i reira hoki te Ropu tamariki
Kura 10,000 mano e waiata ana e Himene
ana me era atu mahi whakahari o iaua ra, a,
i reira hoki nga teneti i wehea mo nga Ma-
nuhiri hei whanganga kia Roore Hopetonu,
me Ta Pererika Taari, Tiati o te Hupirimi Ko-
oti, me te Akepihopa, me Patene, Minita o te
whakakotahitanga o Ahitereiria, me te
Hetana, me Timi Kara me era atu:— I
waenganui o taua waahi ko te teepu i haina
ai a te Kuini Wikitoria ki te pukapuka wha-
kamana i te whakakotahitanga o nga Koroni
o Ahitereiria.
Heoi me whakarapopoto ake nga korero,
mo taua ra nui, ko nga hoia katoa i tae atu
ki reira 10,800 mano, a, e 800,000 pea nga
tangata i uru atu ki roto i taua Ropu, kaati
ki te whakaaro iho ki te maha o nga tangata
katoa i roto i taua tutira, e toru koata miri-
ona, a, kotahi mano hoki nga manene i uru
ki te Hakari i tu ki roto i te Taunahooro,
kaati i ki atu a te Hetana ki te tangata o te
Poutapeta, ko wai ma nga kai whakaatu, he
maha nga huihuitanga penei te nunui? a he
nui ke atu ranei nga Iwi i hui ki era huihuinga
i tenei, me te nui hoki o nga mea whakamiha-
ro e kitea ana penei me tenei? engari e kore
au e ki i nui ke atu tenei huihuinga, i te hui-
huinga o te Taimana Tiupiri i Ranana,
engari ka ki au koia nei te tuarua;— "Ko taku
hoki e whakamihi nei ko te nui o nga mea
e haere ana i te tiriti" ka ki ano e te Hetana,
tae mai ana te hari me te koa kia au mo
Nui Tireni me tona Iwi, i te mea kai roto
tatau i tera Koroni, a era hoki e tae te hari
me te koa ki te Iwi o nga Koroni o Ahiterei-
ria mo nga tangata o to tatau Koroni kua
tau nei ki runga ia ratau;— Kaati ia au e
haere ana ka rongo au e korero ana nga ta-
ngata, inana a Niu Tireni e haramai nei "ka
rawe koe e tiki Hetana, tena koe, kia ora"
kaati he mea nui rawa tenei.
Ko Kanara Win ihana kai whakahaere o
. nga Ropu Hoia o Ingarangi, i korero ia i te
Hakari i tu ki roto i te Hooro, i mauria mai
e ia tetahi reta mo nga Hoia o Ahitereiria, e
manaaki nei i nga Ropu Hoia o Ingarangi,
ara e ki ana he taina he tuakana tatau e
whakamamaetia nei, a & mate nei hoki, kua
wiini ratau i te tika o to ratau whawhai i te
taha o nga Ropu Hoia o te Whenua matua,
ara, o Ingarangi, kaati e tumanako ana a
Ingarangi kia Ahitereiria kia tukua atu ona
Hoia ki reira, kia whakaakona ki nga ritenga
hou o te whakatutu, me nga mahi e mahia
ana e tenei hanga e te Hoia hei reira ka
whakakotahi ai ki nga Hoia o Ingarangi, ma
reira te Iwi e whakakaha ki te whakamutu i
nga mahi a era atu mana e tawhai ana i ru-
nga i ona turanga waewae, i te mea e mahi
ana i runga i te tika , koia nei te reta nei i
haramai rawa i te waahi tuarua o te ao nei
kia whakaarotia, i te waahi whakamutunga
o taua reta e ki ana, e whakanui atu ana nga
Ropu Hoia o Ingarangi ki te whakakotahi-
tanga o nga Koroni o Ahitereiria me te hia-
hia hoki o te ngakau kia hari kia koa i runga
i te rangimarie, kaati i tae mai te waea a te
Hetana kia te Waari e ki ana, ko nga mahi
katoa i mahia i te ra o te whakakotahitanga o
nga Iwi nei i oti pai katoa, kaore he pohehe-
tanga ki te ki ake, ko nga mahi a Nui Tireni
kaore e taea.
I te tina nui i tu ki roto i te Hooro i te po
nei he nui te marama o nga tikanga i puaki
i reira, ko Ta Pererika Tari te timuaki o taua
huihuinga, ko te Hetana i noho ia ki te tu-
uru i noho ai tetahi Pirimia, a i reira katoa
hoki nga Kaumatua o Nui Tireni, tae atu
kia Ta Ropata Tetaute, me Eruera, me te
Honore Meiha Harete M. L. C. me te
Pereiha me era atu. Kaati i runga i te tika-
nga o te mihi me te whakahari ki taua hui-
huinga, ka tu a te Hetana ki te mihi ki taua
huihuinga ka mea ia:—
Kia ora tatau katoa kua huihui mai nei ki
roto i tenei waahi, kaati e mihi ake ana ahau
ki nga mea i haere mai i era atu waahi o te
ao nei, ki te whakahonore i te ra whakahari
o te whakakotahitanga o nga Iwi, me nga
Koroni o Ahitereiria; No reira ka tumanako
ake te ngakau, kia tere te tae mai o te rongo,
kua tino pai rawa ato te ahua o te hoa Wa-
hine o Roore Hopetonu, kaati ake tena.
Ka huri ake taku korero mo Nui Tireni
me ona Iwi, ara, e ki ake ana ahau, ahakoa
i mua, a, tae noa mai ki naianei, kaore ano
tenei Koroni a Nui Tireni i kite huarahi noa
e ahei ai ia ki te whakakotahi atu ki Ahite-
reiria, engari ko tona ahua whakahoa kia
Ahitereiria e haere ana i runga i te ahua o
te toto kotahi o te Iwi kotahi, ko te hiahia o
Ahitereiria kia whakakotahi raua ko Nui
Tireni kai te pai, notemea ko nga mea katoa
e kaha ana a Nui Tireni ki te whakapiki ia
Ahitereiria, e whakautua ana ki te pai, ko te
whakaatu a tenei ra, e whakaatu ana i nga
Iwi katoa, o Ahitereiria kai roto i te Wairua
kotahi me te ngakau kotahi o Nui Tireni, mo
Nui Tireni hoki me Wairua kotahi me nga-
kau kotahi kia Ahitereiria.
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 21, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE TUREI 15th 1900.\_\_\_\_[Wharangi No. 2]