|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 15. 15 October 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 15, O TE TAU TUATORU.,\_\_\_\_\_WAIRARAPA. OKETOPA MANE 15th 1900. [Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
\_\_\_\_\_
[PUTEA.]
WHAKAMARAMATANGA MO
TE HAAHI. O INGARANGI.
Upoko 1. 1. 2.
1, Kahore i mohiotia te tangata tuatahi,
nana i kauwhau te Rongo Pai ki Ingarangi,
e kiia ana e etahi o nga Kaumatua o mua, i
tae ano a Paora ki reira ; i muri mai o tona
haerenga tuatahi ki Roma ; e korerotia i nga
mahi a nga Apotoro Mh. xxii—21; otira
kaore tenei i mohiotia heoi ano ko te ki noa
a Keremeneta, Piripai iv—8 ; Pihopa o Ro-
ma, i tana pukapuka ki te Haahi o Koriniti,
i tae a Paora ki te mutunga mai o te whenua,
i te taha ki te Hauauru ; kotahi rawa te mea
i tino marama, ko te tae wawe o te Rongo
Pai ki reira, i le takiwa ranei i nga Apotoro
i muri tata mai ranei.
2. Tera ano tetahi rangatira o tetahi
waahi o Ingarangi, ko Karatako (Caradoc)
te Ingoa, i Whawhai ki nga taua o Roma i
te takiwa i a Karauria Hiha A. D. 43 ; a riro
herehere ana ia ki Roma. Ko tona papa ko
Parana (Bran) i puritia ki Roma e whitu
tau, he mea mo tana tama mo Karatako, kei
Whawhai ano ki nga tangata o Roma; e
kiia ana i tahuri mai taua Kaumatua ki te
Whakapono ki a Tex. a tona hokinga ano
ki Ingarangi, ka whakaakona e ia tona Iwi
ki nga, tikanga o te Whakapono.
3. Tera ano tetahi wahine e whakahua-
tia nei e Paora te Ingoa i a 2 Timoti iv—21,
ko Karauria wahine a Purena, he tamahine
taua wahine na tetahi Kingi o Ingarangi, i
whakahoa taua Kingi ki nga tangata o Roma
koia i marenatia ai taua tamahine a Karauria
ki tetahi o nga rangatira o Roma ki a Purena.
He wahine Whakapono tenei, he wahine ra-
ngatira, kua puta ano tona aroha ki tona Iwi
ake, kia whakaakona ki te Rongo Pai o Tex.
4. I te tau 200 A. D ; ka puta tetahi kupu
a Tereturianu, e ki ana; ko nga waahi o
Piritana (Britain) kihei nei i taea e nga taua
a Roma, kua riro i a Tex. Heoi kua nui
haere te Haahi ki reira i taua wa, ina hoki
kua pahure ke atu ki ko noa atu o nga wahi
i taea e nga taua a Roma.
5. I te takiwa o te tukinotanga a Tio-
keretianu A. D. 308, 304 : kua nui haere te
Haahi ki Ingarangi, tetahi tangata i whaka-
matea i taua wa ko Arapana (Alban) tona
kaainga ko Werurama (Verulm). he Hoia
tenei tangata: i te mea e whaia ana nga ta-
ngata o te Haahi, ka rere tetahi o ratau he
Piriti, ki te whare o Arapana huna ai i a ia,
te taenga atu o nga kai-whai ki reira, ka mea
a Arapana kia whakaorangia taua Piriti, heoi
ka mau ia ki tona kakahu huruhuru ka ka-
kahuria iho e ia, puta tonu atu ki waho; ka
mahue ko te Piriti ki roto ki te whare, tona
putanga atu ki waho, ka hopukia ia e nga
kai-whai, ka kawea ki te aroaro o te Kai-
whakawa, a ka whakahaua kia anga ki te
tahu whakahere ki nga Atua Maori; tona
korenga e whakaae, ka kiia ia kia patua. E
mau tonu nei tona Ingoa ki te waahi i patua ai
ia; e kiia ana hoki taua waahi ko "St Alba-
ns" i hangaia hoki he whare Karakia ki
reira i muri iho ; hei whakamau maharata-
nga mona.
6. No muri mai o tenei, no te tau 314 A.
D. Ka karangatia e Konotataina (Constan-
tine) tetahi Hinota Pihopa kia huihuia ki
Are (Aries) i te Tonga o Karia (Gallia) e
takoto nei ano nga tuhituhi o taua Hinota,
me te mau ano nga Ingoa o nga, Pihopa i tae
ki reira. Tokotoru nga Pihopa o Ingarangi
i tae ki reira, no Ranana (London) no Ioka
(York) no Karerona (Caerleon) kotahi hoki
te Piriti, kotahi te Rikona.
7. E kiia, ana ano he Pihopa no (Britain)
etahi i tae ki te Hinota o Naihia i te tau 325
A. D. Otira kihei i takoto toitu nga tuhituhi,
koia i kore ai e ahei te whakapumau i tena
ki. Engari te Hinota i huihuia ki Tarakia
(Sardica) i (Thrace) i te tau 347 A. D. Me
tetahi ano i huihuia ki Arimenamu (Arimi-
num) i Itari, i te tau 3GO A. D. I tenei Hi-
nota e homai moni ana te Kingi ki nga Pi-
hopa o tawhiti, hei whakaea i nga moni i
pau i te roa o te huarahi: ko te nuinga o nga
Pihopa o Piritana', (Britain) kihai i whakaae
ki te tango i taua moni, torutoru rawa nga
mea i whakaae, he rawa-kore hoki no ratau.
Na tenei korero i mohiotia ai kua tokomaha
noa atu nga Pihopa o Piritana i taua wa.
8. I muri mai o te tau 400 A. D ; kua
hoki iho te kaha o Roma, i te mea e wha-
kaekea tonutia ana e nga Iwi o waho ; No
te tau 410 A. D ; ka whakarerea a Piritana
(Britain) e Hononu Kingi o Roma, whaka-
hokia ana e ia ki Roma nga Kai-whakahaere
o te Kawanatanga o taua motu, me nga
Hoia e 20,000 mano, e tiaki tonu ra i reira i
mua. Katahi ka whakaekea mai e etahi o
nga Iwi o te Tua-whenua : No te tau 429
A. D ; i timata ai te whakawhiti o nga Ha-
kona (Saxons) ki Piritana me te Whawhai
ki te tangata whenua, me te tango ano i te
whenua mo ratau. Ke maha nga Iwi o nga
Hakona, kihai hoki i huihuia ki te kiingita-
nga kotahi; haere ana he Iwi tango ana i
tana waahi o te whenua i tupono ai, me te
patu, me te pei i te tangata whenua, a riro
katoa i a ratau te nuinga o te whenua ; ko
te taha anake ki te Hauauru o Ingarangi, ko
te pito hoki ki te Raki, ara ko Kotarani
(Scotland) nga waahi kihei i riro i a ratau ;
ka ara ake i konei e whitu nga Kingitanga,
ko to ratau Karakia ko to o ratau Tipuna,
kihei hoki ratau i aro mai ki te Karakia o te
Iwi i peipeia nei, i patupatua nei e ratau, ara
he tamariki ataahua, e rite ana te pai o te
ahua ki to te Anahera (Angel).
Upoko n. 1.
1. Te tangata nana te whakaaro kia ka-
uwhautia te Rongo Pai ki nga Hakona i
Ingarangi, ko tetahi o nga Pihopa o Roma
ko Kerekoriu (Gregory) i tupu ake ai taua
whakaaro ana, no te takiwa kahore ano ia
kia Pihopa noa, engari he Atirikona ia no te
Haahi o Roma ; e kiia ana he kitenga nona
i etahi tamariki i Roma e hokona ana hei
pononga, ka uia e ia to ratau whenua, tona
i rongonga ko Ingarangi, he whenua hoki e
noho kuare ana ki te Rongo Pai, o Tex. Ka
hiahia tonu ia i reira ki te Haere ki te kau-
whau -i te Rongo Pai ki taua whenua, pupuri
noa ana ona hoa, kihai ia i pai, katahi ratau
ka anga atu ki te Pihopa mana ia e pupuri;
na te kupu hoki a te Pihopa i whakaae ai ia
ki te noho.
2. Te matenga o te Pihopa, i muri iho
ka whiriwhiria ko Kerekoriu hei whakakapi
mona, tona tuunga hei Pihopa, katahi ka
mana tona hiahia mo te Rongo Pai, kia
kawea ki Ingarangi. Tonoa ana e ia ko
Akutini, (Auguostine) he Timuaki no tetahi
whare Monaki i Roma, e wha tekau hoki
ona hoa, he Monaki ano no taua whare. I
hoatu ano e ia he pukapuka, he aha noa iho,
hei mauranga ma ratau, rao ta ratau mahi
ina tae ki Ingarangi, me etahi pukapuka ano
ki nga Pihopa, ki nga Kingi o Karia (Gallia)
or (France) kia manaakitia haeretia ai ratau,
to ratau haerenga kihai i tika atu ki te whe-
nua i mauria mai nei i reira nga tamariki i
kitea ra e Kerekoriu ki Roma, no te pito hoki
era ki te Hauraro, engari i tirohia he waahi
pai hei unga atu mo ratau, ko Keneti (Kent)
i te pito ki te Tonga. Te Kingi o Keneti i
taua wa ko Eterepaata (Ethelbert) ko tana
wahine he Karaitiana ; he tamahine hoki na
te Kingi o Paris, tona Ingoa ko Peata (Ber-
tha) i tukua ai e tona papa hei wahine ma
Eterepaata, he whakaaetanga nana kia mau
tonu taua wahine ki te Karakia Karaitiana,
kia kaua hoki e pehia e te tangata whenua.
Te taenga o taua wahine ki Keneti ka hanga
ka whakapaia hoki e te Kingi tetahi o nga
whare Karakia o mua, hei whare Karakia
mona ; e tu tonu nei taua whare i Kanati-
pere (Canterbury) tona Ingoa ko "St Mar-
tins." Heoi kua rongo taua Kingi me tona
Iwi ki te Rongo Pai kua ahua rata : na konei
Akutini i tika ai ki reira i timata ai ki tana
mahi.
3. No te 7 o nga ra o Akuhata i te tau
596 A. D ; i u ai Akutini ratau ko ona hoa
ki Keneti, whakaaetia ana e te Kingi he no-
hanga mo ratau ki Kanatipere. I muri kua
Whakapono te Kingi kua Iriiria, Kua wha-
kaae hoki te nuinga o tona Iwi ki te Rongo
Pai, kihai i roa, ka hoki a Akutini ki Karia,
kia whakapakia ia e nga Pihopa o reira hei
Pihopa mo Ingarangi: na te Pihopa ia o Are
i whakapa. I tae ano etahi o nga hoa o
Akutini ki etahi o era atu Kingitanga o nga
Hakona, me te whakarongo ano etahi o nga
tangata o reira, ki ta ratau whakaako ; he
tokomaha hoki i Iriiria, otira i muri mai kua
hoki katoa enei ki o ratau Karakia o mua.
Heoi ano te Iwi i mau tonu, ko nga
tangata o Keneti. No te tau 635 A. D. ka
hiahia a Pirinuha (Brinus) ki tenei mahi, a
tonoa ana ia e te Pihopa o Roma e Honoriu,
ki te Kingitanga i te takutai o te taha ki te
Tonga o Ingarangi ki Weheke (Wessex) na
ana i Whakapono ai te Kingi me te Iwi,
noho tonu iho ia hei Pihopa mo taua wahi.
4. No te tau 605 i mate ai a Akutini,
otira i a ia ano e ora ana, ka puta tona wha-
kaaro kia, kerero ia ki nga Pihopa o te Hahi
o mua e noho ra ki Weera (Wales) kia wha-
kakotahitia he tikanga mo le Haahi katoa i
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA MANE 15th 1900. [Wharangi No. 2]
Ingarangi, tokowhitu nga Pihopa i tae ki
taua korero, e toru nga kupu a Akutini i kiia
o ia kia whakaaetia e ratau.
1. Ko ta ratau ture e kitea ai, ko tewhea
Ratapu ranei te ra o te Aranga, kia whaka-
rerea, kia mauria hoki ko to Roma.
2. Kia mahitahi ratau me ia ki te kau-
whau i te Rongo Pai ki nga Hakona.
3. Ko nga tikanga mo te Iriiri, kia wha-
karitea ki o Roma.
Kaore ano kia mutu. -
"Te Puke Ki Hikurangi."
Wharekahika.
Hepetema loth 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe i raro i te maru o to tatau Ariki,
Amine, heoi tena, e hoa mau e uta atu aku
kupu ruarua nei ki runga ki ta tatau taonga
kia te "Puke," hei mau atu ma aria ki o ta-
tau marae maha koia tenei, ka tuhia ki
raro iho nei, tera tetahi kaana-taraki, i tooku
takiwa tonu tekau ma rua nga tangata, to
kotoru he tamariki naku ko etahi he tunga
ane, ko etahi he matua noku, katahi ka hae-
re ki te mahi, e rua nga kuki, kaati e rua
tonu nga wiki ka pangia tetahi o nga kuki e
•te mate, kaati ka noho kotahi te kuki, kaati i
te kuki ra e mahi ana ko tona kotahi anake
ka kawea uana e te he manawa, i te kore
wahie hei tunu i ana paraawa, katahi ia
ka tahu tonu ko etahi tonu o nga paraawa, hei
wahie tunu mo etahi o ana paraawa, kaati
kitea rawatia ake ka waenganuitia te katua-
rehe nei e mahi ana i ta ana mahi, kaati te-
na, ka whakaputaia hoki tera ki waho puta
noa ki te mea mate o nga kuki puta katoa
raua ki waho, ka whakaritea hoki te moni e
rite ana ma raua, kaati tena ka meatia ano
he kuki mo ratau e rua ano nga kuki, kaati te
waahi ki nga kuki nei, kaati ka timata hoki
ta ratau mahi, kaati i te wiki tuatahi o He-
petema nei, ka ki to ratau paahi ko etahi me
haere ki te tiki kai ma tatau, ka whakaritea
tokotoru ki te patu poaka, kaati ka haere te
tokotoru pei ka piki i ana hiwi ka heke i ana
wharua ka ua hoki te ua ki nei i rikarika, ka
whakaaro te tokotoru nei, ka mate tatau ka
haere tatau ki te rapa rata nui hei whare mo
tatau, koi ki o tatau waha akuanei i te katu-
arehe marangai nei, na ka haere ratau, na
ka kitea e ratau tetahi rata nui, ka noho ratau
me te ki ano ka ora tatau, ka ka te ahi ka ta-
koto ratau katahi ka nui rawa te ua, ka pa te
hau ka tika ki roto ki te whare o te tokotoru
nei ki hai i rikarika; ka tata te mate te hanga
nei, ka piki tetahi ki runga, no te ekenga o
tetahi ki runga ka kite i te rakau e noho nei
ratau ka kite he puare a roto, katahi tera ka
karanga iho e ka ora tatau piki ake tenei te
ora ia tatau, ka piki hoki tera tokorua ka eke
ki runga, ka heke ki raro tahu ai i te ahi, ka
ka to ratau ahi, he po te takiwa e mahi nei
ratau 12 putu te tiketike o te rakau e mahi
nei te. hunga nei, ka moe ano te hunga nei,
kaore ka tuturu ano te whare o te hunga nei,
kai tenei tuturutanga, ka tata te mate tetahi
o te tokotoru nei, kua ao hoki tera, kua mao
hoki te ua, ka puta ratau ki waho o to ratau
rua, katahi tetahi ka mainatia ki te ahi kua
maro katoa hoki i te makariri, kaati e kore
koa uana e mate i te whainga atu ki tetahi
mea pakaru puru mo te remu o tana mea
whaereere, e hoa kaati noa nga kupu, koi
hoha koe, otira ma te Atua koe e whakakaha
Heoi ano.
Na Roka Keiha.
Hickes Bay.
Hepetema 17th 9 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa ma tena ra koutou katoa, e mahi maina
i ta tatau taonga i tena waahi o te Motu nei,
heoi te mihi, tenei etahi kupu ruarua nei hei
haringa ma ta tatau taonga ki era waahi o te
Motu nei, hei whakarongo mai ma era waahi
o to tatau Koroni, no te 14 o nga ra 6
Mei 1900, ka timata te mahi konataraki a
etahi Maori, 12 nga tangata, ko nga eka
200, te utu mo te eka £1 kaati ka mahi nga
tangata ra e 2 wiki, ka tae mai etahi tangata
ki te mahi konataraka, 12 nga tangata, ko
nga eka 148 ko te utu mo te eka £1 kaati ka
mahi nga maapu nei i a ratau konataraki;
ka 3 wiki te maapu tuatahi e tope ana, ko
tahi wiki te maapu o muri na kua tau wha-
inga te maapu o muri, ka ki mai ki te mea
tuatahi, ko ta ratau e oti wawe, ka ki atu te
mea tuatahi kaore koutou e tata mai, ka ki
mai to ratau paahi, ka petia koutou e au mo
te £5 ka ki mai te paahi tuatahi, ka whakaa-
e au, engari ka hoatu e au e £5 ke hei tapiri
mo tena £5 ka hoho paku taua tangata, roa
rawa ka whakaae, ara te tuturu o te peti £10
kaati ka mahi nga maapu nei, kaore he po,
kaore he ao, he rite tonu te mahi a nga ma -
apu nei, ko te Pakeha nana nga (Contract)
nui atu te riri mo te mahi kino i tona Whe-
nua, kaati i te rongonga he peti ka mutu te
riri a te Pakeha, katahi a ia ka matakitaki,
ka kino te karawhiu a te toki, ko te mahi a
te Pakeha he titiro tonu ki tetahi ki tetahi,
ka tata te oti tetahi, ka mahia he waiata
whakatoi ki tetahi maapu, kaati kaore au e
mohio ki te waiata, engari te waiata a tetahi
o nga maapu, engari ka nui nga maapu i
reira e mahi konataraki ana, e rua tonu i peti
mo te purei tope, te whakahoki o te waiata.
E hika ma i te uru whakarongo mai ra e
kua rere arorangi taku whiu i taku toki e ko
te tana paraawa anake a Riro te ikia ana ki
te po e taama kia te makoi e i te pohatu tapu
e ko nga kehua taane e tope nei, tena e taa-
ma kia riwi wai e i taumata-o-manu, kia
paringatai, i karaka-tu-whero e ko te kanga
tena i korowhiti takitahi ai te Kiingi o te
Wheuki e taataa ei kia te maihara e i tau-
mata-o-manu, o whakatutanga i te whaka-
kaha wai ei, ko tera ko ona o te konataraki e
toe ana e i raro tangihanga, e koro puku
maira i runga o takapau, huripara makutu, i
runga i te whakatiki e ko nga kehua taane
paraawa nei tena e taama, kaati noa e hika
hoki mai i kona pokaitia mai nga hewa pa-
kupaku ki raro ki taku hewa e, ko te horo
whaingoa tenei o tua iho, ko parahaki e taa-
ma ei.
Heoi kia kaha ki ta tatau taonga.
lwi Katae.
Takapau, Hawke's Bay.
Hepetema 26/9/1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" E
hoa tena koe, mau e uta atu ki runga i to
tatau "Puke" ena torutoru whakaaro, he
mea haere ake i roto i te whakaaro nui me
te aroha, me te tangi o te ngakau; a koia
tenei ka tuhia atu nei e toku ringa, hei ma-
takitaki iho ma te hunga e titiro ana i to
tatau Nupepa:—
Tenei kua puta ake te whakaaro i nga
Pakeha o roto i te rohe o te Takapau nei, me
matau hoki me nga Maori, ara, i runga i te
whakahau a to tatau Kawanatanga i enei
marama ka hori nei ki muri; ara, i mea ai
ina mutu mai te Whawhai ki te pito ki te
Tonga o Awherika me tu he ra nui. mo Niu
Tireni katoa; hei ra tangi mo nga Hoia kua
matemate i taua Whawhai, hei ra whakahari
mo te Emepaea o to tatau Kuini atawhai.
Koia ka kowhiria te Komiti hei whakahaere
i nga mahi mo taua ra ; he Pakeha etahi, he
Maori etahi; a kua oti katoa nga mahi mo
taua ra te whakahaere, e taua Komiti. Koia
tenei nga naahi. Me tu he ra nui he ra hei
mahi i nga ngahau katoa.
Nga mahi Hoia, purei omaoma tangata,
waiata, kanikani i te po, he hakari, (ara e
raa nga hakari, kotahi i te awatea, kotahi i
te po) a me era atu ngahau hoki.
Me timata te haere atu i te marae o Ta-
wari whare Maori, i te 11 a.m. Ka tika i
waenganui tonu o te rori o te Taone, a tae
noa ki te papa-purei omaoma tangata o te
Takapau. Ko nga tangata katoa e haere
ana i tenei tutira Hoia, me haere katoa i raro
i tenei ota.
1. Whika maati (maunata). 2. Taka-
pau Peene. 3. Rongo tama. 4. Tingara
Purepo. 5. Turupa Maori. 6. Tamariki
wahine 15 tau. 7. Tamariki taane 15 tau,
no te kura katoa enei. 8. He waahine
anake. 9. He ropu no nga tangata ranga-
tira. 10. Nga tangata haere Pahikara.
11. He ropu waahine maunata-raiwhara. 12.
He ropu taane maunata-raiwhara..
Enei ropu Hoia katoa tena ropu, tena ropu
me tona Apiha, me tona Apiha; a e hoatu
ana he paraihe ma ia tangata, ma ia wahine,
ma ia tamaiti taane, ma ia tamaiti wahine,
o roto o ia ropu, o ia ropu; ara e rua nga
paraihe ma te tuatahi, ma te tuarua.
E hoatu ana ma, ia tangata taane, wahine,
tamaiti taane, tamaiti wahine, i pai te haere
i roto i tona ropu, i tona ropu a i pai hoki
te tu, me nga kakahu ; a ka, hoatu ma aua
tangata taane, waahine, tamariki, nga moni
o aua paraihe.
Hei te taenga ki runga i te karauna oma-
omatanga ka tu ko tera mahi hoki, me era
takaro.
He panui inoi atu tena naku ki a koutou
e aku hoa, e nui nei te hiahia kia uru ki te
mahi Hoia ; ki te rongo koutou ki taua ca,
ara e puta nga panui he inoi atu tena me hui
mai tatau ki te Takapau nei, hoatu ai i to
hari o tou ngakau mo te Emepaea o te Ku-
ini. Haere mai taane waahine tamariki, hei
konei whakaputa ai ia Hoia * taane, Hoia
. wahine, Hoia tamariki, i tona, ataahua ki te
tu, me te pai o ona kakahu: a kei konei
hoki ka hakaina te haka nei na-na :—
Ka mate ka mate, ka ora ka ora; tenei te
tangata pu-uhuruhuru,—
Haere mai e oku hoa tere ki te omaoma,
mauria mai ano a koutou tamariki tere ki te
omaoma; mauria mai hoki o koutou hoa
wahine mo te haere ki te kanikani, me te
waiata i te ahiahi o taua ra. Ko tenei ra he
whakaatu na tatau na te Iwi Maori o te
Kuini, e noho nei i Niu Tireni; i te piri pono
me te hapai i te Emepaea o to tatau Kuini
atawhai. Ko te ra mo tenei whakahari, tera
e panuitia ki roto i nga Nupepa Pakeha ; a
ka ra nui katoa a Niu Tireni, kaore he mahi
a te tangata i taua ra a Wiki noa.
Heoi ra nga kupu e aku hoa ka tino nui
rawa, engari he nui pai.
H. W. Paikea.
Kai-whakahaere o te Komiti.
Waikaremoana.
Hepetema 5th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
e hoa tena koe, e hoa maau e uta atu aku
kupu ruarua nei, kia mauria atu kia rongo te
tangata nana nei te whakahe mo nga Wha-
kapapa a etahi tangata, e penei ana:—
Ko Tamatea.
" Kahungunu ia Rongomaiwahine.
" Kahukuranui ia Ruatapuwahine.
" Rongomaipapa ia Tuhourangi.
E tika ana te whakahe mo te kiinga na
Kahukuranui a Rongomaipapa, kaati me wha-
kahe ahau ki te whakamarama a taku hoa a
Henare Raumoa, e penei ana:—
I moe a Rongomaipapa i a Ruapani, ko
Ruarauhanga to mua ko Ruatapunui to mu-
ri ko Pukara to muri, e hoa kaore e hopohopo
taku whakahe mo tenei Whakapapa, e penei
ke ana kia au.
I moe a Rongomaipapa ia Ruapani, ko Tu-
maroroirangi to raua, ko Ruarauhanga to
muri.
Ka moe hoki te tuakana a Kahukuranui ia
Ruatapuwahine, ko Rongomaitara to mua
ko Rakaihikuroa to muri.
Ka moe a Tumaroroirangi ia Rongomaitara,
ko te Aonui raua ko Mataitaua.
Kaati tena.
Ka moe a Ruarauhanga ia Rakaihikuroa,
ko Taraia raua ko Tupurupuru.
Ko te Wahine tuatahi a Ruapani ko Uenu-
kukoihu, ko ta raua tamaiti tuatahi, ko Rua-
reretai to mua, ko Ruatapunui to muri, ko
Ruatapuwahine to muri, ko Haua to muri.
Ko nga Mahanga toko waru kai te mohio
ahau ki nga Ingoa.
Ko Pukaru to muri rawa.
Ka moe a Ruareretai ia Kahungunu ko
Ruahereheretieke ta tena.
Ka moe a Ruatapunui ia Ruatapui, ko
Kahuturi to mua, ko Tamaira to muri.
Ka moe a Ruatapuwahine ia Kahukuranui
ko Rongomaitara to mua, ko Rakaihikuroa
to muri.
Ka moe a Haua ia te Paekitawhaki ko
Houa.
Ka moe a Pukaru ia Hinemanuhiri.
Ko Tamaterangi to mua.
" Makoro.
" Hingaanga.
" Pupuni.
" Pareroa.
Koia nei te Whakatauki nei. Nga Tokori-
ma a Hinemanuhiri.
Kaati tena.
Me whakahe hoki ahau mo Hineteraraku,
kia au e penei ana.
Ko Rakaihikuroa || Papauma ko Hinetera-
raku to mua, ko Takapau to muri.
Ko Hineteraraku || Rangitauira, ko Ra-
ngimatakoha to mua, ko Rautangata to muri.
Na Rangimatakoha.
Ko Rakaimoari.
" Kahukuramango.
" Humarire.
" Tataiaho.
" Tuwairau.
" Rakaipa Takaha.
" Hikawera.
Ko Rautangata || Marotauia.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 15. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA MANE 15th 1900. Wharangi No. 3]
Ko Hineniuturangi |] Tamaterangi.
" Tamatehua to mua.
" Hinetera. ,.
" Whareanga.
Rakaihakeke.
" Tamaukiao.
Kaati tena.
Ko Takapau || Rahui.
Ko Hinemoa Tupurupuru.
Kaati tena.
Me whakaae ahau ki tenei kupu e tika ana
te he o nga korero a o tatau Tipuna, note-
mea he nui o ratau Waka me o ratau Whare
korero. Ina hoki ko enei Whare o tatou Ti-
puna ko Tupapakurau, ko Rahiriterangi, ko
Mairerangi, ko Uru, ko Ngangana. Waihoki
ko aku whakahe i "puta mai i roto i enei
Whare. Kaati tena.
Mo nga Waka e tika ana tenei ki e rua
enei Waka a Horouta a Taakitimu, ki enei
o tatau Tipuna kotahi tonu tenei Waka, ko
Taakitimu ake, ko nga tangata o runga, ko
Ruawharo, ko Tupai, ko Tangaroa, ko Ro-
ngokako, ko Tamatea, ko Pawa, ko Poura-
ngahua, ko Kanoa, ko Paeaki, ko Matuato-
nga. No te hokinga ki te tiki Kumara ka
noho iho a Paurangahu raua ko tana Wahine
ko Kanio.
Mo tenei ki no Whakataane a Horouta, e
he ana tera korero, engari a te Aratawha no
Whakataane tena Waka, ko te Waka tena o
Tamakihikurangi i hoe ai ki Hawaiki.
Ko te tau o taua Waka penei:—Whanana-
u ake e mata Teirihia ki te hau no tu mure-
whenua rotowhenua tutawake turanga mao-
mao ka tokia mehe huki toto e ara e Tita-
pu e ara e Mare e ara e Tamakihikurangi.
Anei ake te roanga.
Kaati mo te whakaatu mo te hui o te
Whare o to tatau Tipuna o Tamanuhiri, ka-
ore aku kupu mehemea hoki kaore aku raru-
raru ka tae atu ahau, notemea na Tamanu-
hiri ahau.
Ko Tamanuhiri ka moe ia Hinenui.
" Tokanui ka moe ia Ruapueru.
" Papauma ka moe ia Rakaihikuroa.
" Takapau ka moe ia Rahui.
" Hinemoa ka moe ia Tupurupuru.
" Te Rangituehu Rakaitekura.
Ko Hineiao to mua, ko Tuaka to muri.
Na Hineiao Terangitaumaha.
Ko Te Huhuti to mua, ko Te Manuitiatoi
to muri.
Ka moe a te Huhuti ka moe ia Te Whatu-
iapiti.
Ko Hikawera ka moe ia Te Rangimokai,
Ko Huruhuru. Kaati tena.
Ka moe a Te Manutiatoi ka moe ia Ta-
mateao. Kaati ake nga kupu.
E hoa koi hoha koe, na to hoa aroha.
Hurae Puketapu.
Whangapoua.
Akuhata 15th, 1900.
HE PANUITANGA.
He panuitanga tenei ki nga tangata katoa
o roto i nga wahanga e 8 o roto i nga motu
e rua i Aotearoa me te Waipounamu, ki nga
Taane me nga Wahine o te Iwi Maori, kia
rongo mai koutou kia mohio hoki, kua wha-
kahaua mai ahau e te Runanga o te Parema-
ta o te Kotahitanga o te Iwi Maori o Niu
Tireni, i tu nei ki Rotorua i te 15 onga ra o
Maehe 1900, kia panuitia ano e au te ra, te
Marama te tau, hei Pootitanga Mema, Tane
Wahine mo te Runanga o taua Paremata,
na runga i taua whakahau i tukua atu ai e
au kia panuitia e a tatau Nupepa, e te "Tiu-
piri" e "Te Puke Ki Hikurangi" me te "Pi-
pi Wharauroa," koia tenei kei te 10 o nga ra
o Tihema 1900, te ra whakaaringa i nga
Ingoa o nga Mema e whakaarohia ana e te
Iwi e te Hapu ranei kia tu, ko te ra hei Poti-
tanga, mehemea ia ka tautohengia nga Pooti
kei te 17 o nga ra o Tihema 1900. I runga
i te mea kua panuitia nga Ture i paahitia e
te Runanga o te Kotahitanga, i roto i te Pa-
remata, hei Ture pooti Mema mo taua Ru-
nanga i te tau 1892, me te tau 1893 me te
tau 1896 me te tau 1899, na runga i aua
panuitanga i aua Ture pooti i maharatia ai
kei te mohio nga tangata whakahaere i nga
Whare whakaari, me nga tangata whakaha-
ere i nga Whare pooti ki aua Ture, kei te
mohio hoki te Iwi nui tonu ki nga ritenga
pooti Mema o te Paremata o te Koroni, he
pera ano hoki tenei.
Ko nga takiwa pooti Mema me te toko-
mah o nga Mema o ia takiwa, ka tuhia ki raro
iho noi, hei mohiotanga mo te katoa.
Mema.
Rotorua, Maketu, Matata. ... ... ... 14.
Taupo me Patea. ... ... ... ... 7.
Whakataane me Ohiwa. ... ... ... 4.
Opotiki me Tarakeha. ... ... ... 8.
Tarakehe ki Potikirua. ... ... ... o.
Ruatahuna te Whaiti me
Maungapohatu. ... ... ... ... 10.
Potikirua, Waiapu, Tawhiti, Maunga. 6.
Tawhiti, Maunga, Tokomaru, Uawa me
Tokaataiau. ... ... ... ... ... 4.
Tokaataiau, Turanga, Paritu. ... ... 4.
Paritu, Mahia, Nuhaka, Wairoa me
Tiwhanui. ... ... ... ... ... 6.
Tiwhanui, Heretaunga, Poroporo. ... 11.
Poroporo, Wairarapa, Turakirae. ... 6.
Turakirae, Poneke, Porirua, Waikanae. 2.
Waikanae, Otaki, Manawatu, Aorangi. 8.
Aorangi, Rangitikei, Parewanui me
Turakina, Whangaehu. ... ... ... 2.
Whangaehu, Putiki, Whanganua katoa. 6.
Whanganui, Waitotara, Whenuakura, me
Manutahi. ... ... ... ... ... ... 2.
Manutahi, Opunake, Tenamu, rae
Parihaka, Waitara. ... ... ... ... 2.
Waitara, Turangi, Temimi. ... ... 1.
Temimi, Mokau, Kawhia, Waikato, me
Otorohanga. ... ... ... ... ... 4.
Otorohanga, Patetere, Waotu, Aotearoa. 1.
Tauranga. ... ••• ... ... ... ... 2.
Ohinemuri, Hauraki, Moehau, Haratau-
nga, Whangapoua, Karamaene, Whitianga. 4.
Akarana, Kaipara, Otamatea, Opanaki. 3.
Kua nukuhia ki Opanaki te Whare Wha-
kaari.
Whangarei, Ngunguru, Whangaruru, Wa-
ikare, Karetu, Kaikou, Whaitomotomo, Ta-
ngihua, me Waiomia. ... ... ... ... 3.
Waima, Omanaia, Whirinaki, me Wai-
mamaku. ... ... ... ... ... ... 3.
I pooti tenei takiwa i te 9 o nga ra o Noe-
ma 1899, ko Hoone Heke tetahi i pootitia
ano hoki a Hoone Heke ki te takiwa o Ohae-
wai, a kua tuturu a Hoone Heke ki Ohaea-
wai, kua watea noa tana tuunga i Waima,
koia ka whakahaua atu nei kia pootitia mai
ano tetahi tangata hei tu mo taua tuunga o
Heke i Waima.
Mangamuka, Waihou, ki roto Oikura, me
Motukaraka. ... ... ... ... ... ... 2.
Waihou, ki waho Whakarapa, Wha-
ngape. ... ... ... ... ... ... ... 2.
Ahipara, Kaitaia, Awanui, Teaupouri. 4.
Kenana, Taupo, Mahinapua, Matauri, Tu-
mangonui, Kerikeri. ... ... ... ... 4.
Ohaewai, Kaikohe, Mangakahie, Waita-
ngi, Terawhiti. ....... ... ... ... 3.
Takiwa Pooti Mema Waipounamu.
Kaiapoi.
Rapaki Pooti Riiwhi.
Wairewa, Taumutu, Akaroa.
Arowhenua.
Waitaki, Waihao, Waimate.
Moeraki.
Waikouaiti, Purakaunui.
Otakou, Taieri, Tekaroro. .
Ruapuke, Rakiura.
Waihopai, Oraka, Whakaputaputa.
Ko nga takiwa i pooti i te 9 o nga ra o
Noema 1899, ko Waima, ko Haeawai, ko
Ahipara, ko Taupo, toko rima o Taupo Me-
ma kaore i pootitia, ko te Heuheu Tukino
anake ko te Rerehau Te Heuheu, na konei
ka whakahaua atu nei ano kia pootitia mai
ano nga tokorima o Taupo me Patea.
He mea atu tenei kia koutou e nga Iwi me
nga Rangatiratanga o roto i nga takiwa poti,
kua whakaaturia i runga ake nei, tena ra e
aku Rangatiratanga, pootitia mai o koutou
tangata hei Mema mo to koutou Runanga, i
roto i to koutou Kotahitanga.
Ko te hui o te Kotahitanga a te tau 1901,
ka tu ki Whanganui, ko te Marama me te ra
he mea tuku atu ma nga Rangatira o Wha-
nganui e panui, kia rite ai ki to ratau hiahia,
i runga i tenei take, ko nga Mema katoa taa-
ne, Wahine ranei e tu ana i te pootitanga a
te 10 o nga ra o Tihema 1900, tae atu ki te
17 o nga ra o taua Marama ano, me whaka-
pau te kaha kia tae ki Whanganui kei reira
whakatakotoria ai nga take, hei mahinga ma
koutou kio koutou aroaro, a ka mahi tahi ta-
tau i runga i te pai me te rangimarie.
H. Mangakahia.
Ki "Te Puke,'' ki te "Tiupiri,"kite "Pipi."
Tena ra koutou, nga kai whakaatu i nga
whakaaro o te tini o te tangata, me nga ma-
hi nunui a nga Iwi o te ao, me nga ora me
nga mate, a Aitua i waenganui ia matau, i
nga Iwi hapai ia koutou, tena koutou
me nga Ariki Rangatira awhina arahi i
te ora i te kaha i te manawanui, nga Ranga-
tira nga Etita, me nga Komiti te kupu ki
waenganui ia tatou e 494.
H. Mangakahia.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe, maau e panui atu tenei panui
ki nga waahi e haerea ana e "Te Pake," o
nga motu e rua nei, he mea na to tatau Ko-
tahitanga. Ki te puta te panuitanga tuatahi
ka mutu te nuinga o nga korero, ko enei wa-
hi anake e panui tonu. Kei te 10 o Tihema
1900 te ra whakaari kei te 17 o taua mara-
ma ano te ra pooti, kei Whanganui te hui o
te Kotahitanga a te tau 1901.
H. Mangakahia.
Kua kite ahau i te Tiupiri No 79 e whaka-
tu ana, kua unuhia e Hone Heke te ra ki
Whanganui, kua waiho hei te ra a Apirana
Ngata kia Ngaati Porou, a te tau e heke iho
nei 1901.
Etita, kaore ano he whakaatu mai a Ho-
ne Heke kia au a Tohi ranei raua ko Ihaka
Rerekura, e marama ai taku tuku ki roto i
te panui, hei mohiotanga mo te katoa kua
tae mai te reta a Apirana kia Paratene Nga-
ta, na Paratene Ngata i tuku mai taua reta
kia au, e pera ana te kupu, ko te hui o te
Kotahitanga kua hoki mai ki Rotorua. Ko
te mea e marama ai tenei raruraru, ma Ho-
ne Heke raua ko Apirana Ngata e tuka mai
he kupu tuturu ki au, e panui tonu ranei e
raua te Whenua hei nuinga mo taua hui.
H. Mangakahia.
HE RETA MAI NO TE
PITOWHAKATETONGA O
AWHERIKA.
Ko te reta e whai ake i raro iho nei, he
mea, tuhi mai i Mawhekiingi i te 12 o nga ra
o Akuhata 1900, ki tona noa i Kereitaone,
na Wheria Taare Ritiri, o te Ropu tuawha o
Niu Tireni, ara:—
Ko matau i naianei 1150 maero te tawhiti
atu i Peira i te waahi i tuku atu ai matau i
te Moana ki te tuawhenua. T Peira ki Ma-
ranatarahe, e 375 maero te tawhiti, i eke atu
matau i runga i te Tereina e 52 haora e hae-
re ana to matau Tereina katahi ano ka tae,
e korero ana etahi mo te puhoi o te Tereina
o Kereitaone ki te haere, engari mehemea
koe ki te eke ma runga i tenei Tereina era
ano koe e mohio ki te mea mama atu o raua
ki te haere, ara, ko to Kereitaone; he hanga
uaua rawa mo te tangata raua "ko te Hoiho,
e 41 tangata ki runga i te taraka kotahi, me
nga kahu me nga Tera hoki, e rite ana ki te
Pouaka tariini nei te whakapapatanga o nga
tangata me nga kahu me nga tera hoki, ko-
tahi o matau Hoiho i mate i a matau e haere
nei, ko etahi o nga Hoiho i ahua mate hoai-
ho i te rureruretanga, kaati i te nui rawa o
nga Hoiho ahua mate, whakarerea ana e
matau ki muri.
I Maranatarahe ki Puruweio e 280 maero
te tawhiti, ka haere matau ma te Whenua, i
raro i te whakahaere a Kanara Hamawera,
ko tona mahi he whakahau ia matau kia ara
i te 3 onga haora i te ata, kia taea ai e matau
te haere te 15 maero i te ra, kaati i te huri-
nga ki tua o te 24 haora katahi ano ka tae
matau ki Puruweio me a matau Wekena 12
mau kai me era atu mea hoki na nga Okiha
i to mai, moe ai matau i te koraha inga Po
kaore he teneti he nui rawa atu te kino o te
makariri, no te roanga katahi matau ka waia
ki te makariri, engari ko te mea kaore ano i
reka kia matau, KO nga Miiti maro, me nga
Pihikete maaro hoki e homai ana hei kai ma
matau. Notemea ehara i te mea he Maori
matau e waiho ai koi ara he ora mo matau.
I to matau taenga ki Puruweio ka riro
matau ki raro i te whakahaere a Meiha Tei-
wiha, katahi matau ka haere ki Whooto-Turi
me ia hoki; e o o matau ra ki waho, ka wha-
kahaua matau, kia hoki ano ki Puruweio, ka
noho matau i reira mo nga ra torutoru nei, i
muri mai katahi matau ka neke ki Mawhe- •
kiingi, ko te tawhiti e 500 rau maero, e 46
haora e haeretia ana e matau katahi ano ka
tae, a he nui te ahuareka o matau, pai ke
atu tenei haerenga o matau, i to matau hae-
renga mai i Peira ki Maranatarahe, i to ma-
tau taenga ki Mawhekiingi kaore i roa, ka
whakahaua matau kia haere ki waho, ara,
kia haere i te po a tae noa ki te awatea, a,
he nui nga mea o matau kua mate rawa atu
i te ngoikore i te mea e rua nga ra tuturu e
noho ana i runga i te Tereina. I muri mai
ka noho matau ki te Parakuihi, e rima o ma-
tau haora e whakata ana i reira kia ta o ma-
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA Io, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA MANE 15th 1900. [Wharangi No. 4]
tau ngenge, katahi ka haere ano, ka titiro
haere ki te hoa riri, e 5 o matau ra e haere
ana, kore rawa i kitea e matau te hoa riri,
katahi matau ka hoki ano ki Mawhekingi.
Nui atu taku hoha ki tenei kainga he tao-
ne paku noa iho, e rite ana pea te rahi ki te
haawhe o Kereitaone. Kaore rawa atu au e
mohio he aha te take i kaha ai te Ingarihi ki
te arai atu i te hoa riri ki waho o taua taone,
mehemea pea e whai manawa ana te hoa riri
era e riro hanga noa iho taua taone ia ratau,
ko nga Whare katoa o taua taone kua pua-
reare katoa i te mataa papaa. Kua kitea e
au tetahi mataa papaa hei mau atu maku ki
Niu Tireni, mehemea ano ia ka roa au e titi-
ro ana ki tenei ao, kaore ano matau kia rongo
noa i te paku o te pu. Ko te Ropu tuarima
o Niu Tireni i uru ratau ki tetahi kakari pa-
ku, i to ratau haerenga mai i Hirahi, no to
ratau kitenga he kaha rawa mo ratau, hoki
ana ratau ki Mawhekiingi. Kai te tae pea
ki te 800 rau te Ropu o Niu Tireni e noho
ana i to ratau pahii i naianei, me o ratau
Hoiho e 2500, he kainga kino atu tenei mo
te mate Hoiho, e 40 o matau Hoiho kua ma-
te, timata mai i te ra i u mai ai matau ki ko-
nei, tae noa mai ki naianei, hui atu ki nga
tangata e 4, e rua no te Ropu tuawha i mate
rawa atu, a 12 hoki era atu kai te pangia e
tu mate, me au hoki, kaore i maha rawa aku
ra ki Peira ka hinga au i te Piuwa, me taku
Hoiho hoki, engari kua pai ano au. Ko Pa-
pu Waeri kua mahue atu i a ia a Amatari, e
200 rau pea maero te tawhiti atu i Peira,
kaati kaore ano matau kia kite i a ia, ko nga
tamariki taane katoa o Kereitaone kanui te
hauora.
I ki mai te tino Kai-whakahaere kia matau
e mea ana ia ki te tuka ia matau ki Ingara-
ngi, a nui atu to matau koa mehemea ka
haere matau, era e pai atu tenei haere a ma-
tau, i o matau haerenga katoa mehemea ano
iu ka whiwhi matau. Ki taku mohio pai ke
atu i te moe i waho, i roto i te paraikete ko-
tahi, me te koti nui, i runga i tenei Whenua
kino, ko Wheria i pai ke atu ia i nga Turupa
katoa, ara, kaore he mahi Heteri me era atu
inaki hoki e homai ana maana.
HE PANUITANGA.
"TI-HE......! MAURI-ORA."
He Hai Kawanga Whare Karakia, e huai-
na ana te Ingoa ko "Emanuera," tona tika-
nga ina whakamaoritia, "Kei a tatau te
Atua," ka tu nei ki te Muriwai-o-whata,
waahi o Turanganui-a-rua, a te 29 o nga ra
o Maehe, a te tau 1901 o to tatau Ariki o
Ihu Karaiti.
He powhiri atu tenei ki nga Iwi, ki nga
Keo, ki nga huihuinga tangata, ki nga Mana,
ki nga Rangatiratanga ; otira ki nga tu ahu-
a katoa o te tangata, i roto i te Rohe Potae
o toku Kiingitanga.
A me tuhi atu ano hoki ahau ki nga Mana
ririki katoa e noho marara ana i te koraha o
Aotearoa,— ki Epeha, ki Hamurana, ki Pe-
rakamu, ki Taiataira, ki Harariha, ki Pira-
rerepia, ki Raorikia,— kia tae a tinana mai
koutou ki te kawanga o toku Whare.
Kia taumaha te pakete i te hiriwa, i te
koura, mauria mai ano hoki te waahi whaka-
tekau o aku taonga i whakaritea e Kiingi
Huauri mo te whakaarahanga i te Temepara
ki Hiruharama, kia tu rawa ake ai koe ki
toku aroaro, 'Haha uta ! haha tai !' Kia ka-
pakapa rawa ake ai hoki te rau o te nooti i
roto i taku pureti, ka kino te haere ! A, ma
koutou ano hoki ma te hunga e kaha ana e
pikau mai nga ngoikoretanga me nga mauiui-
tanga o te hunga ngoikore. Purangatia mai
ano hoki he taonga ma koutou ki a au, ki te
waahi e kore ai e whakakino te huhu, te
waikura, e kore ai hoki nga kai-pahua e ta-
hae.
Haere mai! Kua tu nei hoki toku Whare
i runga i tona turanga whakamiharo, e tiaho
nei tona ataahuatanga ki te ao katoa.
Ki nga Mana Poriro katoa ano hoki i te
Tai-whakararo:—
Kia Tiratahi; he tangata .kaha koe, he
tangata marohirohi. I haerea ano hoki e koe
toku hikoinga waewae. Kaati ra, Haere mai
ano hoki i runga i taku pononga i a Paikea,
kia kite ai hoki etu i to kaha.
Kaore pea a Tawhaki i te whakama mo
tona tahaetanga i nga taro a Hine-nui-te-po
mehemea hoki kei te toe aua taro, kawea
mai te toenga o aku taro.
Ina koa nga autaia nei a te Wheuki raua
ko Hikataurewa, e tiro-hura mai ra i runga o
Te Kahanui-a-Tiki, e iki nei i a raua moko-
puna ki te po. Tena ra, kawea mai hoki te
pungarehu o ta korua ahi e kuku nei i nga
pongaiho o a korua mokopuna.
Kei te pehea ra a Te Pohotu. e mau ma:
ra i tana tata karangu i roto o nga kuharu o
Te Whetu Matarau, a, he mea atu tenei ki a
koe, kia kawea mai nga hua o taua karangu.
Kia Te Uranga o-te-ra e to mai ra i tau
kupenga i Waikaka, e tiaho nei hoki tou ma-
ramatanga ki te Ao katoa, tena kawea mai
to maramatanga ki toku aroaro.
Ki a koe hoki e Kahukura, tena koe, kia
ora! Kei te mau tonu pea to whakama i ka-
ngaia atu nei koe e Nehe Huauri, a rere
patiko atu ana koe ki runga ki toku puranga
paru tawhana mai ai. Tena ra haere mai ki
toku aroaro tawhana ai.
Kaore pea a Te Koroni i te whakama mo
taana mahi e kai huna nei i nga takoha o
roto o te Koroni o Kiingi Huauri. Kawea
mai ki au aku takoha i naianei.
Ki a koe hoki e Te Awemapara, e taungia
nei e nga hukarere o Hikurangi Maunga, ko
te wa tika hoki tenei hei kawenga mai mau i
te toenga o te ngarehu i taia ai te takaore o
Kiingi Huauri.
Kia Maui Hianga ; kei te pohehe pea koe
ki te patukinga a Hine-nui-te-po i o kauae, i
tangi aue ai koe ki te ao tu-roa. He tono atu
hoki tenei ki a koe kia kawea mai Le toenga
o te mounu i hiia ai koe.
Kua ripeneta ranei a Houtaketake, kaore
ano ranei. Kaore ia nei koe i te whakama, i
rere patiko atu nei koe i roto i te kapunga o
oku ringa, i nga pari o Rangihoua, a ko to
whakawakanga hoki tenei mo au hara. Kia
tu koe ki toku aroaro.
Kei te pohehe pea a Nehe Ranginui ki te
karinga a taku Miuru i ona kauae i nga parae
o Manutuke. He mea atu hoki tenei ki a koe
kia kawea mai nga toenga o aku paura i ta-
haetia atu nei e koe i runga o Matiti.
Ki a koe hoki e Paikea; kei te wareware
pea i a koe tou rerenga atu i te kapunga o
oku waewae i nga parae o Te Huripureiata,
mehemea hoki kei te mau tonu tou kaha, tena
ra kauria mai te moana e takoto nei.
Ki taku Kararehe, ki a te Miuru ; i pikitia
e koe nga maunga, i haeretia nga awaawa,
kaati ra heketia mai e koe nga heketanga
nei.
Ina koa nga Mana piri paripari, hoko ka-
piti o te pu o te Tonga, e kanewaha mai ra
kia Nehe Huauri.
Kaore pea a Tamaterangi i te whakama i
te tuunga o te hui ki Tapatoho, i riro atu ai
te pake o Nehe Huauri i a ia, i whakatauki
ai ia, "He ao te rangi ka uhia, he huruhuru
te manu ka tau." He mea atu hoki tenei kia
kawea mai e koe taku pake.
Ki a koe hoki e te Huki e to mai ra i tau
kupenga i te takutai one o Mohaka. Kaore ia
nei koe i te mohio he kai-hao ika koe naku ?
He mea atu hoki tenei ki a koe, mehemea
kai te toe nga Ika o to kupenga, kawea mai.
Ki te pau ia koe, noho atu, te koiwi tangata
ware.
Kaore pea a Kahukuranui i te whakama i
hamaia nei tona takaore e Nehe Huauri, hei
patu aruhe mau mokopuna. Mehemea hoki
kei te kaha tonu taua hama, kawea mai to
kaha ki au.
Kei te pohehe pea a Te Whatuiapiti i tona
kauanga i te Roto-a-Tara ki a te Huhuti, i
whiwhi ai hoki a Papa-tokorangi i te whaka-
ware mo tona takaore, te koiwi tangata ware
kauria mai te moana nei e ta, e whiti
mai ranei koe kaore ranei.
Kei te pehea ra a Ngarengare? Kaore ia
nei koe i mohio i titorea to kanohi matau e
Hine-nui-te-po ? Ko ahau ra te Rata mo ena
tu ahua o te mate. Haere ruai, e ora koe i a
au.
Kaore pea a Pohokura i te whakama "mo
ana mahi kino ki aua mokopuna, e tuku nei
ia i te hukarere, tau ana te Papa-a-Hikai ki
te Iwi kainga. Tena ra kawea mai to toa ki
a au, e kaha ranei koe, kore noa ranei.
Kia Tamakinui-a-rua; i whakaritea koe e
au hei Kai-whakahaere mo aku rakau, hei
whare hoki mo oku Iwi i roto i toku Kiingi-
tanga. Haere mai kawea mai te kaute o aku
taonga.
Ko te Tiupiri taku Kai-kauwhau mo aku
mana pakupaku e noho marara ana i te kora-
ha. Haere mai, ko te mutunga tenei o au
mahi.
Kaore pea a Rongomaiwahine i te whaka-
ma i te horonga o nga pari o Maunga-akahia
e mau na te maapi whakaahua i te rae o Ti-
uku Epanaia raua ko Te Mario Tunge, mauria
mai hoki e koe te toenga o tau tiraha aruhe,
i whakarewaia ai te Papatipu o Rongomai-
wahine. Kei wareware atu hoki i a koe te
karaihe i pokapokaia ai a Maunga-akahia.
Haere mai! Haere mai! Haere mai!
Kia tae a-tinana mai koutou a te 29 o nga
ra o Maehe, te tau 1901. Ka whakapuaretia
te whare & te 31 o nga ra.
Ka tu ano hoki te Hui Tau a te "Hunga
tapu o nga ra o mori nei," ki taua Marae ano
a te 6 o nga ra o Aperira te tau 1901.
Haere mai! Haere mai i raro i te mana o
to koutou Upoko Ariki e karanga atu nei kia
koutou, kia mataara, kaua hei matapopore,
waiho i ta te mahara, kaua i ta te kuare, kia
hihiko mai hui tahi ki te ngakau tatu.
Haere mai hoki i runga i te ahuatanga o
te hunga mate, a maku koutou katoa, me a
koutou rawa e tiaki, a, te mutunga ra ano.
Na Kiingi Huauri.
" Rongowhakaata.
" Te Kura-a-mahaki.
" Turanga-tangata-rite.
Kia Te Rangituanui Retini. E hika tena
ra koe, me te ahuatanga o nga Aitua kai te-
na takiwa o tatau, hui tahi mai hoki ki nga
Aitua o tenei takiwa o tatau heoi.
Tenei ka anga ake te mihi, a te ngakau,
rae te hinengaro o roto i te putea kotahi, ki
te panui a Kiingi Huauri, ratau tahi ko ona
hoa e mau i runga ake nei ; e nui ana te
hari, me te koa o te ngakau, ki to tukunga
mai i taua panui ki a au, kia tukua e ahau
kia mauria haeretia e te ''Puke" ki ona ko-
korutanga e haere ai ia, ahakoa ra kore ahau
e tae atu ki te whakarite i taua Powhiri, i te
hanga ano ka kite iho nga kanohi, me koutou
hoki ka kite iho i taku mihi mo taua Powhi-
ri, kaati rawa nei mo te taha kia au, ora, ko
taku mihi i runga ake nei, heoi e kore e nui
atu nga mihi kia ora.
Raukura Tamahau.
Ngatauewaru.
Hepetema 29th 1900.
Ngatauewaru whare Runanga o nga Kau-
matua i te tau 1880, ka oti taua whare i te
tau 1881, ka kiia e te Potangaroa ko taua tau
1881, ko te tau o te Whanuitanga, ara te ti- •
kanga ka panuitia ana wawata ki te Motu.
Tuarua, ko te tau 1882 ko te tau o te Ho-
nore, tona whakamaoritanga o tenei kupu,
ka mutu te pakanga a te Pakeha ki te Maori,
a te Maori ki te Pakeha. Tuatoru, ko te tau
1883 ko te tau o te Kopinga, ara, te tikanga
ko te kopinga o nga Iwi o nga Hapu ki tona
ahua ano tuatahi, ko te Kupu a te Potangaroa
ka patai ia, mehemea kai a wai i he ai te
te Motu nei, ki te kiia mai kai te Kiingi kai
te Kawana ranei, ki te mea kai te Kawana
ka kiia e te Potangaroa tona tino kupu, me
kawe raua ko te Kawana ma te Paremata nui •
o Ingarangi raua e whakawa, he Wairua to
te Atua he Wairua toka, ka kauria e ia te
Moana nui. E hoa ma e nga pukainga wha-
kaaro, ehara i te mea e whakamohio ana ki
o koutou matauranga nunui, otira mo te
Ingoa o te whare i tuhia i runga ake nei, koia
tenei ona whakahaerenga i roto i taua whare,
heoi me mutu iho enei take.
Ki te Etita me tou Runanga Honore me
ou hoa whakahaere tikanga o te "Puke Ki
Hikurangi" tena koutou. He panui whaka-
atu kia mohio mai nga Whanaunga i tua o
Maunga Tararua ki te taha Hauauru, tenei
kua tae mai to koutou Rangatiratanga me to
koutou whakaaro nui ano hoki, ki te kimi
mai i enei o koutou Whanaunga e noho atu
nei i tenei taha o te tirohanga kanohi o koutou
Tipuna me o koutou Matua, ara mo te Keke
o te Marenatanga o te Aweawe raua ko tona
hoa Wahine i tukua mai nei, e tika ana i te
mea kotahi ano te karanga ko Rangitaane
anake, i tena taha huri noa mai ki tenei
whaitua, kia ora, kia ora i roto i nga mana-
akitanga a te Ariki, a kia whai hua hoki korua
i runga i te mata o te Whenua, a ko te Atua
hei awhina ia korua amene. E hoa ma e
nga tangata titiro ia "Te Puke Ki Hikura-
ngi," ko enei Tamariki kua Marenatia nei,
he toto i puta mai i roto i nga Ruanuku me
nga Whatukura, e karangatia nei ko Rangi-
taanenui, heke iho kia te Rangi Mahuri heke
iho kia Wiremu Te Aweawe heke iho kia
Tutua Te Aweawe, nana ko nga Tamariki i
Marenatia nei, heoi i te 28 o nga ra o te
marama o Hepetema ka hori ake nei, ka tu
te Kanikani whakanui mo taua Keeke ki roto
ki Ngatauewaru, ko Kapene Rimene Te Ka-
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 3.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA MANE 15th 1900.\_\_\_\_Wharangi No. 5]
ewa me ona hoa tokorua, ko Rewhetenana
Naera Pita me Tariana Meiha Tame Wiremu,
me a ratau Hoia e 50, ko nga Hapu i uru ki
roto i taua takaro, ko te Iwi Hamua o te
Marae ake, ko Ngaai Tahu, ko Ngaai Tuma-
puhia, ko te Hika-o-Papauma, ko Ngaati
Kaiparuparu, ko Ngaai Taaneroa, ko Ngaati
Moe, ko Ngaati Maanu, i te 8 o nga haora o
te po ka timata, i te 5 o nga haora o te ata
ka mutu.
Heoi he mea tuku atu i raro i te mana o
te Komiti o Hinerangi me Hinepare.
Na:—
Pikihuia Roera Te Ahukaramu, Keita Pa-
ora Tamaihotua, Te Awhimate Pakitakiora-
ngi, Wirapeti Tutohengarangi, Wirapeti Tu-
hokairangi, Waina Te Apiti, Tahungaraupo,
Te Rangiiriwhare Tutohe, Ngapire Potanga-
roa, Te Wharenui Kahunganu, Wairangi
Ngarori Tiamana o te Komiti o Hinerangi.
P. S. He mea whakaahuareka i kitea ki
te Ac, i eke tetahi tangata ki runga i tona
Hoiho e whakawhiti ana i te awa o Ruama-
hanga, ka roa te Hoiho o te tangata nei e
kau ana i roto i te wai, te tino kikinga o te
Hoiho o te tangata nei, e rua nga waewae o
muri te rewanga ki runga ki te kiki, me te
tangi ano te umere a muri o te Hoiho o te
Autaia nei, no te unga o te Hoiho ki uta, i a
ia e kiki haere ana ka titiro iho te tangata ki
muri o tona Hoiho, e ngau ana te Taraute i
ta waewae o muri o te Hoiho o te Autaia nei,
koia e kiki ra te Hoiho.
Te Poho-o-Hikapu.
Turanganui. Akuhata 31st 1900.
Kia Ngaati Kahungunu katoa o Wairarapa
nei, ona rohe katoa, Ahuriri ona rohe katoa,
puta noa atu ki te urunga mai o te ra, kia
ora tatau katoa, i raro i te maru o to tatau
Ariki o Ihu Karaiti, Amine.
Kaati noa te mihi e te Iwi. he mahara noa
ake ki to tatau ahua Maori, he penei no toku
mahara ka tata to tatau ahua Maori te ngaro,
i runga i te whainga atu i te ahua Pakeha,
he ahua mo tatau, heoi pai tonu ki te wha-
kaaro ake, he pai ano hoki no ta te Pakeha
whakahaere i tona tinana, me ana mahi, me
ana tikanga, no reira rapopoto ana a te Pake-
ha aua whakahaere katoa, no konei ka mea
ake toku mahara, ka poroporoaki te wa Ma-
ori ia tatau i runga i te mahara ake koi ara
to tatau ahua i enei ra e toe mai nei, no
konei ka hoki whakamuri nga mahara, ki
nga mauiuitanga mai o tatau Tipuna, i nga
po roroa i arangia ai e ratau, ki te ako i o
ratau mana, rae to ratau ora i tenei Ao.
Heoi koia i maioha ake ai kia tatau i tenei
wa, ara, mo tetahi o a ratau mahi, mo te
Whakapapa Tipuna, ara kia whakamatau
tatau ki te pupuri i tenei waahi o a ratau
mahi, otira kai te pupuri tonu tatau i tenei
taonga i te Whakapapa Tipuna, koia te Kooti
Whenua Maori e mahi nei, a ko taua Kooti
I hoki te tino tari, e hanga kino nei i o tatau
Whakapapa, kaati koia te ngakau ka mahara
ake me rapu he tikanga e takoto pai ai o
i tatau ara tatai, kaore ano he panuitanga i o
i tatau tatai Tipuna kia kotahi te whakaaro,
i ara, ki tenei whakaaro ka tika tenei tatai,
I koia i mea ai ahau, kia tukuna atu enei o
I tatau tatai Tipuna kia kite mai koutou, ka
I tika ki ta koutou titiro iho, whakaaetia mai,
ki te he me whakatikatika: e koutou, ka tuku
I ki "Te Poke Ki Hikurangi," hei tuhi ma ia
tangata ma ia tangata, i te pekanga atu ki a
I ia, ki tana pukapuka mau ai, hei taonga mo
ona Uri i muri i a ia, kia marama te mahi a
I nga Tohunga, ara, kia penei:—
I Ko Tamatea ia Iwipupu me o raua Uri,
S kia marama te rarangi o te whanau, to, mua
I tae noa ki te whakapakanga, me nga Mare-
I natanga ki te Wahine ki te Taane kia marena
I kia marama hoki te ara o te Taane me te
i Wahine tae noa mai ki tenei whakatipuranga
I heoi e te Iwi kia kakama, e nga tohunga kia
I kaha ma ta tatau e whakakotahi ki te mahi i o
I tatau whakapapa, ka tikanga ai hei taonga
I mo tatau, kaati me whakarite ake e au ki o
I tatau huanui haereerenga, kua oti nei i o
tatau hoa Pakeha te mahi, kia pai te takoto
H whakatikatikaia rawatia tapuke atu hoki ki
B te kohatu, kia kore ai e paruparu, kaati na
tenei mahi whakapai rori i mama ai te wha-
katika ake a kua tae ki tera kainga,
a, kua tae atu hoki ki tera takiwa, pai ana
B te haere tae noa. hoki mai noa, i mua kotahi
I wiki.e haere ana ka tae ai ki tera takiwa, no
I te whakatikatikanga i nga huanui haerenga
• tangata ina noa te poto, kua tae kua hoki
mai ano, kua rokohanga ranei e te po, kua
H
, peka ki te kainga o Ngaati ma, te waahi
tuatahi i kite ai taua tangata, ko te pekanga
i tuarua i kitea e ia ko te kainga, Kaora i tii
mai nei te maaha, i te mea kua po rawa atu,
otira e kore ano e pohehe te tangata i te mea
kua oti rawa ano te whakapai te huanui, tai-
apa rawa nga taha no reira te pohehe te aha,
te haere a te tangata, heoi te kupu whakarite
e tuhia ake, e te Iwi ki toku mahara e kore
koutou e hoha ki tenei mahi, notemea ma
tenei anake ma te whakakotahi i a koutou
mahi ka tikanga naahi ai, heoi he tino taonga
o tatau tatai Tipana, ki taku kite ake, ma
tenei anake ka mau ai te aroha e kiia nei e
tatau kia mau tatau ki te aroha, heoi te tika-
nga mahia o tatau Whakapapa kia pai te
takoto, haunga hoki nga mahi mo tatau tina-
na, e mahi nei hoki tatau, otira kua oti noa
mai i mua te kupu mo tatau tinana, ara te
kupu nei, "Ma te werawera o tou mata, e
whiwhi ai koe ki te taro hei kai mau i tenei
Ao," a hoki noa koe ki te oneone i tangohia
mai nei koe e au i reira, heoi ano kia ora
tatau i roto i te maru o to tatau Ariki ata-
whai o Ihu Karaiti.
Heoi e te Iwi, ina enei o tatau whakapapa,
whakakaupapatia mai, hei huanui kopikopi-
kotanga mo tatau whakaaro, ki tena Hapu
ki tena Hapu o tatau, i te Upoko o te Motu
nei, tae noa atu ki te Uranga mai o te ra,
me ona waahi katoa e pa mai ana ki enei
whakapapa, ara koia tenei:—
Ko Tamatea ia Iwipupu.
" Kahungunu ia Rongomai-wahine.
" Kahukuranui ia Tuteihonga.
Rakaipaka ia Turumakina.
" Kaukohea ia Turipo.
Tutekanao ia Tamatea-ahirau.
" Tureia ia Hinekimihanga.
" Te Huki ia Te Rangitohumare.
'• Puruaute ia Te Matakainga.
" Te Kahuoterangi ia Haemata.
" Whare-atua.
Heoi tenei.
Kai tenei whakapapa i raro iho nei, to tenei
Wahine Marenatanga, me o raua Uri.
Ko Tamatea ia Iwipupu.
" Kahungunu ia Rongomai-wahine.
" Kahukuranui ia Ruatapu-wahine.
" Rakaihikuroa ia Papauma.
" Hineraumoa ia Rakaiwhakairi.
'• Raumatanui ia Totara.
" Tineia ia Tutawirirangi.
" Ruakete ia Houanganuku.
" Hineterangi ia Kahutapere.
" Wharekotore ia Te Huimaiao.
" Te Rangitua-iwa ia Rongomaiaia.
" Hikamataki ia Tamateakota
" Hinewaka ia Tamaitohikura.
" Ngaokoiterangi ia Hinekiri.
" Ranginuikatika ia Waingongoro.
" Ngapuoterangi.
Heoi ka hono ki tera ara i runga ake nei,
ara i noho a Ngapuoterangi ia Whare-atua.
Ko Hikapu. ko te Wainohu, ko Patito, ko
te Rongoheke, ko Minitai. Heoi nga mea
kai te ora nga Uri. Heoi kia ora nga Tohu-
nga hei whakaputaputa i nga pekanga o tatau
Whakapapa ki tena Whanau ki tena Whanau.
Heoi Na te Ama-o-te-Rangi, ko Ngaati
Ngapu-o-te-rangi, tooku Hapu.
TE WHAWHAI KI TE TARANAWAARA.
TE POHEHETANGA O
TE IWI POA.
Na te Kai-whakahaere o te Poa, o te taha
Whaka-te-hauauau o Komati-poota i panui
ki nga Timuaki o te Poa, ara e ki ana ia. I
roto i nga haora e whitu, o te Whawhai ki
te koawaawa o Erena, e 30,000 mano nga
Hoia o te Ingarihi i mate ki roto i taua ko-
awaawa, a ki tonu ake taua awa i o ratau
toto.
Kaati i runga i te reta a Paora Kuruka ki
tona wahine e ki ana ia :— I mohio ano ia
i muri iho o te rironga o te pa o Meketoa-
toopa i te Ingarihi; he korero tinihanga
taua korero, no te huihuinga o to raua Ka-
unihera, katahi ka panuitia e te Timuaki o
te Arani Pirii Teiti ki te Iwi nui tonu. He
korero parau taua korero, ara te matenga o
te 80,000 mano o te Ingarihi ki roto i te
koawaawa o Erena.
[No reira i pohehe ai. te hoa-riri i te ro-
ngonga i taua korero, mahara tonu hoki
ratau be tika taua ripoata a taua Kai-wha-
kahaere, nae to ratau whakaaro penei hoki,
era e hinga te Ingarihi i & ratau i roto i
tenei Pakanga, na reira i Kana rawa atu ai
ta ratau whakatete ki te Ingarihi].
PIRIHIPEINI.
Kua tae te waea a te Pirimia o Kuinirana
ara, a Hon. R. Piripi, kia Roore Ropata,
he ui atu nana; mehemea ka roa atu te
mahi a nga Ropu Hoia o Kuinirana, ara te
Ropu tuatahi, me te Ropu tuarua, me wha-
kaatu mai e koe, notemea e hiahia ana ahau
kia whakahoki mai ratau ki to ratau Koroni.
Ka whakautua mai e Roore Ropata, kaore
ahau e kaha ki te tuku atu i nga Hoia i
naianei.
NGA HOIHO I RIRO
KI AWHERIKA.
Kua tae mai te whakaatu ki te Whare
Runanga i Poneke, mo te kaute o nga Hoiho
i hokona, e te Kawanatanga o te Kononi nei,
a tukua atu ana ki te Whawhai i te pito
Whaka-te-tonga o Awherika ; i timata mai
i te marama o Oketopa, i te tau o to Ariki
1899, koia tenei e whai ake nei:—
Oketopa 1899. ... ... 204
Tihema ... ... ... 109
Hanuere 1900. ... ... 87
Pepuere ... ... ... 94
Maehe ... ... ...
Aperira ... ... ... 198
Mei ... ... ... 30
Hune ... ... ... 47
Huihui katoa nga Hoiho i riro 1,701.
TE HOKINGA O ROORE
ROPATA.
E whakaatu ana te ''Teiri Nu," kai te
wiki whakamutunga o Oketopa ka hoki a
Roore Ropata ki Ingarangi, e hoki ana ia ki
tona turanga ataahua, ara Kai-whakahaere
mo nga Koia katoa i raro i le maru o te
Kingitanga o Kereiti Piritani.
TIANARA PURA.
E hoki ana a Tianara Pura ki Ingarangi,
era ia e tae mai ki Pitameretipaaka, katahi
ia ka ahu ki te takutai i te 15 o nga ra o
Oketopa, hei reira ia eke atu ai ki runga i te
Tima, katahi ka maro tana haere ki Ingarangi.
WHAWHAI KIA TI WETI.
Ko Maiha Tianara Parapaneti, me Tirihiri
me a raua Ropu, e toru nga ra tuturu e pa-
kanga ana raua ki a Ti Weti, ko nga tangata
i raro i a ia 1000 mano, me nga pu-nunui e
rima, ka ahua roa ratau e Whawhai ana,
katahi ka whiua haeretia te hoa-riri ki runga
i tetahi hiwi, e tata ana ki Weretepoota, i
reira ka whati te hoa-riri i runga i te kore
kaha ki te whakatete mai ki nga taua a te
Ingarihi. He iti nei nga Hoia o te Ingarihi
i hinga, i tuakiri hoki. Kua nohoia e te
Ingarihi, a Metepiira, a Rouhiwira, a Wepe-
na, a Tuwetitoopa.
NGA HOIA.
Ko te nui o nga Hoia o nga Koroni nei
e whakaaetia ana kia tae ki Ingarangi, ina
mutu te Whawhai ki Awherika, e 6,000
mano, kaore e nuku atu.
TIAINA ME NGA MANA
NUNUI.
I te wa e awhi ana a Ruhia i te pa o
Hana-hai-kawene, ka pohehe ratau, ki nga
Hoia o Wiwi he Pokeha ara ko te hoa-riri,
katahi ratau ka pupuhi atu ki era o ratau,
ka whakautua mai hoki ta ratau waipu, i
konei ka tuakiri o tetahi taha, me o tetahi
taha hoki, hui atu ki nga mea 10 i tino mate
rawa o nga taha e rua. Ko Riuta kai tuhi
korero o Tainahini e ki ana ia, kua nohoia e
tetahi Ropu Hoia o te Ingarihi a Hingi-
wana-tao, i roto i te kokorutanga o Raio-
tongo, torutoru nei nga maero ki te Tonga o
Hane-hai-kawene, a kua timata ta ratau
mahi i te Rerewe ki reira, me ta ratau titiro
hoki i te tikanga pai hei mahinga i te waha-
pu, hei unga Kaipuke i nga Hotoke.
E .500 nga Hoia o Tiamana, me a ratau
pu-nunui e rua, tutaki ana ratau ki te hoa-
riri e 800, ki te mohio ake ko Ri-hanga-
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, OKETPPA MANE 15th 1900. [Wharangi No. 6]
tianga to ratau kai-arahi.
Hoki anu nga Tiamana ki Tainahini, i to
mea ko o ratau taonga mo te mahi kaore
tonu i rori mai i a ratau.;
E rua nga Ropu o nga pu-nunui a Ruhia
kua tukua atu i Pikini, ki Paotingi-whu.
Ko Kanara Riharihana kaa tae ki Pikini
me ana Ropu Hoia haere Hoiho.
Ko te Ropa Hoia haere Hoiho o Pamapei,
kua wehewehetia haeretia ki te taha o te ra-
ina o te Rerewe.
Ko nga Hoia a Wiwi, kai Wanga-tahane
e noho ana.
lie maha nga Taone kua nohoia o nga
Hoia a te Ingarihi, i te taha Whaka-te-tonga
o Taina-hini.
Kua whakamohio atu a Ri-hanga-tianga
Minita o Tiaina, ki te Kawanatanga o Tia-
mana, ara e mea ana ia :— Ko Wingimana
me Kengiwi, me Haututiaau, kua mau ratau
ki te herehere, i nga mana e pakanga nei
ki Tiaina, kaati ko Piriniha Tianga-wini,
kua mau ia ki to herehere mo toona oranga
katoa, a kua riro ko Piriniha Taana, hei
Kai-whakahaere mo nga Hoia katoa i roto i
te rohe o Haipiria.
Kua mea atu nga, Kawanatanga o nga
mana o roto i te Porowini o to taha Whaka-
te-tonga, ki te Emepara, o Tiaina kia hoki
ia ki Pikini, mehemea ia ki te kore e hoki,
ka whakamututia e nga Kawanatanga te
tuku atu i nga kai. me nga taonga mo Hinehi.
NGA MAHI KOHURU A
WIWI RAUA KO RUHIA.
NGA MANUAO O INGARANGI
KEI TIAINA.
MURIHIKU.
Ko Teone Topi Patuki; he tino rangatira
no tera pito o te Waipounamu, kua mate i
te po o te Paraire i te 28 o nga ra o Hepete-
ma, i hemo ki runga i tetahi motu iti ko
Ruapuke te ingoa, ara ho waahi ano i wha-
karitea e ia hei kaainga mona i enei tau
maha ka hori nei ki muri; ki te whakaaro
iho ka 90 ona tau, ara i te tirohanga wha-
kamuritanga ki nga takiwa o mua : he toa
taua tangata i te Pakanga ki Tuturau e tata
ana ki Mataura; katahi ka piki te toa o
taua Kaumatua, ka riro ko ia hei toa mo
tetahi Hapu o te taha Whaka-te-raki o te
Waipounamu. I whanau a Topi Patuki ki
Waipa, muri mai ka noho ia ki Kaiapoi, a
tae noa ki te tau 1840, he tino hoa aroha
taua Kaumatua no nga Pakeha ; ko Ruapuke
be whenua hoko mai nana i tetahi Kaumatua
rangatira o tetahi Hapu, a waiho nei e ia
hei kaainga mo tona Kaumatuatanga ; kai
nga ra timatanga o Oketopa ka nehua ia.
He nui nga Iwi Maori o te taha Whaka-te-
raki i tae ki te tangi kia ia.
KOHURU.
He aitua kino i tupono ki te Taone o Ote-
poti (Dunedin) i tetahi Hatarei ka hori ake
nei, ara ko te kohurutanga a tetahi wahine
i tona taane.
Ko tana tangata ko Tamati Whoko, a e
Lino mohiotia ana ia, he tangata peita no
Pererika me Kingi Tiriti; i tetahi wa, i te 7
o nga haora o to po, ka korerorero raua ko
tona wahine i roto i to raua peeti ruuma, ka
roa raua e korero ana ka ahua kino haere a
raua korero. I muri mai o tenei, katahi ka
werohia e te wahine nei tona taane ki te oka,
tika tonu ki tona manawa, ka hinga te ta-
ngata nei ki te puroa ; ka rongo mai ta raua
tamaiti i te haruru o roto o te ruuma o ona
matua, katahi ka oma atu, ka tae atu, ka
kito i tona papa e takoto ana i raro, ko tona
whaea e tu ana i te taha, me te oka ano i
roto i tona ringa kua kino katoa i te toto,
ka hopohopo te ngakau o te tamaiti nei i te
kitenga atu i tona papa, e heke haere tonu
atu ana, i to nui o te tato e maringi mai ana
ki waho i tona papa ; ka hua roa ia e tu aua
katahi ia ka rere atu, ka hapainga ake tona
papa ki runga i a ia, kaore rawa he kupu ake
a te papa o te tamaiti nei. Ka tonoa a Ta-
kata Korooni, ka tata tonu te hemo te papa
o te tamaiti nei ki runga i a ia, ka tae mai
hoki te Takuta, ko te hemonga hoki o te
tangata nei ; ka whakaao hoki le wahine ra,
ae, naku i pata taku taane. Heoi ano ka
hopukia hoki te wahine nei ki te herehere,
a tae noa ki te wa e Whakawakia ai ia, hei
reira mohiotia ai te tikanga a te turo mona.
PAU I TE AHI.
Kotahi tetahi tino Tepara i (Crissoge) ara
i te kaainga o G. P. Tonore ; he nui nga
mea i kainga e te ahi i totahi po ka hori ake
nei. K wha nga Hoiho kuao tino momo i
roto i te Tepara, kotahi ano te moa i puta
ki waho, e toru nga moa i pau i te ahi ki
roto i te Tepara, a he nui hoki nga oti me
nga tiaawhe, me nga hanihi i pau i te ahi,
ko te nuinga o nga tino hanihi, me nga Paki
Kooti, me etahi atu i puta ki waho; ko te
Inihua o to Tepara e £620 pauna.
E 700 NGA TAU.
PANUITANGA.
Ko te Oti Peneti o Kereitaone, te tangata
e whakangawari ana i nga utu mo to hanga
Kawhena Tupapaku, me era atu mahi Ka-
mura hoki.
PANUITANGA.
Mo te hoko i nga Heeki a nga Tikaokao
tino pai hei whakaawhi, ka tuhia ki raro iho
nei nga Ingoa o aua Manu, me nga utu o nga
Heeki, ara, ko te utu e 5/- hereni mo nga
Heeki 13, a ko nga Ingoa o aua Manu he; —
Minoreas. Silver Spangled, Golden Pen-
cilled, Hamburgs, Brown Leghorns Andaluns-
ian, Langshans, Plymouth rocks and Hou-
dans.
Heoi ano Na Wiropi Taramana.
Kei tetahi taha tonu ako o te Tari o "Te
Puke Ki Hikurangi" tooku Whare.
TARI O NGA WHENUA A TE
KUINI.
Mei 7th 1891.
T. M. Taramana o Kereitaone.
E hoa i roto i nga tau (12) kaa mohio
ahau ki nga Ruuri kua whakaotia e koe i roto
i tenei takiwa, a, e koa ana taku ngakau ki
te ki atu kia koe, ko a au mahi katoa i runga
i nga Whenua, kua tika, kua pai, me au
Maapi hoki pena ano i nga takiwa katoa,
kua tino whakakitea tou tino matauranga ki
te Ruuri Whenua, na te nui o au mahi, me
ou akonga i taea ai e koe.
Na Te Timuaki o nga Kai-Ruuri.
PANUITANGA.
Mahitaone Wairarapa.
Ki te Etita o te "Puke."
Mau e tuku atu tena panui whakaatu ki
nga tangata tane, me nga Wahine maori
katoa o te rohe potae o Wairarapa, ko ahau
he tino kai-ruuri, raihana na te Kawanata-
nga, mo nga Whenua o te Kawanatanga ake,
mo a nga Pakeha ake, me o nga maori hoki.
a he maha nga pukapuka kei au, e pupuri ana.
nate Timuaki kai-ruuri, he whakapai mai
mo runga i aku mahi katoa i tae atu Ui tona
aroaro, i runga i nga mahi ruuri, a ka tu he
tari moku ki Kereitaone, ki Mahitaone, nga
tangata e hiahia ana ki au, me tae mai ki
taku tari, kua kiia ako nei e au, ma te papa
e whakaatu taku tari i muri o tenei panui.
Na Te Paraihi.
PANUITANGA.
He whakaatu tenei ki nga tangata o Ko-
e itaone me ona waahi katoa. Kua tangohia
re au tetahi kainga i Kereitaonei nei, hei
whiunga Hoiho, a ko nga tangata katoa b
hiahia ana kia whiua o ratau Hoiho, me
kawe mai kia au, ahakoa Hoiho mahi, Hoiho
haereere ranei, ka whakaratatia e au, ki
roto i te hanihi a ki te tera ranei.
Ko nga Hoiho katoa e whiua ana e au, ka
whakahokia ratatia atu e au, mehemea kaore
e rata e kore au o tono kia utua e te tangata.
na ana.
Mehemea o hiahia ana te tangata kia kati-
katia tona Hoiho, a kia pokaia ranei tona
Hoiho, a kia tapahia ranei te waero, me
tuku mai kia au.
Ka hokona mai e au nga ahua Hoiho katoa
ka hoko atu, a ka tuaputia ranei. Ka hoko-
na mai e au he Hoiho mo te tangata, a ka
hokoa atu ranei i runga i to utu Komihana.
Na to koutou hoa
Tanara Manaro (Donald Munro)
Kai to Tepara o te Karapu Hoteera, i te
pito whakatetonga o Kereitaone Noota.
[Ka tere au te whakautu atu i nga panui
a nga tangata] •
MARAMA-TAKA O TE "PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Popa,
i roto i to marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hoi taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
TAUIRA POTO.
O N G A T U R E O T E N E I P E P A .
(TUKE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o ''Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
Na Te Etita o "Te Puke Iu Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.