|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 17. 15 November 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 17, O TE TAU TUATORU.] WAIRARAPA. NOEMA TAITE 15th 1900.\_\_\_\_[Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
WHAKAMARAMA MO
TE HAAHI O INGARANGI.
UPOKO III.
1. Nga Northmea, ara nga (Danes) no te
tau 787 A. D ; ka timata te kokiri mai ki
Ingarangi, o etahi Iwi o nga whenua o te
raki o luropi. Te Ingoa nui i huaina kia
ratau, he (Northmen) ara he tangata no te
raki. No muri mai ka whakapotoa taua
Ingoa, ka kiia he Nomana, tetahi Ingoa hoki
o ratau he (Danes) I miri haere etahi o
ratau i te takutai o luropi, a tae noa ki Itari,
ki (Sicily) ko etahi i pumau te noho ki tetahi
waahi o (France) e anga mai nei iu Inga-
rangi, a tahuri noa i reira ki te Whakapono,
me te ata noho ano i runga i nga tikanga
pai, nui atu te raru o Ingarangi i aua Iwi,
e rua rau noa nga tau : He nui hoki nga
whenua o te taha ki te Rawhiti i riro i a
ratau, a hoha noa iho te tangata whenua ;
ko nga taonga i murua, ko nga pa, ko nga
whare Karakia, ko nga whare o nga Monaki
i tahuna ki te ahi, ko te whenua katoa i ta-
katakahia, he wa ano ka kake ko te tangata,
he wa ano ka kake ko nga (Danes).
2. (Alfred) no te tau 871 A. D; ka tu ko
Alfred hei Kingi mo (Wessex) i tona tama-
rikitanga ka tae ia i tona papa ki Roma,
whakaakona iho ia ki nga kura o reira. Nui
noa atu tona mohiotanga i to te tokomaha
o te tangata. I te timatanga o tona Kingi-
tanga, ka nui haere te kaha o tona hoa riri,
a rere noa ratau ko ana tangata ki te hanga
pa mo ratau, i te waahi e ngaro ana i te hoa
riri. A, i te mea ka huihui nui mai te ta-
ngata ki a ia, katahi ka whawhaitia ano e
ia nga (Danes) Te mutunga o taua wha-
whai, kihei ratau i taea e ia te pei atu i taua
whenua. Otira i whakarite Kawenata ia kia
ratau, whakaaetia ana e ia to ratau King:,
hei Kiingi mo te taha ki te Rawhiti, wha-
kaae ana hoki taua Kingi me etahi o ana
rangatira e 80, kia tahuri mai ki te Whaka-
pono. To ratau Iriiringa, ko Alfred tonu
te matamua mo ratau, katahi ka mutu te
whawhai, ka ata takoto hoki te whenua.
8. I te mea ka kore nei he raruraru, ka
tahuri a Alfred ki te whakatipu i nga naahi
pai, ki te whakakaha hoki i nga mahi a te
Haahi, tikina ana e ia i etahi atu whenua
he tangata mohio hei whakatu kura ki Inga-
rangi. Nana ano etahi pukapuka i tuhituhi
hei whakaako i tona Iwi, ka takoto hoki i a
ia etahi ture pai mo tona whenua, te putake
o ana tare, ko nga tare kotahi tekau a te
Atua, na enei tikanga a ana i pai ai te noho
a te tangata, a mate noa ia i te tau 901 A. D ;
e 53 o ona tau : E 3O ona tau e Kiingi ana.
E 23 ona tau ka tu ia hei Kiingi.
4. He nui atu nga raruraru o Airana i o
Ingarangi, i te mahi a nga (Danes) I tahuna
e ratau nga whare Karakia, me nga whare
Monaki, he tokomaha hoki nga tangata i
whakamatea e ratau, i horo ano hoki i a
ratau a (Armagh) te pa i noho ai nga tanga-
ta mohio o Airana, ko te take tenei i mate
ai a (Dermont) te Akepihopa, he pouri nona
mo te horonga o taua pa.
o. I tae ano te mana o te Akepihopa o
Ioka ki te pito ki te Tonga o Kotarani, he
nui no nga Karaitiana o taua whenua, i hia-
hia nga rangatira kia hanga he whare Ka-
rakia mo ratau. I te mea kua oti te whare
Karakia te hanga e tetahi rangatira, ka
whakaritea etahi ona whenua, hei Pariha mo
taua whare Karakia, kaore i tino marama
te wa i whakaritea ai te nuinga o nga Piho-
patanga o nga Pariha o Kotarani. Na n
Keneti (Kenneth) ia, na te Kiingi o Kotarani
i whakapumau te Pihopatanga, o St Andrews,
i te tau 840 A. D ; Nana hoki i whakatakoto e-
tahi ture pai, kia ahua hopohopo te tangata ki
nga whare Karakia, ki nga Minita hoki o te
Haahi, kia mau hoki ki nga ra kua motuhia
hei whakahonore mo to ratau Kai-whakaora,
mo te hunga tapu hoki.
6. I tae ano nga (Danes) i tenei wa ki
Weera (Wales,) na te nui o te whawhai kia
ratau, i wareware ai te tangata Whenua ki
nga tikanga pai, ki nga Ture, no reira i nui
ai te whakahe o nga Pihopa kia ratau.
7. No te tau 942 AD i puta mai ai tetahi
tangata aui i roto i te Haahi o Ingarangi, ko
Dunstan tona Ingoa i tona Tai-tamarikita-
nga ka tae ia ki France, ka noho ia ki roto i
tetahi whare Monaki, no tona hokinga mai
i whiriwhiria ai ia hei Timuaki mo tetahi
whare Monaki i Glastonbury; na ka timata
ia ki te whakako i a ana Monaki ki nga ti-
kanga o nga Monaki o France:— I muri
mai i tenei ka whakaturia ia hei Pihopa mo
Ranana, a, kihei i roa ka meinga ia hei A-
kepihopa, mo Kanatipere (Canterbury) i te
tau 959 A. D ; A kaha tonu tona tohe, kia
wkakaritea ana tikanga e nga Minita katoa,
ara, kia noho takakau nga Minita, i mua atu
i tenei, kei nga Minita te whakaaro mo tona
marena, mo tona noho takakau ranei: I pai-
ngia e te Kiingi, e Etikana (Edgan) nga
tikanga a Dunstan, i tuaratia hoki e ia, a, nui
haere ana nga Monaki pera, me te nui haere
ano to ratau mana.
8. No te tau 967 A. D ; Ka karangatia e
Kiingi Etikana (Edgan) tetahi huihui o te
Haahi, he pai etahi o nga tikanga o taua
huihuinga, i whakahaua nga tangata katoa
kia whakakona nga kupu o te whakapono,
me te Iwi a te Atua kia ratau tamariki, note-
mea ki te kore tetahi e matau ki aua mea, e
kore e tika kia karangatia he Karatiana: I
kiia ano kaua nga Piriti e korero ngutu kau,
i te mea kaore he pukapuka Inoi, kei hee i te
wareware ta ratau korero i nga Inoi;— Na
tenei tikanga i kitea ai, he pukapuka Kara-
kia ta ratau i reira;— I whakaritea ano hoki
he whiu mo nga hara o te tangata, (tirohia
te korero timatanga o te riringa, wharangi
274) otira kaore he kupu i roto i nga mahi o
taua huihui, mo te Inoi kite Wahina kia
Meri, ki te hunga tapu ranei; No konei i ki-
tea ai kahore ano te Haahi o Ingarangi kia
mau noa ki enei ritenga hee a te Haahi o Roma.
9. Kihei te Iwi i pai ki whakanohoia nga .
Monaki ki roto ki nga whare o nga Minita
o nga pariha, otira na te nui o te mana o '
(Dunstan) i taea ai taana i pai ai, koia te
tino tangata whakahaere o te Kawanatanga
o Ingarangi, i te takiwa o etehi o nga Kiingi.
No te tau 989 A. D ; I mate ai ia;— Ko
(Elfrie) tona whakakapi hei Akepihopa mo
Kanatipere, i tuhituhia e ia etahi pukapuka
hei whakahe i etahi o nga whakaakoranga
he a te Haahi o Roma, i whakatakotoria hoki
e ia etahi tikanga mo nga Minita, tetahi mo
te Inoi a te Ariki, mo nga kupu o te whaka-
pono, mo te Rongopai hoki o te ra, kia wha-
kamaramatia ki te reo o te Iwi i nga Ratapu
katoa, no tona matenga i te tau 1006 A. D : Ka
tu ko Arawheti (Alphage) hei Akepihopa i
muri i a ia;— I taua wa i whakapaea a Ka-
natipere e nga Teini (Danes) i riria e Ara-
wheti (Alphage) a ratau mahi nanakia, kihei
hoki ia i pai ki te tono moni ma ratau i te
Iwi, koia i whakamatea ai ia e ratau, i rite
hoki ia kia Tepene, puta ana taana Inoi mo
ona hoa-riri, me taana tuku ano i te Haahi
kia Tex. kia tikina.
10. No te tau 1013 A. D ; I riro ai te Kii-
ngitanga o Ingarangi i nga Teini (Danes).
Ko Kunuti te mea i whakaturia hei Kiingi
mo ratau, he Karaitiana ia, na konei ia i hia-
hia ai kia utua ki te mahi pai nga mahi kino
o mua, a tona Iwi ki te Haahi o te whenua,
he tangata pai ana tikanga, otira kihei i roa
te Kiingitanga o ana tama i muri i a ia, kihei
hoki nga tangata whenua i pai kia tu he ta-
ngata Iwi ke hei Kiingi mo ratau, tonoa ana
e ratau he tangata ki Karia, hei tiki i te
Mokopuna a to ratau Kiingi, i peia atu nei
ki reira, ko tona Ingoa ko Eruera.
No te tau 1042 A. D ; I tu ai ia hei Kiingi i
whakatupuria ia ki Karia, he Wahine Ranga-
tira hoki no reira tona Whaea, na konei i u ai
ana whakaaro ki nga tikanga o taua Whe-
nua; He nui te mauahara o nga tangata.
Whenua mo tona whiriwhiringa i etahi o
nga Minita o Karia, hei tangata nunui mo
te Haahi o Ingarangi.
11. Tetahi mahi ana ko te hanganga o
tetahi Whare Karakia nui ki Ranana, te Ingoa
o taua Whare ko "Westminster Abbey." He
mahi ata whakaaro te motuhanga o taua
Whare hei Whare Karakia ki te Atua. He
tokomaha nga Pihopa me nga tangata nunui
i huihui mai. No muri tata iho kanui te ta-
ngi mo tona matenga, ahakoa he nui tona
whakaaro ki nga tangata o Karia, koingo to-
nu tana Iwi ki a ia, he tika no taana whaka-
haere, he whakaaro nona ki te Atua, he
momo hoki ia no nga Kiingi o mua iho; Na
te kore tamariki a Eruera, i tu ai ko tona
taokete ko Harora (Harold) hei Kiingi i mu-
ri i a ia, he tama ia na tetahi Rangatira. Na
(Earl Godwin.)
12. He mea pai kia korerotia i konei te
ahua o te Haahi o Ingarangi i taua wa, ko
te nuinga o nga Whenua kei nga Rangatira,
kei nga tangata nunui te nuinga haeretanga
o te Whakapono, a hanga ana e nga Ranga-
tira he Whare Karakia, ki tera waahi, ki tera
waahi, kia pumau ai te noho a te Minita ki
roto kia ratau, hei whakaako ia ratau, me te
Iwi hoki, otira kihei te Minita i tukua kia
noho ki tetahi waahi, kia rite ra ano he ora-
nga mona, taua oranga he Whenua i mutu-
hia mo te Haahi, he kai hoki, he aha ranei
a, e homai tonu aua e te Iwi. I peratia ano
|
|
2 2 |
▲back to top |
'[NAMA 17 O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TAITE 15th 1900. Wharangi No. 2]
hoki he oranga mo nga Pihopa, mo nga
Whare Monaki, kihei i uru te Karakia ki roto
ki te Whare Karakia, i te mea kaore ano kia
whakatapua e te Pihopa, maana e whakaae
te nohoanga o tetahi Minita, ki tetahi Pari-
ha, me tona nukuhanga ki tetahi atu waahi,
. koia i marara ai te noho o nga Mihita kiia
Pariha, kiia Parihi, ko te Pihopa anake ra-
tau ko ona hoa mahi kei te Whare Karakia
nui o te Pihopatanga. J mua atu i te wa o
Eruera, ka takoto nga rohe o nga Pariha ki
te Whenua katoa.
13. He nui te whakahonore a etahi o nga
Kiingi o tana wa, ki te Pihopa o Roma, he
iti ta etahi. I te mea e anga ana a offa ki te
hanga i te Whare Karakia i St Albans i ma-
tua tae atu ia ki te rapu tikanga i a ia, ko
Alfred ia, kihei rawa i pa atu kia ia i te ha-
nganga o nga Whare Karakia o "Winchester
o Athelmey," ko nga moni i hoatu e nga Kii-
ngi o Ingarangi, ki te Pihopa o Roma, he
mea aroha noa na ratau, ehara i te in atako-
ha. ki hei te Iwi i pai kia aurara mai te Pi-
hopa o Koma ki nga mea o to ratau Haahi-
E mau ana ano te reo Ratini i nga Kara-
kiatanga, otira he mea whakawhiti ano ki te
reo Ingarihi, kia mohiotia ai e te Iwi nga
mea e korerotia ana. Na nga Kiingi i mari
mai ia Eruera, i timata te tohe i te Iwi kia
ura i nga tikanga a te Haahi o Roma, i pe-
neitia ai ratau, he mea kia awhinatia ai ra-
tau e te Pihopa o Roma.
Ko te mutunga tenei o te Upoko III.
"Te Puke Ki Hikurangi."
AKU I KITE AI, ME OKU WHAKAARO.
Poneke.
Morihana Tiriti.
Oketopa 28th 1900.
I ahau i Poneke nei, ka kite ahau i nga
Rangatira o te Motu nei, i haere mai tenei
tangata, tenei tangata, i te tai-awhiotanga o
to tatau Motu, e huaina nei ko Aotearoa, i
haere mai ratau i o ratau Iwi, ma o ratau
hapu, a i toku kitenga nei. me te mea he tu-
akana he teina, na tu whaea kotahi, ara, te tu
me te ahua o te tangata, me te mea he ahua
e rite ana, mo tenei wa ahu atu whakamua,
tu ke i te ahua o nga wa kaa pahemo, i kite
ai ahau nga haore nga noho me te reo e kihi
ana, taipara tonu nga reo e rua ki te hamumu.
Ko ahua hoki i titiro pouriuri kau ata, he
ahua pehea ranei to era atu lwi e noho mai
ra i te nuku o te whenua, ara, i o ratau noi
kainga, otira no taku kitenga nei, taimaha
ana oku whakaaro i te whakamiharo, i ahau
ano e whakaaroaro ana ki oku pohehetanga,
ka tomo ahau ki tetahi ruuma piriote, ka kite
ahau e purei ana ka titiro ahau ki te mohio
o to tangata, ki tena purei, tamariki, Kau-
matua rite tonu te mohio, ka raruraru ano
aku whakaaro, ko te take i raruraru ai ahau
he kore noku e mohio ki taua purei katahi,
ki te korero Pakeha ku. rua, i au ano e ma-
hara ana ki oku kuaretanga, ka tae mai a
Mahuta, me ona Iwi e 84 ratau, me ta ratau
peene ano, katahi ahau ka whakarongo ki te
tangi o tena peene, a, ki taku whakarongo
pai atu i te tangi o nga peene i rongo ai ahau.
Na runga ienei ahua, no reira ka waihotia
nei e ahau hei kaupapa mo aku mahara, mo
rangi i tetahi kupu hoou, ara. ko tenei tau
ko te tau 1900, e rua nga kore o te whika, i te
, "Tiriti o Waitangi," kotahi te kore o te
whika, ara, 1810 i reira mai tae mai ki naia-
nei, ka 60 tekau tau, kaa kitea e tatau nga
hua o te kore tuatahi koia tenei, e ono tekau
tan, te roa o te wa i maharakore ai te Iwi ki
nga hua o te kore tuatahi, haere aua, na te
kore o te 60 tau i arai, ka mutu tena ahua-
tanga i kona, me ona tika mo ona hee, me te
maoritanga ano hoki.
Ka timata i tenei wa te tau 1900, kua rua
nga kore o te whika nei, kua nukuhia atu te
kaha ki te rau, ina kua rua nga kore, kua
timataria i tenei tau, he ahua hoou no te
maoritanga, ki runga ki to te Pakehatanga,
kua tahangoi nga tikanga o te maori, me te
reo ano hoki, me nga tino kupu nunui a te
maori kua ngaro haere rawa atu, otira tenei
te whika hei titiro nia te hunga whai whaka-
aro, ara, ko te 40 tau e heke iho nei, e eke
ai ki te 100 tau. mai i te "Tiriti o Waitangi"
tau 1840 tae noa ki Le tau 1940, ko nga ta-
mariki ka rua tekau tau, ka tutuki pai ratau •
ki taua wha tekau, ka tino eke ratau, ki roto
i te kaha o te rau tau, ka mahea atu te mao-
ritanga o nga tikanga, ano me te kohu e
memeha atu aria i runga i nga maunga, ka
uru nga tamariki ki roto i te matauranga o
te Iwi Pakeha, kua hopukia mai ra e nga Iwi
o te ao, o mua atu i a tatau, na tenei whika
1900 o te tau, i whakaatu tona ahua ki te
Iwi, tuatahi. (1) ko te Kura mahi aringa, (2)
ko te Roia me te Takuta, (3) ko te Minita
mo te taha Maori, ma nga Minita o te Haahi,
(4) ko te whakakotahitanga o nga Iwi Maori
o nga motu o Hawaiki, ki Niu Tireni, (5) ko
te Kiingi, (6) ko te ture Kaunihera whenua,
(7) ko te tura Kaunihera marae, enei katoa i
puta mai i roto i tenei whika o te tau, tutaki
katoa enei ahua i tenei ra, pono tonu ki to
kupu, he tau no te whanautanga hooutanga
i raro i te mohiotanga, ara, te matauranga me
nga tikanga nunui o te Iwi Pakeha.
Kua korikori nga wheua i roto i te putu 1d
tona hononga ki tona hononga, kei te wha-
kakarapiti nga uaua, kua tupu nga kiko, kua
totoro te kiri hei taupoki mo te tinana, ka
pupuhi nga hau, ka oho te manawa, ka wha-
kakiia nga uaua ki te toto, ka ara katoa nga
wheua ki runga he mea tinana, a, ka wairua
ora te tangata, waihoki no tenei ra kua kapiti
nga Iwi Maori, kua tinana kotahi, kua tu kei
runga.
Tera pea te tangata e mea mai, e ta kotahi
ra te wheua kaore i hoki mai ki tona hono-
nga, ko te Whiti raua ko Tohu, e pai ana
ano, otira kia marama ano, kaore rawa he
wheua i ngaro atu i tona tinana, he makawe
ranei, ahakoa i whati te wheua kaore i ngaro,
ko tena ahua ia te Whiti me Tohu, he mahi
na te matauranga, hei whakapohehe i te ti-
nana, ara, i te whakakotahitanga, i raro i te
tikanga kotahi, kua hopu noa atu raua i te-
nei ahua o te Iwi Pakeha, tirohia atu koia i
te ahua o nga hua, ma nga hua hoki ka
mohiotia ai te rakau.
Kei te hea aronga te noho a te Whiti ma,
te tu a nga whare, no hea te parani, ura te
ahua he aha nga harakeke i houngia ai nga
pakitara, he aha nga toetoe i hipokina ai a
runga he tatau pehea nga tatau, he ahua pe-
hea nga mea o roto, me ona ahua kai katoa?
he aha te mea e whakapukaitia maina e te
Iwi ki o raua aroaro i te marama, i te tau? i
te tau? rua tenei e marama ai, kua hono ka-
toa nga wheua ki tona tinana, ko te matau-
ranga ia me te whakaaro kore, kei roto ena i
nga kokinga o te hinengaro e mahi aua, kaati
ake enei kupu.
No tenei ra i to 23 Oketopa 1900 i tutuki
ai nga mahi o nga Pire e rua, nga wawaha-
nga mo nga Kaunihera whenua, me nga Ka-
unihera marae, o nga lwi Maori o Aotearoa.
Ko nga wawahanga o nga Kaunihera ma-
rae, puta noa te motu nei, me nga Ingoa ano
o ia Kaunihera, timata i Turakirae rere tonu
i Tararua mau atu ki Ruahine, ka whati ki
Nohiwuru, ka whati rere tika ki te moana,
ara, ki te Wainui tona Ingoa ko Rongokako
Kaunihera.
Timata i te Nohiwuru, rere tonu i Ruahine
whiti tonu i Taruarau Tarawera Rangitaiki,
ka whati te matapuna o te Waiau, ka whati
rere tika kite moana, ara. ki Waikari, ko
Tamatea Kaunihera tena.
Timata i te kauru o te Waiau rere tika ki
te kauru o Ruakituri, ka whati ka rere tika
kite moana, ara, ki te Paritu ko Kahungunu
Kaunihera tena.
Timata i Ruakituri rere atu ki te kauru o
Motu, ka rere ki te kauru o Tunapahore, ka
whati kite moana, ara, ki Tawhiti, ko Taki-
timu Kaunihera tena.
Timata i te kauru o motu ka rere whaka-
raro, ka tapahi ki te moana, ara, te taha Ha-
uauru o Tunapahore, ko Horouta Kaunihera
tena.
Timata i Rangitaiki rere tika ki Karatia,
ka puta kite moana, ara, ki Matata ko Mata-
tua Kaunihera tena.
Otira tera ano te nuinga o nga roherohe-
nga, o ia Kaunihera, a tena e taea te whaka-
huahua nga Ingoa i konei a tena hoki ka
puta, i roto i te Kahiti, koia tenei nga Ingoa,
KO te Arawa Kaunihera, ko Maniapoto Kau-
nihera, ko Tongariro Kaunihera, ko Taranaki
Kaunihera, ko Whanganui Kaunihera, ko
Kurahaupo Kaunihera, ko Raukawa Kaunihe-
ra, ko Waikato Kaunihera, ko Ngatiwhatua
Kaunihera, Wairoa Kaunihera, Whangarei
Kaunihera, Hoanga Kaunihera, Tokerau Ka-
unihera, Mongonui Kaunihera, hui katoa
nga Kaunihera kai te rua tekau, ina wawahia
to Waikato takiwa.
Ko nga wawahanga mo nga Kaunihera
whenua, e whitu wahanga, No 1 Tokerau, 2
Waikato, 8 Maniapoto, Tuwharetoa, 4 Wai-
ariki, 5 Tai-Rawhiti, O Te Ikaroa-a-maui, 7
Aotea, ko nga Ingoa tonu tenei o aua Kau-
nihera, a tera e whakaaturia i roto i te Ka-
hiti, hei mohiotanga mo nga Iwi, kaati
tenei waahi i konei.
No te 25 ka hoki a Mahuta me ona lwi, no
te 27 ka hoki nga Iwi o te Tai-Hauauru, mo
' te Tai-Rawhiti.
No te wiki whakainu tunga o Hepetema nei
i haere ai te Kawana, ki nga motu o Hawaiki,
ki te kawe atu i te kupu whakaae o te wha-
kakotahitanga o aua moutere, me te whiti
hoki ki Niu Tireni, a ki te whakaaro tena e
kohikohia nga Iwi Maori o konei, hei haere
ki te whakawhanaunga ki era o te lwi Maori;
i mahue atu ra ki reira, i nga tau maha kua
pahemo, me nga tini whakapaparanga, i
wehea mai ai tatau, he ra whakamiharo rawa
tenei ki te hunga kua moe, ara, ko a ratau i
• tumanako ai kia kite, na tatau i kite.
He mea whakamiharo hoki te Kotahita-
nga o tatau Mema i tenei ra, i tutaki ai nga
hiahia kua timataria i nga tau kaa pahemo.
he mea whakamiharo ano te eketanga o to
koutou whanaunga o Timi Kara, ki runga o.
te tuanui o te whare, he ahakoa ehara i a
tatau a ia i hapai, i tae ai ki reira, engari na
te Iwi Pakeha, otira titiro tonu" mai a ia kia
tatau i roto i te pawa ara i ta auahi, a, ko
tana kaupapa i whakatakoto ai i tenei tau,
hei pai mo tatau i takahia e te Iwi, whaka-
hokia ana ki te kaupapa u, o te tau 1899, he
ahakoa i te Pire Kiore, ko te kupu tenei ho-
pukia mahia koia tenei te uaua, me te toto o
te iwi Pakeha, i maringi mai i roto i ona
marae, ka tupu ki te nui ki te ora, haunga
hoki te Pire whenua kei te hunga e whanui
ana te whenua te painga o tena ma ratau e
mihi, otira ko te painga nai kua pa mai ki te
hunga paku te whenua, ko te kupu rahui hei
tohu i tona iti whenua, he ahakoa kia mata-
tu te ngakau, wherahia te kapunga o te ringa,
kaati me whakapuku, kei te mohio tatau ma
te rahurahu o te ringa ki te oneone ka ora te
tangata, ki te mangere ka matu, ka rawa-
kore, mo tatau nei mo te hunga iti enei kupu,
kati pea i konei, ma ko Mohi i runga i te
maunga i whakatirohia ki Kenana, a ko tatau
te hunga kua eke nga tau ki te ono tekau, ki
te whitu tekau, ehara i te hanga te rereke-
tanga, otira i te maunga o tenei ra i ahau,
me te mea tonu nei ko aku kanohi ake nei
ano oku whakaaro, e titiro atu ana ki nga
hua o nga tau e wha tekau, e kore nei e taea
atu e toku kaha, ara, e toku ora i tenei ao
ina mei koru nga wa hei tohutou mai i ahau,
penei kua kopikopi kau oku mahara i roto,
He ahakoa ehara i nga kupu te hee, engari
he pakanga tawhito ua to mohiotanga, me te
maharakore, no te orokohanganga rano o
te ao, kaati pea i konei nga kupu, hoi wha-
kaaraara kau ake i te pa.
Na Ihaia Hatana.
Taueru.
Oketopa 11 th 1900.
Te Ohaki Te Mohio-tanga.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" tena
koe, kia ora i roto i te tau o to tatau Ariki
Amine. He panuitanga tuarua tenei kia
mohio ai nga Hapu me nga Iwi, o te takiwa-
o te rohe potae o Wairarapa, me nga Hapu
o waho atu i tenei karangatanga, ko matau
ko enei Hapu ko Ngaitumapuhiarangi me
Ngai te-Ao-wheuru, e whakaae tuturu ana
matau ki ta matau panui, o te 8 o nga ra o
Pepueri, tau 1900 kia whakakorea atu taua,
kai i roto i o matau takiwa, i roto hoki i o
matau mangai, ara, te Wai whakahaurangi,
i runga i taua panui a matau kaore he Ture i
whakaturia e matau me te whakaatu i o ma-
tau ingoa kia mohio ai nga Hapu o waho atu
i a matau, i runga i te whakaaro e whakaae
tuturu ana te tangata, kia neke ake ai hei
whare tapu i roto i a te Karaiti, me te wha-
kamarama a taua panui ki te hunga o waho,
kia kaua e homai taua wai, hei mutunga mo
to raua aroha, ina kite raua i te taha o te
Paparakauta, ki taku whakaaro pai ke atu tu
hunga o waho, i roto i tenei karangatanga,
ko te hunga i ana ana nei taua panui, kua
ripeka tuaruatia o ratau ingoa me o ratau
arero e ratau ano, (tuatahi) ki te kitea tetahi
o matau e te hunga o waho e inu Waipiro
ana, me whakaata kia Tuhua ma te Hahi e
whakaaro taua tangata aua tangata ranei,
(tuarua) kaua hei haute mai te hunga o waho,
me te hunga o roto ina kite raua ia raua
i te Paparakauta, ki te kitea e te kai tirotiro
o te Hahi, ka hamenetia raua ki te Ture kia
mohiotia ai na wai raua i tono ki te kai Wai-
piro, ki te mau i te Ture ho waho te hee ka.
painatia ki ta te Ture i pai ai, (tuatoru) ko
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 17, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TAITE 15th 1900. • [Wharangi No. 3]
Tuhua H. Te Huki 1 P.
Tarawa Te Waaka Tamaki-aruhau. 2 P.
Te Ao Anaru Tamaiwaho Rawhira Paku
Titaha H. Piripi. Te Whitu Piripi
Tioi Waaka
Wainohu Te Huka Te Kapara otereinga Tamawaho
Rawinia Te Huku
Tamaireia Te Rangi R. Paku
Hera T.R. Puku
Kararaina Te Whitu
Kahurangi Waaka
Haana Hirini
Ani Anaru Harawira
Haana R. Titore
Te Waikohai R. Paku
Tangi Titaha
Te Herepoho R.Kiingi
Tuhokairangi Wainohu
Tohera Aoteroa
Heta Riaka
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 17. O TE TAU 3.] • TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TAITE 15th 1900. - Wharangi No. 4]
koutou ki nga Paremata o enei tau e tu mai
nei, nua whai mahi ma enei ture, i whakao-
tia nei mo te Iwi Maori, ka mutu ano to
koutou whiwhinga." Na enei kupu i oho ai
te mahara i a matau kia whai kupu atu ki
nga Iwi, hei whakamahara mo nga mahi
tuatahi, i raro i nga ture hou nei.
1. "Te Ture whakahaere whenna Ma-
ori 1900." Mea ake nei puta atu kia koutou
nga kape o tenei ture. I raro i taua ture kua
roherohea te Motu kia whitu nga takiwa. Ma
te Kahiti e whakaatu kia koutou nga rohe.
Ko te mahi i muri iho i te Kahititanga o nga
rohe, he pooti i nga Mema mo nga Kaunihera.
Ko te ture tenei kia o ranei kia 7 ranei
nga Mema mo te Kaunihera, o ia takiwa.
Mehemea e o, e toru o aua Mema ma te
Kawana e whakaingoa (a kotahi o ratau mo
Maori) e rua he tangata Maori, ma nga Ma-
ori o roto i te takiwa e pooti.
Mehemea e 7 nga Mema e 4 ma te Kawa-
na e whakaingoa, (a kotahi o aua tangata me
Maori.) e 8 ma te takiwa e pooti. Kaati he
kupu atu ki nga Iwi o roto i nga takiwa, kia
ngawari i te pootitanga tuatahi nei, kei tai-
maha o tatau whenna. Pai rawa atu kia rite
tonu te mahara o nga hapu o roto o ia takiwa
kia whakaingoatia a ratau, i nga tangata tika
kia kana e maha ake i te tokomaha o nga
tangata hei pootitanga. Mehemea he rua,
kia rua ano e whakaingoa, mehemea he toru,
kia toru ano e whakaingoa, kia kore ai e
pooti, ka tu noa iho i runga i te mana o to
whakaingoatanga, Ma koutou e whakarite-
rite i roto i nga marama e tu mai nei, tao
atu ki nga ra whakamutunga o Tihenia o te-
nei tun, me hui nga hapu o ia takiwa o ia
takiwa. Kua puta mai hoki te kupu a te
Pirimia, ko tona hiahia kia tu nga Kaunihe-
ra, kia pootitia nga Mema i raua mai o te 1
o nga ra o Hanuere 1901.
2. Te Ture Kaunihera Maori 1900. (Tie-
re Marae.)
Ko te Ture Marae tenei. Kua oti ano nga
roherohenga o te Motu i raro i tenei Ture, a
ma te Kahiti e whakaatu kia koutou. Ko
nga Meina mo te Kaunihera Marae, kia kaua
o hoki iho i te 6, kia kaua hoki e neke atu i
te 12, kaati ma nga lwi ano i roto i o ratau
huihuinga e whakaaro te maha a ngu tanga-
ta hoi Mema mo te Kaunihera Marae o to ra-
tau takiwa, i waenganui o te 6 me te 12. Ko
ta matau kupu mo tenei o a tatau Ture kia
ngawari, kia rite te ngakau o te tangata ki
to whiriwhiri i nga tangata marama hei Me-
ina mo te Kaunihera Marae, a, kaua hei wa-
iho hei mea tautohe, notemea ka riro ano ma
nga rawa o ia Kaunihera, o ia Kaunihera e
utu nga taimaha o te pootitanga o nga Mema
a, ko tona tikanga ka tau nga moni e pau i
ona raruraru ki runga ki ngu tangata o roto
i te takiwa, ka taaketia ratau e te Kaunihera.
Mehemea tena he tamariki Kura kei roto i o
koutou takiwa, e tika ana kia tu tetahi etahi
ranei o ena tu tangata hei Mema mo nga
Kaunihera Marae, hei whakamama i nga.
aiahi tuhituhi, a, hei whakamarama-
tanga hoki ki te ahua o nga kupu Pakeha o
nga Ture, me nga tikanga e hangaia i raro.
Kua pata ano hoki te kupu akiaki a te Pi-
mia, mo tenei o nga Ture hou nei, kia tu nga
Kaunihera Marae me ona Meina, i mua mai
o te 1 o nga ra o Hanuere 1901.
Ko te roanga atu o nga mahi i raro i enei
ture hou ma koutou e ata titiro i nga, kape o
nga ture ina tukutukuna atu. Tera ano hoki
e tae atu he tangata ki etahi o nga, takiwa ki
te whakamarama i te ahua o nga ture, me
nga mahi e tika ana hei timatanga i roto i
tenei tau e haere mai nei. Na he kupu atu
kia koutou, ko tetahi tena o nga take nui hei
mahinga ma te hui o te Kotahitanga, tera e
tu ki Rotorua i te marama o Maehe 1901.
Tenei ano tetahi hui whai tikanga, hei te
7 o nga ra o Tihema 1900 ka tu ki Putiki,
Whanganui, ko te hui a te Kotahitanga o
nga tamariki o te Aute. Tera a whakatakoto-
ria e taua hui tetahi tauira mahi ma nga,
Kaunihera Marae, hei te wa ra e tu ai aua
Kaunihera, ka tukua ai he kape o taua tauira
ki te Tiamana o ia Kaunihera o ia Kaunihe-
ra. Tera ano hoki pea etahi hui kei te taki-
wa o te Kirihimete, ahu atu ki te marama o
Maehe o tera tau, e meatia ai ko a tatau Tu-
re hou nei hei putake korero, kia hohoro ai
te marama o nga Iwi.
Heoi nei nga whakamarama mo tenei wa,
ma nga Iwi me nga Hapu e ata whakaaro
iho, ko te hiahia kia tae a tinana atu ki o
koutou rohe, ata whakamarama ai i nga take
katoa. Kaati he maharahara ake ki te poto
o te takiwa me te nui o nga raruraru, e kore
pea e watea. Kia ora tonu koutou.
Na o koutou hoa.
Wi Pere.
Hone Heke. .
Heuheu Tukino.
Apirana T. Ngata.
Poneke.
Noema 1st, 1900.
Ki nga Iwi me nga hapu o te takiwa o Ta-
rakeha, tena koutou. He kupu whakamara-
ma atu tenei kia koutou i tetahi tikanga mo
tatau i raro i tetahi o nga ture hou nei, ara,
i te Ture Marae, e kiia nei ko "Te Ture Ka-
unihera Maori." Ko nga mahi e rite ana ki
a nga Kaute Kaunihera, a he tiaki hoki i te
ahua o nga Marae, i runga i te aronga o nga
kupu me nga tikanga kua takoto ki to tatau
takiwai te Kotahitanga o nga tamariki o Te
Aute. I raro i tenei Ture kaa oti te rohe to
tatau takiwa, Tarakeha ki Tawhiti. Kua oti
te tapa e au he Ingoa mo tena rohe Kauni-
hera ko "HOROUTA," na Wi Pere hoki i
hone ki a ia, a Taakitimu, a, kua riro ia
Ngaat-Awa me Tuhoe a Matatua. Ko nga
rohe o Horouta timata mai i Tarakeha ka
rere whakauta ki te Piriti i Motu i te rori o
Turanga ki Opotiki, karere whakararo i roro
i te awa ki te Kahika, ka tapahi tika ki Ta-
whiti ka makere ki te Moana, ka huri ma te
takutai ki Tarakeha, i peneitia ai kua taunga
tatau ki enei rohe karangaranga i roto i nga
tau nei, Tarakeha ki Potikirua, Patangata ki
Tawhiti. He roa rawa no te paenga te kumea
mai ai ki Toka-a-taiau, kua takoto tena he
rohe ke a Tawhiti ki. te Paritu ko te Kauni-
hera o Taakitimu. -
Kaati mo te tatau takiwa, ko te kupu o to
Ture me tu he Kaunihera Marae, kia kaua e
heke iho i te ono nga Meina, kia kana e neke
ake i te 12, me Maori anake, ma nga tanga-
ta Maori o te takiwa e pooti, tooku whakaro
kaua e tino tautohetia enei tuunga, engari
waiho ano i nga tangata kua tirohia e tatau
i roto i nga tau nei, me penei te ahua nu:
whakaaro te takoto a o tatau Pariha. Kotahi
o Tarakeha ki Potikirua, e 5 o Patangata ki
Tawhiti. Tooku whakaaro kia G nga Meina mo
te taha ki te Pariha o te Kaha, me titiro ki
to roa o te takutai, kia 7 mo nga Pariha o
tua nei ahakoa te maha o enei Pariha me te
nui o te tangata. Me penei ki tuku whakaaro,
a ka tohu au ki konei i aku tangata i mahara
noa atu ai i konei, ma koutou ia e ata wha-
kaoti mai:—
1. Pariha o Te Kaha, kia tokorima, ara.
Ngaai-tai. 1. Haaka Tautahi.
Apanui. 2, Paora. Ngamoki, Kopu E -
rueti.
Ehutu. .1. Waikura Tautuhi-o-Ro-
ngo (ko Hakaraia ranei.)
Amaru ma Pararaki. 1. Anaru Tiweka.
2. Pariha o te Kawakawa.
Kia tokorua, me titiro ki te rahi o te
takiwa.
Ko Hoori Mahue mo Hone Waitoa (wai-
ho ake nga Kaumatua.)
o. Pariha o Rangitukia.
Kia kotahi, mehemea i te kainga na a
te Reweti kua mea atu au ko ia he tangata,
i tenei ma Teuranga e titiro.
4. Pariha o te Horo.
Kia kotahi, ka taunaha atu au i tenei
ki au.
5. Pariha o Tuparoa.
Kia kotahi ko te Kairakau.
G. Pariha o Whareponga.
Kia tokorua, me titiro ano ki te nui o te
takiwa rae nga hapu o te Pariha kotahi, mo
Maui tae noa ki Waikawa, ko Wi Pokiha mo
te Awemapara ko te Airihi.
Ma ia Pariha ma ia Pariha e ata whiri-
whiri, engari ko te mea nui kaua e hua ake
i roto i te Pariha kotahi e 2 e 3 tangata ki te
whakaingoa i a ia hei Mema, ko te ruarua
ka waiho ma tena e uaua ai e tukua ai ki te
pooti, a, i raro, i te Ture ka riro ano ma te
Kaunihera e utu nga raruraru o te pootitanga
o nga -Mema, ko te tukunga iho ka ahei te
Kaunihera 1d te taake i nga tangata o te ta-
kiwa hei whakaea i nga raruraru.
Ko te mahi ma nga Pariha i roto i tenei
takiwa tae atu ki te Wiki tuarua o Tihema
he whakariterite mo tenei take, kia tae rawa
ake ai ki te wa hei Whakaingoatanga mo nga
tangata, kaore he raruraru. Ko te roanga
atu o nga whakamarama waiho mo ko ake
nei ka tuku atu ai. Tena nga kapu o nga
ture te whai atu na.
Kaore i rite nga rohe o te Kaunihera Whe-
nua me te Kaunihera Marae, i. raro i te Ture
Whenua, kua pakaru atu nga hapu o tera
taha o Raukumara kua hui atu kia Ngaati
Awa me te Arawa ki roto i te Kaunihera
Whenua o te Waiariki. Ko te take uaua kei
te ahua o nga pukapuka Kooti, kei te wehe
mai o tenei taha ki Turanga nei, kei te wehe
atu o tera taha ki Akarana, engari te robe
Marae i haere ano i runga i a tatau mahi o
roto o nga tau nei.
Heoi hei kona, kia kaha ki te whakatutuki
i nga mahi, hei tooku wa e watea ai ka haere
atu ai ki o tatau rohe whakamarama ai i te
ahua o nga mahi.
Na Apirana Turupa Ngata.
Poneke.
Noema 1st, 1900.
Kia Ngaati Porou, tena koutou i o tatau
Aitua, i nga mahi o te kainga i nga whaka-
rara o muri na. He maharahara noku tera e
pa he ram ki au, e kore e hohoro taku hoki
atu ki te kainga i tuhituhi atu ai au kia ko-
utou i naianei, kia noho marama mai ai ko-
utou ki oku mahara mo nga tikanga i raro i
nga Ture hou i panuitia e te Paremata mo
te Iwi Maori i tenei tau. Ko te kupu nai a te
Pirimia, kia oti te pooti o nga Mema mo te
Kaunihera Whenua me te Kaunihera Marae
i mua mai i te 1 o nga ra o Hanuere 1900.
Kaati kei konei au e hereherea aua e nga
raruraru o te Kotahitanga o nga tamariki o
Te Aute, ki te whakaotioti hoki i nga tika-
nga i raro i nga Ture hou nei.
Ko te kupu atu mo te Ture Whenua, ara,
mo te Kaunihera hei whakahaere mo nga
Whenua, e kiia nei ki o tatau nei rohe he
Poari. Ko te rohe o te takiwa i utu ai tatau
ki roto, kua oti te tapa taua takiwa ko "Te
takiwa Whenua Maori o te Tai Rawhiti,"
timata mai i Potikirua, ka rere i uta ma te
rohe i waenganui ia tatau mo nga Iwi i tua
o Raukumara, ka whakamau atu ki te taki-
wa o Waikaremoana, tika tonu atu ki uta ki
te takiwa o Heruiwi, ka tapahi tika mai i
kona ki te taha moana, ki te ngutuawa o
Waikari i runga mai o Mohaka, ka huri i
te tapatai ki Potikirua. Ka uru ki roto
i tena rohe tatau a Ngaati Porou tae
mai kia Rongowhakaata me Ngaati Kahu-
ngunu tae mai ki Mohaka. Ko te tikanga i
raro i te Ture hou nei kotahi Kaunihera mo
tena rohe, kia rima kia 7 ranei Mema rao ta-
ua takiwa. Kaati ko taku whiriwhiri kia 7
Mema mo tenei Kaunihera, ko taua tokowhi-
tu ka riro e 4 o nga Meina ma te Kawana e
Whakaingoa, a, kotahi o taua tokowha me
tangata Maori, ko te toenga tokotoru ma nga
tangata Maori o roto i te takiwa e pooti, ka
penei ano i te pootitanga Mema mo te Pare-
mata- Ko tooku whakaaro mo enei tangata
O
tokotoru me ata whakarite e nga Iwi o roto i
o tatau rohe kia whakaotia ngawaritia, kia
kaua e takua rawatia ma te tautohe ma te
pooti e whakatau, ara, me penei, kia kotahi
tangata mo te rohe ia tatau mai i Whare-
kahika ki Tawhiti, kia kotahi ma tua o Ta-
whiti ki te Paritu, kia kotahi "mo te Paritu
ki Waikari. Mo te takiwa o Wharekahika ki
Tawhiti ko taku whakaaro me hohoro te hui
a nga Kai-whakahaere me nga Kaumatua o
Ngaati Porou, i roto tonu i tenei marama tae
atu ki te Wiki tuarua o Tihema ki te wha-
karite i te tangata; Kaua au e maharatia
mai rao tena tuunga, ahakoa koutou tuma-
nako mai, ko tooku hiahia ki waho au ki
nga Komiti hei whakawhaiti ake i te reo o
te Iwi, hei tohutohu i nga Mema Maori o te
Kaunihera. Kauaka ano hoki a Paraone e
maharatia mo tera tuunga, ko tooku mahara
mona mehemea e paingia e koutou me mea
koia he tangata hei Whakaingoatanga ma te
Kawana, ma koutou tena e titiro mai. Ko
taaku tangata e titiro atu ana i konei hei
Mema mo tatau ki te Kaunihera Maori mo
te pootitanga tuatahi nei ko te Kairakau,
ara, ko Pene Heihi, he tangata marama, he
tupato, he u te whakaaro, he rongo ki ta te
Iwi kupu e kite ai, ma koutou tena e titiro
mai, mehemea ka tohea te pooti e nga takiwa
o tua mai ia tatau, katahi tatau ka puta 1d
waho mahi ai mo ta tatau nei tangata, a, ka
awhina, hoki tatau i te tangata i ngata ranei
o nga takiwa i tua mai ia tatau, i ata wha-
karitea e te tokomaha o nga hapu o reira, a,
na nga Iwi o tenei taha i tautoko ake te ta-
ngata i rite ia tatau. Ko tooku hiahia kia
rite noa i waho i te Iwi, kia 3 tonu tangata
e Whakaingoa mo te takiwa katoa mai o
Wharekahika ki Waikari, kia tu non ai i ru-
nga i te mana o te Whakaingoa, kia kaua e
|
|
5 5 |
▲back to top |
\_\_[NAMA 17, O TE TAU 3.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TAITE 15th 1900. [Wharangi No. 5]
pooti kei tau te Papa-a-Hikitai ki te Whenua.
Ko nga whakamarama mo nga Ture me
nga tikanga katoa kia hoki atu au ka korero
ai, engari tera e tae wawe atu kia koutou nga
kape o nga Ture.
I Ko nga kupu mo to tatau Kaunihera i ra-
I ro i te Ture Marae kei te taha o tenei e piri
I ana.
B Kia kaha te whakakorikori mai, kia nga-
wari te haere, me mahi i runga i te whakaro
rite. Heoi na ia koutou tamaiti.
Na Apirana Turupa Ngata.
Teararoa.
Hepetema 24th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
I hoa tena koutou ko to Komiti whakahaere i
i to tatau taonga i te "Te Puke," hei taringa
I whakarongo korero ki nga tangata mangere
I ki te utu pepa moona, he aha te pai ko te ta-
I ngata kotahi hei tango pepa mo ratou toko-
I maha, e noho nei i runga i Aotearoa me te
a Waipounamu, heoi kia ora te pepa. E hoa
B utaina atu enei kupu ruarua, ka tuhia e au
1 ki raro iho nei. He tangi he aroha he mamae-
tanga no te ngakau, ki te Aitua o te Whanau-
a-Apanui, notemea he tamariki nei anake ra-
tau i mate nei, i titiro atu nei nga matua kai
te nui te wai o Mootu tuku tonu atu ia ratau
tamariki kia haere, kore rawa i tupato, kia
mate ka rapa te mahara, rapa rawa ake kua
mate ke, no reira i mamaetia ai tenei Aitua,
kai te mohio au kai te mamae nga waahi ka-
toa o te motu nei ki tenei Aitua, moumou
nga Whakapapa Tipuna a Te Ama-o-te-rangi,
kaati ko nga Uri hoki ena aua Tipuna ko
J ana tamariki, me whakamarama e au.
I Ko Murirangiwhenua ia Taane.
Mahuika ia Tewai.
I Taranga ia Irawhaki.
" Maui ia Hineraumauku.
I " Tiki ia Te Ararau.
I " Toto ia Tawhangaterangi.
" Teewe ia Whanaupari.
" Takahapu ia Taupariotu.
I " Tauwharekiokio ia Te Rangimata-
keho.
" Whaitiri ia Kaitangata.
" Hema ia Rawhita-i-te-rangi.
" Tawhaki ia Maikuku-makaka.
[ " Wahieroa ia Hine Tuahoanga.
" Rata ia Kaniowai.
" Poumatangatanga ia Uenuku.
" Ruatapu ia Haraharaterangi.
" Tahatiti ia Te Ahineriki.
" Rakaiora ia Huikohutu.
" Tamakitehauia Hinerautipu.
" Tamakitera ia Hineitehuru.
" Tama-ki-te-kapua ia Tipukiruarangi.
" Puhi ia Hine Teoromea.
" Rere ia Hine Rautoto.
" Tato ia Rutanga.
" Taata ia Hine Tatauranga.
" Maire ia Hine Tuarourou.
" Maika ia Teihimoana.
'• Iramauawapiko ia Tutaepahuka.
" Tamateanui ia Hinehapurutoka.
" Tamatearoa ia Hineitonoatehau.
Tamateamaitawhiti ia Hinerauhara-
ngi
( " Muriwhenua ia Tearakaumoana.
" Tamatea ia Iwipupu.
" Iranui ia Hingaangaroa.
" Taua ia Tumoetahua.
" Apanui ia Hinerongorua.
" Rongomaihuatahi ia Turirangi.
" Apanui Ringamutu.
Koia nei te take onga tamariki i mate nei, i
kaati nga matua e whakaputaputa atu i roto
ia Apanui. Heoi kia ora nga kai tautoko a
te pepa, na to koutou hoa.
Popata Pariohe..
Hurunuiorangi.
Oketopa th19, 1900.
Ki T. Renata, e hoa tena koe otira koutou
katoa, e mahi mai na i to tatau taonga ia
"Te Puke Ki Hikurangi,'" kia ora i roto i te
Ariki, heoi.
Utaina atu enei kupu ruarua nei, ki runga
ki to tatau Maunga rongo nui, kia "Te Puke."
Ara, i te 17 o te marama nei ka puta teta-
hi marangai nui ki konei, no te po o te 17 o
nga ra ka puta mai te Waipuke nui, ngaro
katoa nga mahinga kai i te wai, kore rawa i
puea ake tetahi waahi i nga ngakinga kai,
ara, taewa oti witi; E rua rau pea eka nuku
atu ranei o nga paamu i ngaro i te wai, na
nga morehu o Hurunuiorangi nei aua paamu;
Ko tetahi ko Paika he Pakeha, e 40 nga
Kau miraka me nga Kaawhe, e rua nga Pu-
ru kotahi te Hipi, i te putanga mai o te wai
i te po ka noho aua Kau i roto i te wai, enga-
ri ko tetahi o nga Puru i mate ko etahi i ora
katoa, kaati no te ata ka kitea te Puru nei e
tere haere ana i runga o te wai, me te Hipi
ano i runga i te Kau e noho ana, i tere i wa-
enganui onga Piriti e rua o Ruamahanga, ka
titiro atu te Pakeha nei ki tona Kau mate,
me te Hipi ora i runga i te tuara, ka pa te
poroporoaki a te Pakeha nei ki ona taonga;
Kurupae mai Puru mai Hipi, kaati i pae
te Kau nei me tona pikaunga ki Parikautuku,
ki te whakaaro ake e rua maero te waahi i
tere haere ai, a pae ai te Kau nei, ko te Hipi
i ora, kaati ko te Hipi nei i riro ano i te Wa-
ipuke i te tau 1896 i te Waipuke i ngaro nei
a Heretaunga, kaati koia ano te mea i ora
tekau ona hoa Kau i mate i taua wai, i iri ia
ki runga ki tetahi whiro, no te hekenga o te
wai ka kitea e iri ana, ko te whiu tutahi te-
nei ki te Hipi nei. Ko tetahi Pakeha ko Te-
kihana o te Hoteera o Karatitone, e rua rau
ona Hipi uha, kotahi rau e waru tekau nga
Kuao i te pito ki raro o te Piriti roa o Rua-
mahanga, ara, i Parikawiti, no te po ka puta
nei te wai, ka haere te Pakeha me etahi onga
Maori ki te tiki i nga Hipi, kihai i taea te
whiu mai, katahi ka waiho atu ma te wai,
engari ko aua Hipi i huihui ki te waahi ko-
tahi, pipiri tonu te tu i roto i te wai, no te
ekenga ake o te wai ki nga pakihiwi o nga
Katua ka roha hoki nga Kuao, ka pikipiki ki
runga ki nga matua noho ai, engariko te ta-
ke i kore ai aua Hipi e riro i te wai he kore
au no te waahi i noho ai ratau, ara, i haroto
te wai, no te hokinga o te wai, ka tau te ora
ki te Pakeha nei ka ora ona Hipi, katahi te
Pakeha nei ka Whakatauaki, "pai kare awhe
mai Hipi tai i newa kiti tekitini popu heti,
penei te Tuna kai oro mai Hipi: Huree ai mo
raiti." Tetahi ko nga tangata o konei, i hae-
re ki te hopuhopu Rapeti 1000 nga Rapeti i
mau ia ratau, tokoono ratau i haere, ka tae
ratau ki tetahi waahi nui atu te Rapeti e no-
ho ana i runga timutimu rakau, ka kitea e
tetahi o te Iwi nei ietahi rakau kapi tonu a
runga i te Rapeti, katahi tera ka huri mai ki
te pukana mai ki ona hoa, mo te nui o te
Rapeti i kitea e ia, huri rawa ake te tangata
nei kua mate katoa i tetahi o ratau, ka tau te
Iwi nei ki te kata ki to ratau hoa, mo te rui-
hitanga o ten i ana Rapeti. He nui atu
nga Aitua i pa ki konei, e kitea ana te mahi
a te Hoiho a te Kau a te Hipi, e tere ana i
runga i te wai, mea mate mea ora, he nui te
tangata ki te matakitaki i runga o te tahata-
ha o Ruamahanga. Heoi kaore e taea e au
te tuhi iho te nui o nga mea i kitea e aku
kanohi. Na to koutou hoa aroha pono.
R. Te. P. Ihaia.
P S. Ko tetahi mate i pa ki nga kai anga
tangata o te Weu, i ngaro katoa i te Waipu-
ke, ko taua Whenua he mea kauhuri ki te
Hapara, tekau pea nga eka nuku atu hoki
iho ranei, ngaro katoa i te wai. Ko te Iwi
kaha atu tenei mo te kauhuri i te Whenua
ki te Hapara, kore rawa he mahinga kai o
Hurunuiorangi me te Weu me Maungarake
hoki, ngaro Taewa ngaro Oti Witi, Paukena
Merengi Kaanga Kapiti Aniani, koia nei nga
kai i ngaro i te wai, koia nei nga Homatanga
papai e ki nei a Heemi Apotoro i 17:—
Koia nei ko te homaitanga i te Waipuke
hei whakangaro i nga kai, paremo atu ki te
koopu o te wai, a, pirau atu hoki.
WHAINGA I NGA MANGUMA-
NGU O AHITEREIRIA.
Ko nga korero i raro iho nei, he mea hoatu
ki te Hekeretari o te Koroni o Nia Taute
Weera, e G. W. Niu o Kopaka, ko ia te
tangata e 81 nga ra e haere tahi ana i te
taha o te Pirihi, ki te whai i nga Mangu-
mangu kohuru o Ahitereiria, ara:— i timata
atu au i te 22 o nga ra o Hurae ka hori ake
nei, ki te kimi haere i a Tiemi Kawana raua
ko tona taina, a e whaia haeretia tonutanga
ana e matau i tena ra i tena ra, a tae noa ki
te Wenerei te 24 o nga ra o Oketopa, ko te
ra tera i tutuki ai ki te 81 nga ra e whai ana
au i aua tangata. Kaati te 14 oku tau e
mahi ana au i te ora mo te tinana i nga
Teihana mahi paamu Hipi, ko taku mahi he
i Hipi, Kau, me era atu mahi hoki. Kaati
kaore ano au i kite noa i tetahi mahi penei
;e taimaha, i toka tai-tamariki tanga ake a
tae noa mai ki naianei katahi ano, i a au e
tahuri nei ki te whai i nga tangata e wha-
kahuatia nei o raua ingoa i runga ake nei.
%
Heoi e kore rawa au e tango ano i tetahi
mahi penei te taimaha a muri ake nei, aha-
koa homai kia £350 pauna hei utu moku,
ka ata waiho marie e au taua mahi whai i
aua tangata i tetahi wahi takoto ai.
Kaati ko te whenua i haeretia nei e maua
ko te Pirihimana, he whenua kino atu i nga
whenua katoa kai raro i te ra, ara he paripari
he apiti, he ngahere, otira he kino noa iho,
engari kei nga wahi pera te kino, me te ma-
totoru o te tipu o te ngahere, ka tata atu
matau ki muri i aua tangata, ara e 60 iaari
pea te tawhiti atu i a matau, engari ko te
he anake, he kore kaore e kitea atu e matau
aua tangata. No to maua taenga ki tetahi
atu takiwa (District) ka uru mai hoki etahi
tangata o reira hei hoa mo maua, ki te whai
i aua Mangumangu, a e tino mohio ana hoki
ratau ki taua whenua, kaati ki to ratau
whakaaro iho era e hanga noa iho te mau o
aua tangata i a matau, no te paunga o nga
ra e toru e haere tahi ana i a maua aua ta-
ngata, hokihoki ana aua tangata ki o ratau
kaainga haku ai. Kaati ki taku whakaaro
iho i to maua timatanga mai ki te whai i
aua tangata, era e mau i a maua aua tangata
i roto i te wiki, i te mea e tino mohio ana
hoki maua ki nga inihi katoa o taua whenua
me nga ngahere hoki. I nga ra katoa he
whai tonu ta maua mahi, i runga i to maua
whakaaro atu era e mau i a maua, no te
maua taenga ki tetahi wahi, ka titiro maua
e 20 meneti tonu maua ki muri i aua tangata
a, no ko atu hoki ka tae ki te ngahere, ko te
Ava tenei i kore ai maua e kaha ki te whai i
runga i te huarahi o aua tangata.
Me ki ake au, he tino mahi uaua rawa, atu
kai te Pirihi he mahi te awatea, me te po
hoki, ki taku mohio iho kaore te Pirihi e
whai taima ana ki te whakata, i runga i te
whai atu o tona whakaaro, kia mau rawa i
a ia aua tangata, piki i runga i nga maunga
heke i ona koawaawa, kaore rawa he kino
kai tua atu hei whakarite mo tenei whenua.
No tetahi waahi, pau ana i a maua te 5 ha-
ora e piki ana i tetahi maunga katahi ano
maua ka eke ki runga, a iri iho o matau
Hoiho i runga i te aka o te ngahere, ka
tahuri ano matau ki te tapatapahi i nga aka
ki te toki. I tetahi wa e toru o matau ra e
kai ana he paoa he wai anake a matau kai,
engari ka taea noatia atu e matau te pupuhi
he kararehe hei kai ma matau, na to matau
wehi kai mohio mai aua tangata, i te wahi
kai reira matau, katahi ka kore rawa atu
matau e tata atu ki a raua.
Kaati kua taea e au te haere tenei whenua
a Kuinirana, kaore ahau i mohio penei rawa
te kino o taua whenua, kaati e kore rawa au
e whakama ki te ki ake i tenei kupu, "Kaore
ano nga kararehe mohoao o roto i te ngahere
i kite i etahi waahi o taua Whenua," ara, i
nga waahi i haerea nei e matau. He hanga
tangatanga noaiho te noho a te tangata i te
taha o tona ahi, me te korero, "ka hanga noa
iho te maunga o era Mangumangu i a ia," te
mea anake ma ana e whakatika tona korero,
kia kotahi Wiki ia e whakamatau ana ki te
whai i aua tangata, mehemea era e mau i a
ia, engari ki taku mohio tonu iho, era e pa
mai tetahi pouri nui atu ki a ia, mo tona ha-
erenga ki te whai haere i aua tangata, a, ka
koa hoki tona ngakau, ina tae ia ki tona kai-
nga.
Kaati e hoki ana au i naianei ki te Teihana
ki te tiaki inga mahi Katikati. I nekehia
hoki e au te takiwa Katikati mo te kotahi
marama, i runga i taku mahara iho era e
mau aua, tangata i enei ra tonu, engari kao-
re aku hiahia ki te hoki, kaati mehemea ka
kore e mau aua tangata i roto i nga Wiki e
toru, era ano au e hoki mai ki te kimi i aua
tangata, me tetahi Mangumangu pihongi,
ara, (Black tracker.)
Kotahi tetahi waahi i mohio ai matau era
e tae mai aua Mangumangu, katahi matau
ka takoto ki raro me te whanga atu, kaore i
roa ka haramai aua tangata, torutoru nei pea
nga rau Iaari te tawhiti atu ia matau,
ka kite aua Mangumangu, i te tangata e ha-
ramai ana i runga hoiho he tangata kawe
kai mai ma matau, ko te huringa tenei o aua
tangata nei ko te omanga. I tetahi waahi
ano, i titaha matau i te taha o te waahi i hu-
na ai aua tangata, 15 Iaari pea to matau ta-
whiti mai i taua waahi, kaore hoki matau i
mohio kei reira tonu aua tangata e huna ana,
na runga i te pukapuka a Tiemi Kawana
whakaatu kia matau, i te waahi i huna ai ra-
ua, na reira i mohio ai matau, ko taua reta i
tae mai matau ki to matau whare e takoto
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 17, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TAITE 15th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
aua i reira. Ko te wa tenei i hoki mai ai au
ki Hirini nei ma runga tima, i te ata o te Ta-
ite ka hori ake nei, kaati ki taku mohio iho
ko nga maero i haeretia e au 2550 maero te
tawhiti i runga i te whainga haeretanga i aua
Mangumangu kia mau, heoi kihei i mau.
KOHURU.
TE MAUNGA o TIEMI KAWANA.
Kua tae mai te rongo kua mau a Tiemi
Kawana, tetahi o nga Mangumangu na raua
nei te Kohuru ki Tirakanatara (Gilgrandra.)
A ki te whakaaro iho hoki na aua tangata
Kohuru i tahae nga mea o roto o te Whare o
tetahi tangata ko Warahi te Ingoa. Ko te
kainga o taua tangata, i te taha tonu o te
kainga o aua Mangumangu, no tetahi po ka
tiakina taua Whare e nga tangata, a, tae noa
ki te ata, i taua ata ano ka karangatia atu
aua tangata kia tuku i a raua hei herehere,
kaore hoki aua tangata i whakautu mai i te
karanga atu a nga kai tiaki o te Whare,
engari i huri o raua aroaro katahi ka oma,
ko te wa tenei i whaia ai enga tangata, me
te pupuhi haere atu, a tu ana tetahi o aua
tangata i te mata, engari kaore i kino rawa,
a he roa te waahi i whaia ai aua tangata e
nga kai whai katahi ano a Tiemi Kawana ka
mau, otira naana ano ia i tuku kia mau i
nga kai whai o te Ture.
I runga i te maunga o tetahi o aua tanga-
ta, katahi ia ka whakatauki, mehemea he
hiahia nona kia kore ia e mau, "'kaore he Pi-
rihimana maana e hopu te Kaawhe Whanau
hou a te Kau."
He pu ano ta taua tangata he (Winchester
Rifle) engari i koparu te ngatu o tona pu.
Kaati i enei wiki ka hori nei ko nga kai a
aua tangata he Honi, no reira kaha kore ana
raua, i te 17 o nga ra ka wehe a Tio Kawana
i tona Tuakana, haere ana ki tetahi waahi
huna ai, e 50 maero pea te tawhiti atu i te
waahi i mau ai tona Tuakana.
NGA KORERO A TAUA
HEREHERE.
He nui nga korero a Tiemi Kawana, enga-
ri e ki ana ia:— Te take i Kohurutia ai e raua
a Maupi (Mawby's) he korero taunu no taua
tangata ki tona Wahine ki te moe i te tangata
Mangumangu, no reira i riri ai ia, me tona
ki ano ko Meeki, me Whitipateriki, na tona
taina i pupuhi, a, he nui nga wa e whano
mau ana raua i te Pirihi; Kaati he hoha no-
na ki te noho i waho i tuku ai ia i a ia kia
mau inga Pirihi.
[Ko te take i whakahau ai te Kawana kia
whaia e nga Pirihi nga tangata e ki ana o
O o o
ratau ngakau i te whakaaro kino, ara, Kohu-
ru, whanako me era atu mea kino, he mea
kia wehi ai aua tu tangata i te Ture, e kiia
ana hoki aua tu tangata he (Cold-blooded)
ara he toto matao, e rite ana aua tu tangata
ki nga Kararehe mohoao o te Ngahere, e ta-
huri nei ki etahi ano o ratau patu ai]
I te 22 o nga ra o Hurae ka hori nei, ka
paku te rongo ki nga waahi katoa o te Koro-
ni o Ahitereiria; o te Kohuru ki Tirakanatara,
i Kohurutia ai te Wahine a tetahi tangata,
me ona Temaahine tokorua, me tona tauia,
me tamaiti Wahine he "Kurumahita" i teta-
hi kainga i te taha o te Awa o Katareitini
(Castlereagn River) ko nga tangata naana
taua mahi Kohuru, ko Tiemi raua ko Tio
Kawana's he haawhe kaihe Mangumangu no
reira, me to raua hoa me Tiaki Anawu-
tu (Jacky Underwood) he tino Mangumangu
tera, i noho ratau i tetahi tangata mahi ai,
ko Maupi te Ingoa, kaati ki te whakaaro iho
a nga "Nupepa" ko tetahi take i mahi pera
ai aua tangata, no te korenga kaore e hoatu
e to ratau Rangatira i mahi ra, he kai ma
ratau, kia nui ke atu i te tikanga o te mahi,
me te utu hoki mo ratau, a, me a te Ranga-
tira ake hoki ana kai, ko te wa tonu hoki
tera i oma ai aua tangata.
No te ra muri mai, o te Kohuru ki Tiraka-
natrra e whakahuatia i runga ake nei; Kata-
hi ka peke atu aua tangata, ka patua a Ariki
Meeki me tona Wahine, i muri mai katahi
ka haere ki te Whare o tetahi tangata, tapa-
hia iho te Wahine a O'Paraina me tona ta-
maiti ki te toki patiti, i muri ano i enei mahi
tukino a aua tangata katahi ka Kohurutia te
Wahine a Peneti me tetahi Kaumatua hoki
ko Whititiarara te Ingoa, i Kohurutia ki roto
ano i tona Whare, a, i te mutunga iho o enei
mahi a aua tangata, riro ana ia ratau nga
pu me nga Paura o roto onga Whare onga
tangata i Kohurutia ra e ratau, a. riro ana ko
ratau hei tangata rawaho mo nga Ture a te
Kawanatanga o Niu Taute Weera, a, whaka-
huatia iho hoki tetahi utu nui, mo te tanga-
ta maana ratau e hopu. Ko Tiaki Anawutu
me Kawana ma, he Kamupene kotahi ratau,
ki te mahi i ta ratau mahi, i mohiotia i mu-
ri mai o te Kohuru ki Tirakanatara.
PUHANGA IA TIO KAWANA.
Ko Tio Kawana, taina o Tiemi Kawana
na raua nei te Kohuru i Tirakanatara
(Gilgandra) me era atu Kohuru hoki i mahia
e raua ki etahi takiwa o Ahitereiria; Kaati
kua tae mai te rongo kua mate a Tio Kawa-
na te pupuhi.
I MURI MAL
I tetahi wa. katahi ka tahaetia e Tio Ka-
wana nga mea o roto ote Whare o tetahi tangata
ko Wirekenihana te Ingoa, no te hokinga o
taua kai-tahae ki tona waahi nohoanga, ka-
tahi ka whaia atu e te tangata nona te Wha-
re raua ko tona taina, a, tae noa ki te kainga
o taua tangata, katahi ka tiakina tonutanga e
raua ko tona taina te kainga o taua tangata
tae noa ki te awatea. I te ata katahi ka ki-
tea e nga kai-whai taua tangata e moe ana,
ko te karangatanga atu. a nga kai-whai, me
tuku koe i a koe hei herehere i naianei, heoi
kihei taua tangata i whakaae kia tuku i a ia
hei herehere, engari i maranga ake ia i tona
moenga, katahi ka oma, ko te wa tenei i pu-
hia ai enga kai-whai taua tangata, he maha
nga pu i paku ki taua Mangumangu, me te
oma tonu taua tangata, tata noa ki tetahi
raa wai, ko te waahi tera i mahara ai taua
Mangumangu hei whakamahurutanga mona,
heoi kihei ia i tino tae ki taua waahi, ka pu-
hia mai ano ia, ko tona hinganga tenei ki
raro mate tonu ata.
OTEPOTI MAKETE.
165 nga Kau momona, ko te ahua o nga
Kau, i piki ake i nga mea pai, ahua pai, tae
noa ki nga mea tino pai rawa mo nga Oki-
ha tino pai £10 pauna tae atu ki te £12 „ 10,
mo te mea kotahi, mo nga Kau pai, tae noa
ki nga mea ahua pai, £8 „ 10, tae atu ki te
£9 „ 17 „ 6. Mo nga Kau mama, £6 „ 2 „ G
tae atu ki te £8„ 5.
Mo nga Kau uha tino pai rawa £7 „ 17 „ 6
tae atu ki te £8 „ 5. Mo nga mea ahua pai
£5 „ 15, tae atu ki te £6 „ 10. Mo nga mea
mama, a, ahua Kaumatua hoki e £3 „ 10, tae
atu ki te £4 „ 15.
Nga Hipi momona, e 3301 hui atu ki nga
Hipi Mariina e 200.
Mo nga k-pureere Weta tino pai rawa
10s, 6d tae atu ki te 22s hereni mo te mea
kotahi. Mo nga mea momona ara taumaha
23s „ 6d tae atu ki te 28s. Mo nga mea pai,
tae noa ki nga mea ahua pai 15s 9d tae atu
ki te 18s 9d. Mo nga Whaereere 15s 3d tae
atu ki te 21s 6d. Mo te Mariina Weta 16s 1d
tae atu ki te 16/9.
Ko nga Kuao i hokona mo te 11/- hereni
tae atu ki te 15/6.
KIRI HIPI.
Mo nga kiri ½ pureere mea pai, 4/3 tae atu
ki te 4/11, mo etahi atu ahua 5/4. Monga
kiri x-pureere 3/9 tae atu ki te 4/6, mo nga
kiri Mariina pai 3/9 tae noa ki te 4/3. Mo
nga kiri, Kuao e 9d tae atu ki te 1/-.
i te mutunga iho o te Makete i nga Kiri-
hipi, nui atu te pouri onga tangata nana nga
kiri, i mahara hoki ratau era e nui atu te
utu mo a ratau kiri, i runga i te mauranga
atu ki te Makete. Kaati he nui nga mea o
aua tangata i ki, i pai atu mehemea i tukua
e ratau a ratau kiri ki Ingarangi, era e nui
ke atu te utu i te atu kua whakahuatia i ru-
nga ake nei. HOIHO.
E 67 nga Hoiho i Maketetia i te Hatarei ka
hori nei, ko te nuinga o aua Hoiho he taraa-
whe ahua mama, a, ko nga karaihe o aua
Hoiho i whiwhi katoa ki te utu tika mo ra-
tau, ko nga taraawhe tino pai e riro ana mo
te £32 tae atu ki te £45. Mo nga taraawhe
o te ahua o raro iho, e £20 tae atu ki te £30,
mo nga mea ahua Kaumatua £10 tae atu ki
te £20. Mo nga Hoiho mama to-paki £12
tae atu ki te £19.
No tetahi laari Makete o taua takiwa ano
ara, "Roera Eketiini laari," e 50 nga Hoiho
o tera laari Makete, ko te nuinga he taraa-
whe taumaha anake, ko nga mea papai e riro
ana mo te £40 tae atu ki te £62 „ 10. Mo
nga Hoiho o te ahua o raro iho e £25 tae atu
ki te £37 „ 10, rao nga mea Kaumatua £10
tae atu ki te £20, mo nga tino Hoiho pai ki
te haere te tanaata i runga £15 tae atu ki te
£25, mo te ahua o nga mea o raro iho i era
e £7 tae atu ki te £12 „ 10. Mo nga mea
hakere e £2 tae atu ki te £6.
ft
NGA AHUA MANU.
He nui nga Manu papai i Teeratia i taua
Hatarei, mo nga Tikaokao taane e 3/- tae
atu ki te 4/6, mo nga uha kuao 2/6 tae atu
ki te 3/9. Mo nga uha Kaumatua 2/- tae
atu ki te 3/-,-.
Parera 8/-'"tae atu ki te 4/6, a, tae rawa
atu ki te 5/3.'-Mo nga Kuihi 4/8 tae atu ki te
6/-. Mo nga Pipipi taane 13/- tae atu ki te
18/-, mo nga uha Pipipi 5/3 tae atu ki te 8/-
e hokoa peatia katoatia ana enei.
Hei tera putanga ka panui atu ai to Aka-
rana Makete.
WHAKAATURANGA.
Ki nga Kaumatua me nga Tamariki, kua
uru nei ratau ki roto ki nga mahi Hoia, o ro-
to o te Rohe-potae o Wairarapa nei. Ara,
tenei ka tukua atu nga pooti o "Tuakana Ka-
raitiana raua ko Puhara te Tau, ko te maha
tenei o nga tangata i runga ia Tuakana—38,
i runga ia Puhara te Tau—40.
Kaati kua mohio tatau i runga i te wha-
kaatu a nga pooti i runga ake nei, ko Puha-
ra te Tau kua tu o raua. Heoi kaua hei pouri
kia tatu iho te rangimarie ki roto ki o koutou
whakaaro rangatira heoi.
Lieutenant Naera Pita.
PANUITANGA.
Ko te Oti Peneti o Kereitaone, te tangata
e whakangawari ana i nga utu mo te hanga
Kawhena Tupapaku, me era atu mahi Ka-
mura hoki.
PANUITANGA.
Mo te hoko i nga Heeki a nga Tikaokao
tino pai hei whakaawhi, ka tuhia ki raro iho
nei nga Ingoa o aua Manu, me nga utu o nga,
Heeki, ara, ko te utu e 5/- hereni mo nga
Heeki 13, a ko nga Ingoa o aua Manu he;—
Minorcas. Silver Spangled, Golden Pen-
cilled, Hamburg, Brown Leghorns Andaluns-
ian, Langshans, Plymouth rocks and Hon-
dans. Heoi ano Na Wiropi Taramana.
Kei tetahi taha tonu ake o te Tari o "Te
Puke Ki Hikurangi" tooku Whare.
TARI O NGA WHENUA A TEKUINI.
Mei 7th, 1891.
T. M. Taramana o Kereitaone.
E hoa i roto i nga tau (12) kua mohio
ahau ki nga Ruuri kua whakaotia e koe i roto
i tenei takiwa, a, e koa ana taku ngakau ki
te ki atu kia koe, ko a au mahi katoa i runga
i nga Whenua, kua tika, kua pai. me au
Maapi hoki pena ano i nga takiwa katoa,
kua tino whakakitea tou tino matauranga ki
te Ruuri Whenua, na te nui o au mahi, me
ou akonga i taea ai e koe.
Na Te Timuaki o nga Kai-Ruuri.
MARAMA-TAKA O TE "PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te ''Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Pepuere. Taite 15, Ki te Wenerei, 2S.
Maehe. Taite, 15, Ki te Hatarei, 31.
Aperira. Mane, 16, Ki te Mane, 3O.
Mei. Turei 16, Ki te Taite, 31.
Hune, Paraire, 15, Ki te Hatarei, 3O.
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 31.
Akuhata. Wenerei, 15, Ki te Paraire, 31.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29.
Oketopa. Mane, 15, Ki te Wenerei, 31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire, 3O.
Tihema. Hatarei, 15, Ki te Mane, 31.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TUBE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
' (TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.
X