|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 2, Number 23. 30 January 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 23 O TE TAU TUARUA. WAIRARAPA. HANUERE TUREI 30th 1900.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PEREHI.]
KEREITAONEI HANUERI 30TH 1900.
WAAHI TEKAU-MAONO o TE
NGAKAU POURI.
Ka patapata iho taku whaka-a-koranga
ano he ua, ka maturuturu iho taku kupu ano
Ihe Tomairangi, me te ua punehunehu ki ru-
nga i te tipu hou, me te ua ta ki runga ki te
tarutaru, naana hoki ia i whakaeke ki nga
waahi tiketike o te Whenua hei Hoiho mona
a, hei kai maana nga hua o te Maara. Mo-
mimomi ana ia i te Honi i roto i te Kamaka i
te hinu hoki i roto i te Kiripaka, i te pata
Kau i te waiu Hipi i te ngako o te Reeme, i
nga Hipi toa i whanau ki Panana, i nga Ko-
ati toai i te taupa i nga whatukuhu "o te Witi.
A ka inu koe i te Waina, i te toto o te Ka-
repe, maku e whakamato maku ano hoki e
whakaora, maku e tukituki maku ano e mea
kia whakamahu. To te Iwi Ingarihi tona
kaha na te tokomahatanga, kotahi ano te
Matapuna ko Ingarangi anake, ki ana nga
Moutere maha o te moana, kotahi tonu te
reo kotahi te Rangatiratanga kotahi te Ture
kotahi te Haahi hei karangatanga ki te Atua,
puta ana mai i roto i enei e wha, ko te kahu
ko te Matauranga ko te ora tinana, ko te To-
komahatanga hemea rapa i roto i te pourita-
nga ngakau, kua kite nga Konohi kua Wha-
kapono te ngakau, he tika nga kupu i rongo
ai nga Taringa mo te korero mo to Iwi
Ingarihi to ratau tokomahatanga hei hapai i
to ratau mana me te Rangatiratanga hei
Whare mo ratau tinana, me a ratau Ture
Atua, me nga Tare tangata e noho nei, i raro
i nga parirau o te kaha rawa e hora nei i nga
moana hei kopikopikotanga mo ratau ahua
Kaipuke katoa, hei hora haere i te Rongo Pai
ki nga moutere me nga Tua-whenua, e ro-
ngona nei e nga Taringa kua kitea e nga
Konohi, kua-Whakapono te ngakau he tika
he pono te tokomahatanga, te kaha te mana
me te era tinana o te lwi Pakeha, e penei
ana me te Rakau whakato a te tangata ma-
tau i te taha o te Awa, kai te waahi ngaro
ona Pakiaka, e kore e kitea e te Konohi ta-
ngata, engari ka mahi atu te Pakiaka ki te
rapa i te wai- hei tuku kaha ora ki te tinana o
te Rakau me ona manga, hei whakamatoma-
to i ona rau- hei whakaputa ake i te pihi hou,
hei maunga mo te hua Raumati, pera ano i
te tangata matau i mahi i tana Kaari, a, ka-
oti katahi ka tikina taua wai i tawhiti a tu-
kua ana ma roto i tana Kaari heke ai hei
whakamakuku i nga Pakiaka o ana Rakau,
kia puta mai nga hua kaiota hei painga kia
ia, ko te matauranga te take mai o enei mati
katoa, ko te Wairua hei tohutohu i roto i te
ngakau, i pai ai te tipu o enei Rakau na te
wai, pai atu i te Rakau e tipu ana i te Whe-
nua maroke titohea i runga hoki i nga tihi o
nga Maunga tiketike.
Ko te Iwi nei ko te Ingarihi he Iwi ata
whakaaro marie ki nga mea hei paanga e tipu
ai te tangata e peera ai me te Rakau e tipu
ana i te taha o te Awa wai, he ahakoa, kua
maha noa iho o ratau miriona kaore i te ho-
ha ki te whakatipu i te tangata, katahi ka
kaha atu hoki nga Ture hei whakatipu i te
Iwi, e kaha ana ano te mate ki te tango i
etahi o ratau, engari e ngaro ana tokotoru e
puta mai ana tokoono, e kaha ana nga mate
Uruta ki te haramai ki te huna i te Iwi, e
kaha ana hoki nga Tare i mahia e ratau hei
arai atu hei tiaki hoki i ta Iwi, he tangata
kua oti te hoatu he mana ki a ia, hei tirotiro
> i nga paanga mamae ki te Iwi, kai a ia ana-
ke te tikanga mo tera mahi e mahi ana taua
tangata i runga i te tupato me te haere tahi
ano te Ture i tona taha, Ture kaha, Ui te
taka tetahi mea o tona huanui i a ia ko-
ia ano te utu, ka iri ki runga i tona
i mahunga tona he, na konei ka tupato te
mahi a taua hunga e kiia nei he Takua, pera
ano i nga tohunga i te wa i a Mohi me nga
Whakatipuranga i muri, he Ture nui kai te
taha o te Takuta hei whakawehi ia ratau, hei
tohutohu, hei tiaki mo te Iwi.
Ki te mate ohorere tetahi tangata o te Iwi
Pakeha ka whakaarahia ano he whakawa
mo tena tinana, ara, kua rite noa ata nga
tangata o te Iwi te kowhiri hei ata uiui i te
ahua o tona matenga, ka karangatia nga
tangata i kite i te hinganga i kite ranei e
takoto ana, ka, karangatia hoki te Takuta
kai a ia. nga kupu maua e titiro te tinana,
mana hoki e ki te mate i hemo ai, kai te
manawa kai te ate, he tutaki ranei no te hau,
he inumanga wai raina me era atu mate
ohorere, ki te kitea e ia he rongoa whaka-
mate te mate o te Tupapaku, katahi ka
haere atu te Ture i tona taha ki tawhiti atu
tu mai ai, ka tukua ki te Kai-whakarite
whakawa me te hoia, hei arahi i te tinana o
te Tupapaku ki runga i te Ture, a, kia kitea
rano he aha tona tukunga iho.
Ki te kitea nga tamariki e he ana te tiaki
a ona inatua i runga i te Ture whakatipu
tangata ka whiua ki te whiu a te Tare, a, ka
tau te wehi ki era atu o te Iwi, katahi ka pai
te tiaki i runga i te kupu a te Rata a nga,
Kai-whakahaere ranei o te Ture, kai roto i
nga marae e haere ana nga kai-tiaki tirotiro
mo te Iwi, e kore e nehua noatia tona Tupa-
paku i mate ohorere, i mate taka, i mate
ranei ki roto i te wai, tangata ranei i mate a
kaore he Takuta he Pirihi ranei i tikina, ki
te tanumia e ona hoa whanaunga ranei, ki
te rongona e nga kai-tiaki o te Ture ka tikina
mai ka hurahia ki runga, kia puta rano he
kupu ma te Takuta me te Huuri, ki te kitea
e te Takuta he nawe i runga i te tinana o te
Tupapaku, i tanumia ngarotia nei i te Ture,
whakatipu tangata, ka tau te he ki nga kai-
tapuke huna, na konei he wehi kai nga hu-
arahi -katoa e haere ai te Iwi Ingarihi me
era atu Iwi kai .raro i • tona mana, kua uru
tahi nei ki te mana huihui. Ki te kitea he
mea paitini ara whakainu ki te rongoa
whakamate, ka hurahia tena mea ki runga
ki nga maero maha me te Iwi, a, kia kitea
rano te tangata nana taua mahi me ona hoa
uru tahi me ia, mehemea kaore enei ahua
tiaki o te Ture, kotahi tonu te puna wai ka
ngaro te haunga ahi, kotahi ranei peeke
paraoa huka, mana e patu te 2,000 tangata
i te ra kotahi. Koia tenei te take i tu ai
te Kawanatanga hei matua hei tiaki i te Iwi
hei hanga i te Tare, hei whakatikatika i
etahi wa, hui atu ki nga Mema me te Whare
Ariki. No roto i tenei mahi a ta mataura-
nga, me te wehi ki te tinana tangata, ka pai
te haere me te noho a te lwi, ka wehi ki te
tinana tangata ka pai te whakatipu i a ratau
tamariki, me te tuku ki te ako i nga Ture
mo te tangata mo te Wairua, ko to ratau
kaha ki te awhi i te Whakapono hei tuara
mo ratau i roto i nga pouritanga ngakau, he
Ture ano mo nga ringaringa ki te waiho e
tetahi tangta o te Iwi Pakeha ona ringaringa
i roto i tona koti ko te ihu hei hongi haere
i te kakara o te kai, ko nga konohi hei titiro
ki te tipu o nga Paamu a etahi atu, katahi
i e Ture tiaki tangata ka haere atu ka wha-
kaatu i te waahi pai mona ringaringa e
whawha, ai e riro ake ai he oranga mo tona
tinana, whakaatu ai hoki i te waahi pai hei
hongingi ma tona ihu, e whiwhi ai ia ki te
rawa hei okiokinga rao ana uri i muri i a ia,
kia titiro hoki ona konohi ki nga manu kaore
nei o rarau ringa, e oti ana nga kohanga i a
ratau te mahi hei nohanga mo a ratau pi,
kaore o te manu mangeretanga ki te peehi i
ana hua ki tona tinana, kia waiho ma te
mahana pai o tona tinana e whakaputa mai
ana pi i roto i to ratau whare kohatu, ka
noho nga tinana ki roto i te kohanga katahi
ka timata te mahi kai me ta whangai, hei
nga po ka taupoki i a ratau pi ki o ratau
parirau, a, pihi noa te huruhuru, kaha rawa
te tiaki a te manu kore ringaringa i ana pi,
a, kia rere atu rano ki waho o te kohanga,
katahi ano ka mutu, a, mahi kai tonu atu
nga tamariki a nga manu kaore e noho kia
tipu rawa nga pahau ka wehe ai te manu,
e iti ana ano ka panaia e te matua manu
ana pi kia mahi kai inana, inana ano ia e
whakaora i tena wa, ka tahuri hoki te matua
ki te pehi i etahi atu o ana pi. Ki te kore e
rongo te tangata e akona nei e te Ture, heoi
ano ka makaia ki te pouri i waho, ka pa te
mataku ki era atu o te Iwi, mehemea hoki ka-
ore tenei tiaki mo te Iwi kua pera te tokomaha
e kitea ana ano etahi e rua nei i roto i ta Iwi
Ingarihi me era atu Iwi nunui ote ao nga Ture
whakatipu tangata, i kiia ai ratau he Iwi
no te Ao, na te tokomahatanga ka rewa te
mana ki runga ka tau tenei kupu nga Iwi,
nunui o te Ao kua neke ake i te 800,000 Wa-
ru rau mano te nui o te Iwi Pakeha kai .ru-
nga i enei motu ara i Aotearoa me te Waipo-
unamu me o raua motu ririki ko te Iwi Ma-
ori e tata ana ki te 38,000 mano hui tahi ki
nga Awhekaihe, na te kaha o te tiaki a te
Ingarihi i tipu ai ratau ki te mai, na nga ka-
hu he rite no te whakahaere mo te kai rao te
moenga mo nga mahi Ahu-whenua me era
ata mahi e tau ai he ora tinana kite Iwi, be
kaha tinana ki te arai atu i nga mate rere,
ahua iti ana te taenga mai ki te kiri o te ta-
ngata heoi nga mate e kaha ana ko nga ma-
te i tipu ake i roto i te tinana i ma-roto mai
enei mate i te ngakau kore ki te tiaki i te ti-
nana ki nga tikanga tangata kia tae rawa mai
te mamae katahi ka tahuri ki te rapu ki te
kimi kaore e kitea, kua u ra hoki nga Pakia-
ka ki roro i te tinana kua puta nga pihi ki
|
|
2 2 |
▲back to top |
\_ [KAMA 23. O TE TAU 2.1 TE PUKE KI HIKURANGI. HANUERE TUREI 30th 1900. [Wharangi No. 2]
"Te Puke Ki Hikurangi
Niu Tireni
Wairarapa
Honepi
Wiremu Iari
Waari Minita
Timi Kara
Hone Hooro
|
|
3 3 |
▲back to top |
. [NAMA 23 O TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE TUREI 30th 1900. [Wharangi No. 3]
mohio ratau e tino ngawari ana, katahi ka
whakapaua e te Mete tona kaha ki rangai
tana hoe ki te huri i te pane o te Tohora ki
a pare ki te Tua-whenua, i mauria mai nei
ratau e te Tohora nui o te Moana, he roa,
ano te Tohora e riri ana e taringa-hoi ana
kihai i roa kua pare te pane o te Tohora ki
te Tua-whenua o Aotearoa, i kona te Tohora
hoi ai e hoea ana e te tokowhitu ko Pi-
tone nei ano, puta mai a ratau mea katoa i
roto i te puku o te Tohora hanga ana hei
Whare, hei Paamu, hei Kaipuke mo ratau,
a ka ora a ratau potiki me a ratau Wahine.
I muri mai ka tu ko Omaara M. H. P..
he Mema hou tenei no tenei pootitanga ano
i tu ai mo Pahiatua, he nui ana korero me
te umere ano te Iwi, me te kata me te koa
noa iho.
I muri mai ko Honepi M. H. R. Mo
Wairarapa, i te tuunga ake ano ka mahi te
ringaringa me te waha ki te hamama, he
nui nga kupu a tenei Mema, he atawhai
tamariki ana kupu, me te ahu ano ki nga
Whenua o nga tangata taonga, kia tangohia
i runga i te utu tika e te Kawanatanga ka
roherohe ka reti ai ki te hunga iti, hei ora
mo nga tinana hei pai mo te Koroni.
Ka tu ko Hakete te Mea o Kereitaone he
whakamutu, ka tangohia nga ahua o nga
Mema i runga i te paparewa korero.
Ka takoto te kai tuarua ka mutu ka hoki
te Pirimia, me ana Minita i te 4. 3O. p m ka
hoki mai te Maori ki tona kuhunga, ka noho
ko te Iwi ano nana te ra ki te whakatutuki
i nga takaro koanga ngakau, o nga taane me
nga Wahine.
Ko nga kupu ki a Tamahau me haere atu
ki Poneke mo etahi o nga Kaumatua, ki te
tuku i nga Hoia o Niu Tireni e haere ana ki
Awherika ki runga ki te paenga o te Paka-
nga. Tuarua o aua kupu : E nui ana te
whakapai mo te ahua o nga Pakeha me nga
Maori o Wairarapa, hei tohu tenei e mohiotia
ai kaore he mauahara a tetahi ki tetahi, mai
ano i era tau tae noa mai ki tenei ra, e kite
nei matau i nga wa katoa i te pai o a kou-
tou hui, he konohi Pakeha he konohi Maori.
"Te Puke Ki Hikurangi."
E whakanui atu ana matau ki a koe e
Ihaia Hutana o Waipawa, i Heretaunga, he
korona he honore he maungarongo ki runga
ki te Whenua ha whakaaro pai ki nga, tanga-
ta. Koia tonu tenei te whakaatu e hiahia
atu nei to koutou Maunga Oneone a "Te
Puke Ki Hikurangi" hei mauranga atu mana
ki nga marae mo nga Taupahi, he whakaaro
hoki enei na te tangata kua kite kua mohio
kua heke te Iwi ki te po, a, e mahara ana e
whakaaraara ana i nga, hinengaro kua moe,
e pupuri ana i te Toi Taketake e tuku ana i
te Toi Taepa kia rere i te hau o te whakaaro
nui ki nga mano, me nga mano i heke ki te
po, kaore nei ano i whakaapia ki te kikokiko
ki te wheua tangata. E hoa he tika o kupu
katoa, i te mea kua kiia tatau he kahui Hipi
e tiakina ana e nga Hepara i te ra i te ra,
whakapau rawa te kaha o nga Hepara ki te
titiro i te ahua o te kahui, mehemea e tipu
ana ki runga e heke ana ranei, ko te Ranga-
tira ia o te kahui ko tona tino mahara kia
tipu whakarunga tana kahui, ki te kitea e
nga Hepara he hakihaki kei te patu i te
kahui, he ngarara ranei kei roto i te kahui
he kino no nga kai he mano ki te matenga,
ka tere tonu te haere ki te ariki o te kahui
ka rapu taua Rangatira i te take mai o taua
mate, ki te kore e mohiotia e ia katahi ka
karanga i nga tangata matau o te Iwi ki ena
mate, ka ata tirohia marietia i runga i te
whakaaro pai, ka kitea e ratau nga rongoa
tika katahi ka mahia ki te kahui ora ake,
ka timata te whakatipu i nga uri hei wha-
kaapi mo era kua ngaro, ko te whakaaro nui
o te Hepara ko tona Ingoa kia pai me tona
ngakau aroha ano, ahakoa he kararehe ki te
huna te Hepara i te heke o te kahui ki raro
e mea ana ia i te Rangatira -kia puta atu
tenei kupu, nau aku mea i huna, i ngaro ki
roto i tou ringa taku kahui, ko te Hipi ianei
kia rahi ake te tiaki me te whakahaere, ko
te tangata i mahia i hanga hei ariki mo nga
kararehe me te Whenua, kia iti to. tatau
maharatanga mo tenei kahui tangata ka
ngaro nei ki te po? Kua pirau nei te rito
kua maroke haere nei te oneone hei tipunga
mo te rito o te kaakano, kua rite nei ki a
"Mikara tamahine a Haora, i moe i a Kingi
Rawiri, a tutakina, atu ana tona kopu koi
whai tamariki." • -Kia ora koe me tou Whare
katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
HE WHAKAHOKI.
Kai-Iwi.
Hanuere 22. 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
E hoa tena koe i roto i te tau hou, ma te
Ariki o te ao tatau e tiaki, be kupu ruarua
nei mau e uta atu ki a "Te Puke" hei kawe
atu kia Eruera Whakaahu. E pa tena
koe, tenei kua kite iho i o kupu whakautu
mo nga kupu i eke atu ki runga i a koe o
taku panui whakautu i te panui a te Ao-turoa.
E ki ana to kupu na te pia au i peehi ki te
auripo a Tuhinapo, kia wawara te tai o te
koata-ihu, e penei ana tera kupu i te moe
ahau i te naahi a te pia. E pa, e Kahu kia
ora me to kupu, notemea he Minita hoki
koe, kaore nga Minita e korero tito, ko tenei
kua kite ahau kua tito koe, tena i ana ka
patai ahau ki a koe, e whia o kaake pia ?
a e whia o kaake whehike ? a e whia o kaake
parani i hari mai ai ki taua, hui ? i tu nei
ki Whangaehu i te 14 o nga ra o Hepetema
1899. Me utu rawa mai e koe tenei patai
aku, notemea e tika ana taku kupu kaore
koe i utu i nga korero a Tarana Utiku, mo te
panui a te Ao-turoa, e Kaha ehara i a au i
whakakino tou Ingoa, na korua ano ko tou
taokete ko te Ao-turoa, ehara i te mea kai te
kuare koe, otira e kore e nui aku kupu i
naianei, kia ea mai i a koe taku patai katahi
ka utua e ahau o kupu, notemea kaore rawa
he waipiro i te ra i tae mai ai koutou ko
Ngati-apa, ao ake ka hoki koutou nga tanga-
ta o Turakina. Koia ka kaha ahau ki te
patai ki a koe e whia o kaake pia whehike
parani i hari mai ai i taua ra ia koutou ? ki
a kite ai te ao katoa, nei i te tika o tau
whakatauki. Kaati iho i konei me tatari atu.
Waaka Hakaraia.
Hanueri 12th 1900.
Ki te Etita o "Te Pake Ki Hikurangi"
Tena koe tukua atu aku kupu torutoru nei
ki to tatau Pake mo te kaha o tamariki tane
o Ngai Tumapuhiarangi ki te katikati Hipi.
Tamaireia ona tau 17 tau ka tora ona tau
e katikati ana tau tuatahi e whitu tekau
matoru, tuarua o nga tau kotahi rau e wha,
tuatoru o nga tau kotahi rau e wha tekau
matoru Noema 19th 1897,73, Tihema 13th
1898. 104, Tihema I0th 1899. 143. ko tona
kaha tenei Kahutia-te-rangi he teina no Ta-
maireia Rawhira Paku, Tihema 16th 1899.
kotahi rau e rua nga Hipi 102, ko to raua
papa ko Mane Tamaiwaho, ka rua o na tau e
katikati ana kei waenganui tona kaha i ona
Iramutu he maui hoki i a he taha ngoikore
te maui ki te whakaaro, otira kei te haere mai
nga ra e katau ai tona ringa, he uri hoki i a
no Tu-whakawhiurangi te tangata nana nei
i hui nga tai maana anake, ko tai ki Tura-
nga ko Niho-tete ko Kahu Kaka-kotai ki A-
ropaoa ko Makopare ko tona whakapapa te-
nei.
Ko. Tuwhakawhiurangi
Kiore
" Turongorau
" Tuohungia, ka noho i a Hinetira
ko te Rangi-ta-menewa, ka noho i a Tama-
taupoki ko Horonga-i-te-rangi, tatao i muri
ko Tane ka noho i a Rohutu ko Hinekai ka
noho i a Raho ko Teokioretau-whare-takahia
Ko." Wehi.
" Te Hopu.
" Harawira.
" Tamaiwaho.
" Mane, he taina noku ko ahau nei
te tamaiti kaha o enei Hapu ki te katikati te
kaa maono oku tau kihei ahau i hinga ite
pakeha me te maori mutu noa tera mahi i au
aku tare kaha i te ra, kotahi rau e iwa tekau
matoru he ra tuturu tenei no te tau 1886
no te tau 1887 kotahi rau e iwa tekau ma-
rima no te toru onga haora tenei tare aka no
taua tau ano kotahi rau e rua tekau ma
waru e tora nga rana i mutu ki te tina, heoi
ko tooku kaha i te Wiki kotahi mano Hipi
tuarua e iwa rau e whitu tekau mawha
haunga a raro o te kaha kei te whai enei ta-
mariki o Ngai Tumapuhiarangi kia mau toku
kaha ia ratou ki taaku mahara me penei ka-
toa nga tamariki o Wairarapa nei kia huri
ki tua o tooku kaha ina hoki kua kite iho au
ite tere o nga tamariki o Nepia mo te Mihini
e rua rau e rima tekau ma toru.
Na te Kapura-ote-rangi.
Home Wood,
HE PUHAEHAE.
Ruatoki.
Hanuere 6th 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
tena ra koe kia ora koe te reo kaha ki te ko-
rero ki nga pito e wha o te motu o Niu Tireni
tae atu ki te Waipounamu, heoi nga mite.
Tenei aku korero ruarua ka tukua atu kia
koe, maau e mau atu ki nga waahi katoa, hei
titiro iho maaku Mokopuna Tamaiti Tuakana
Taina Tuahine Koka Papa Kuia Koroua Ti-
puna, ara, me era atu karanga huhua o tenei
hanga o te tangata. No te 14 o Noema 1899
ka haere au ki Turanga, ki te mau i te pooti
o Kereru, ka tae maua ko Tepurewa ki Mootu
ka kite oku kanohi tauhoa i tetahi Hoteera
kei reira, kei rongahere e iu ana me tetahi
paaka nohanga Tuna kei ro wai, na te Ra-
ngatira o taua Hoteera i mahi hei hopukanga
mai mo nga Tuna nunui o roto o Mootu, ka
waiho i roto noho ai, engari taua paaka kei
ro wai e takoto ana, ki te tae nga ope Maori
ki reira ka haere ki te matakitaki, e noho ana.
nga Tuna nunui i roto, me te hoatu i etahi
kai maua Tuna, he Hipi he Poaka, he mea
patu ka hoatu ki roto hei kai ma nga Tuna,
i timata ake te utu o te Tuna kotahi i te 1/6
tae atu ki te 5/- ka ahu atu, ka mutu taku
whakamarama mo ena painga i kite ai au,
ka tae au ki Kaitara waahi o Turanga, ka
kite au ia Kaa Pahoho i moe nei i a ia a Ho-
ri Winia, ka ruihi a roto i ahau moona, he
kaha ki te whakaputa i nga korero e koakoa
ai te ngakau o te tangata haere, ka rongo au i
tetahi tangata i Kohurutia e tetahi atu ta-
ngata, te take he kiinga kia moea e ia tetahi
Wahine, akuanei kaore te Wahine e pai kia-
ia, ka pouri tetahi o nga tangata nei, note-
mea e hiahia ana te Wahine nei ki tetahi ke,
ka tipu te pouri i tetahi o nga tangita nei,
katahi ka haere te mea e hiahiatia ana e te
Wahine nei ki te Taone ki Waerengahika ki
te mau i nga titi o tona Parau kia mahia e to
Parakimete, ka oti ka hoki mai, ka tutaki i
te Taane e pouri ana kia ia, katahi kaki atu
tatau ka tomo ki te Hoteera, ka tomo ratau,
katahi ka inu wai whakahaurangi na wai ra
ka ahiahi ratau e noho ana ka pouri, katahi
ka hoki ki Pakohai Pa kainga o Heemi Te
Auraki Tuahine o Tepeka Kerekere, ka mutu
i konei te mea e tino mohiotia ana, ka mate i
konei te tangata nei, tona Whare moe kat
roto i te Wuruheti, no te po ka tahuna ki te
ahi, ao nor» te ra kite rawa ake nga tangata
kua paa i te ahi e ka ana, ko te waahi i te
tangata nei e ka ana kore rawa he mea i toe
i te ahi te kai nga Riwai maoa katoa, ka ha-
ere atu nga tangata ki te matakitaki, ka kite
atu i nga kai kua maoa katahi ka haere atu
tetahi Wahine ki te kai i ngaRiwai, kaore e
mohio ana he Tupapaku kai reira, katahi ka
haere atu a te Make ki te tihore i te waahi
e auahi ana ka kitea ehara he tangata ka
karanga te tangata nei e ta ma e, he aha ra
tenei, na katahi ka hui atu nga tangata ki te
titiro ehara he tangata, katahi ka ruaki ha-
ere te Wahine i kai nei i nga Riwai maoa,
katahi ka uiuia haeretia ko wai ra tenei ta-
ngata, ehara kua kitea ko tetahi ano o ratau
i wareware i ahau te Ingoa. Engari ki taku
rongorongo noa he mea Kohuru na nga ta-
ngata, no Ngaati Porou, a, i peia atu aua ta-
ngata kia haere ko te take i kore ai e tino
mau aua tangata he kore i tino hopukia, no
konei ka kiia e whakapae ana, kaati tena.
No te 17 o Tihema ka haere au ki Opotiki
ki te tiaki i te Whare pooti onga Mema Ma-
ori mo te Tairawhiti, ko au be kai whakaha-
ere no te pooti o Kereru, no te 19 ka tuhera
te Whare pooti te Mema nui i te Whare
Whakawa hara i Opotiki ka roa e pooti ana
ka ki ake a Area Te Waitauwhi, he Wahine
no te Whanau a Apanui tetahi taha no te
Whakatohea tetahi taha, ka mea e nga Iwi
whakarongo mai, kia kotahi he Mema ma
tatau e pooti ai ko te Hurinui Apanui anake
kaua ki etahi atu, notemea kua mate* tatau i
etahi atu Mema, ka tu mai ko Taipa tangata
o te Whakatohea, me pooti tatau kia Tame
Haweti kaua e pooti ki etahi Awhekaihe atu,
engari tenei ka pai, notemea no runga ia Ma-
tatua, ka waiho hei mea tautohe ma raua ko
te Waitauwhi ka pata te kanga ataua tanga-
ta mo to tatau pakeke mo Wi Pere penei ta-
ua kupu heiaha te Awhekaihe a Wi
Pere, ka ki atu Area e ta he porangi koe, na
wai koe i si atu kia kanga ki a wi mehemea,
kai konei a Wi me hoatu ena kupu ki te
konohi ka pai, a, henui a raua kupu kikino,
heoi tena. Kia rongo mai a Wi Pere i te
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 23. O TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI HANUERE TUREI 30th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi-No. 4]
mahi a tena Iwi pohehe a te Whakatohea,
kua whakaarotia e Ngaati Rongo hapu 6 Tu-
hoe kia whakaarahia he Whare nui kia tu ki
Ruatoki, kua hinga te taha Ia te Tuhi Piho-
pa, ko te roa o taua Taahu e 26 iaari, ko te
whakaara e toe n i me nga Heko hoki, tenei
Wham he oha na Kereru Te Pukenui i mate
tonu ia ki te whakahaerenga i nga Rakau o
taua Wharo, ki taaku whakaaro ka ara pea
tenei Whare i roto o nga ra o tenei tau.
Heoi ano.
Te Pouwhare.
Kei Ruatoki e noho ana.
HE WHAKAHE.
Karatia.
Hanuere 15, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe, me te Komiti o "Te Puke" tena
koutou i raro o nga manaakitanga o te rangi
me te aroha o to tatau Ariki.
E hoa tukua atu aku kupu kia panuitia e
"Te Puke" mo taku whakamoemiti mo te
hunga i pooti ki a to Aohau. Me taku
whakahe i te panui a te Whatarangi Teka.
E te hanga i pooti nei ki a te Aohau, e te
580 tangata, kia ora tona koutou katoa tane
Wahine, ahakoa kaore i rite o tatau hiahia
ki a te Aohau me ana putake mate ora, i
ranga hoki i te pakeke o nga Mema o Wha-
nganui ki te whakakotahi i a ratau, penei
me Ropata te Ao raua ko Eruera te Kahu, a
waiho ana taua pakeke o ratau hei wehewehe
i te Iwi ki a ratau me era atu Mema, a ki ta
noho noa iho etahi ki hai i haere ki te pooti
i runga i to ratau mohio kaore e tu he Mema,
heoi kia ora tonu i roto i te Ariki.
Mo taku whakahe i te panui a t3 Whata-
rangi Teka, i te No 63, Wharangi 9. E hoa
e te Whatarangi, kaore i hangai to whakahe
i te panui a Ngarongo Pokiha, i roto i "Te
Puke" e whakaatu ana hoki taua panui i
nga Hapu o Whanganui i tautoko i a te
Aohau hei Mema, a kihai koe i kaha ki te
panui mai e he ana aua Hapu kaore i tika,
heoi tena. Tuarua : E whakaatu ana taua
panui a Ngarongo i te pakarutanga o Wha-
nganui ki nga Mema, heoi kaore ano koe i
kaha ki te panui, ara, ki te ki kei te topu a
Whanganui. Tuatoru : E whakaatu ana
i te pakarutanga o etahi o te Komiti, i runga
i ta matau titiro kaore e haere ana i runga
i nga take to mahi a taua Komiti, e titiro ke
ana ki te kanohi" whanaunga, ara, ki Wha-
nganui anake, heoi kihai i tika to whakahe.
Tuawha : I mea te panui a Ngarongo,
he mea Ripoata mai na maua ko Haimona
nga korero o taua hui, kihai i mea i tae
taua Wahine ma tana taane ki taua hui,
heoi ko tau whakahe kei te tairanga noa iho
ki rahaki o aua kupu, me to matau haerenga
mai i taua Komiti he mea ata korero atu
ano e aa ki te Tiamana, me te Komiti, i
runga i te mohio kaore e oti pai taua Kota-
hitanga, i te pakeke o nga Mema me te
Komiti, koia au i mea ai me tuku enei
Mema ki o ratau hiahia, kei te puta au ki
waho, i muri i a au ko te 12 tangata, me-
hemea i rite ki ta etahi o te Komiti, me pera
i nga Kiingi o Hamoa, a mei tukua hoki ki
te Iwi penei kua tau ano ko,te Aohau, i
runga ano i tona ngawari me te tika hoki o
ana putake. Kaati iho i enei.
Heoi Maehe Ranginui.
Parikino Wanganui,
Hanueri. 17th 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
E hoa kua tae atu pea taku reta kia koe wha-
kaatu atu i te moni i tukua ata e au te 10/-
hereni mo ta tatou Pepa ara mote Puke kaa-
ti tena e hoa me panui atu ki te Puke to ma-
tou unu i a matou i roto i te Tiupiri e huaina
nei taua taonga no te Iwi nui. He aha i a ma-
tou panui e tukua ana i nga taima whaka-i-
ngoa Mema nei kore rawa a matou Panui i
i tukua no reira ka mohio matou ehara te
nei Taonga ite Iwi nui engari no te tangata
kotahi anake kaati puta rawa ake nga. panui
a Hari Pukehika, penei na kaua nga tangata
e mataku te tuku korero ki te Tiupiri mo
nga mema notemea no te Iwi nui te taonga
a kua tureiti noa atu a matou panui a kua
mohio noa atu ratou tera e whakaarohia ta-
mi tikanga a ratou heoi ano.
Henare Tumango.
\\ —————
Ngatau-e-waru, Te Oreore.
Hanuere 15th, 1900.
E nga hoa aroha i te Motu me te Waipou-
namu, e koa ana te tinana me te tumanako
mo to tatau tutakitanga ki roto i nga ra o te
tau 1900, hei mea hari nui tenei ki te ngakau
o nga taane o nga Wahine me nga tamariki,
tena koutou, ahakoa koutou i tawhiti e tata
ana i te aroha, ko te Atua hei awhina i a
tatau. He whakaatu ki nga Iwi me nga
Hapu i roto i te Rohe Potae o Wairarapa, i
te 15 o nga ra o te marama nei, i timata ai
a Kapene Rimene me tona Roopu Hoia nga
tamariki o Hamua, ki te whakatutu i ranga
i nga mahi Hoia i roto i to ratau Whare i
Ngatau-e-waru, a, tae atu ki nga ra o te
Taimana Tiupiri o Kuini Wikitoria, hui atu
ki te ra a te Pirimia ratau ko nga Kaumatua
mo Wairarapa Moana, he ra tuturu enei ma
nga tangata o Wairarapa. Kia ora te Etita,
me nga Mema katoa o "Te Puke Ki Hiku-
rangi" tukua atu ki nga marae o te Rohe
Potae ki a mohio.
Tamaiwhakakitea-te-rangi.
HE RETA MAI NA TE ROPU
O TAHIMENIA.
[I raro i te whakahaere a Roore Matiuna]
I mea ia he mea whakamiharo rawa te
oranga o etahi o matau tangita, kotahi te ta-
ngata e rua nga puare o nga mata i pata ma
roto i tona tinana, kua pai ano ia kua haere-
ere, ko tetahi i tu ki te kaki, puare tonu atu
te kaki, ko tetahi i tu te mata ki runga ake
i te Ihu puta rawa te mata i muri i te Upoko
kua pai haere, mehemea kaore i kite taku
kanohi e kore hoki au e Whakapono ko tenei
i kite tonu taku kanohi, no reira au i Wha-
kapono ai, he maha nga rau o nga tangata o
te Arani Pirii Teiti, i makaia a ratau pu me
te ki mai e kore ano ratau e tahuri mai ki te
Whawhai, i mau tetahi Kaumatua he Tia-
nara no te Wiwi i ta ia ki te ringaringa, ko
tetahi tangata e whitu ona tuunga i te mata,
engari kua pai ia i naianei, hei apopo hoki
ai ia ki tona Roopu. .
I tera atu rangi i a matau e Whawhai ana
a e kokiri atu ana te inatua a te Ingarihi ki
te Poa, ka oma mai tetahi tamaiti taane i
roto i nga Poa, ka tata mai ki a matau ka
karanga mai ki a matau, kia kaha e hoa ma
hoatu ta ratau kai, kei kona ano taku Hakoro,
engari kaore ia i te pupahi mai kia koutou,
ko te mea miharo i oma mai ia i roto i te
matoru o te Whawhai, kaore ia i tu. Ko
toua Hokoro kua neke atu i te 80 tau. ha
mea kawe mai na te Poa he mea akiaki hoki
kia Whawhai raua ki te Ingarihi, kai te hia-
hia haere ia ki te kimi i tona Hakoro. Ko
te tokomaha o nga Poa e tu ana i te mataa,
tu ai ki te hope he tapapa no ratau, na, ka
mea ratau ki te matika ake, ko te tuara te
waahi e kitea ana, a ka puhia atu ko te
waahi e kitea atu ana. I tu a Roore Mati-
unu engari nona ano te he, kore rawa ia e
whakapono era nga, Poa e pupuhi mai. ki
nga kai-amo, ka riro mana e hari te amo, a
waiputia ana ia e nga Poa, ka tu ia ki te
kuha, he maha nga tangata o te Ingarihi i
mauria mai e nga Poa hei Whawhai kia
ratau Whaka-Ingarihi, engari no te mutunga
o te Whawhai ka riro mai ano ratau i te
Ingarihi, kua homai a ratau pu me a ratau
kariri, e ma tonu ana nga pu, ara, kaore ano
kia puhia. I te korero au ki tetahi tangata
no te Roopu Kotarani, i tu ia, ki te kaki, i
tu ia ki tona taha, i porongia tana pu e te
mataa, i pakaru tana patara wai i te mataa,
ara, i tu ano tana awheteki i te mataa,
kaore au i whakapono i te tuatahi, no muri
mai ka, whakaatutia mai ana mea i tu i te
mataa.
ARUNATERA.
Tihema 19.
I haere atu matau i nanahi hei arahi hei
tiaki hoki i te Ropu Hoiho kawe i nga
Purepo, e kiia nei ko te (Royal Horse Artill-
ery) no te paahitanga o te 2 o nga haora o
te ata, ka haere atu matau, no te takiritanga
o te ata, ka tae atu matau ki te waahi e noho
ana te Poa, a, ka mahi hoki nga Purepo, ka
utua mai hoki e nga Purepo a te Poa, me ta
matau noho i runga i o matau Hoiho, e 4
maero te tawhiti atu o nga Poa, ina pupuhi
mai te Poa ka kite atu matau i te auahi o te
pu i te tuatahi, tekau marima nga tekena e
whanga aua matau mo te taunga iho o te
mataa, me to matau kore e mohio ka tau
ki hea, ki mua. ki muri, ka papaâ ranei ki
waenganui i a matau, tau ana te wehi ki a
matau, ka rongo koe ki te rerenga o te mata
ano he reo Kehua, ka tuohu noa iho o
matau mahunga ki runga i o matau Hoiho,
na ka whakarongo ki te papatanga o te mataa,
e wha tekau meneti e mahi penei ana matau
ka tae mai te kupu na Tianara Perenihi.
kia makaia s nga Purepo etahi mata ki teta-
hi Whare Paamu, a, i muri kia kokiri atu
matau nga Hoia o Niu Tireni ki reira noho
• ai, ka tae matau ki reira, kaore ano matau
kia tau pai ka waiputia mai e te Poa, e noha
ana i runga i tetahi Hiwi e wha rau Iari te
pamamao ka ngoki mataa ki muri i nga ra-
kau hei whakaruru i nga mata a te Poa,
kaore e taea te pupuhi mai a te Poa, ko te
mea miharo kaore to matau tokomaha i
hinga i konei, otira ina ano pea te
mana o runga kai te tiaki ia matau, taku pu-
hanga tuarua ka hinga he tangata, he Apiha
ki taku mohio, ina hoki i runga Hoiho ia e
noho ana, ko te pakutanga o taku pu mara-
nga ana ona ringa ki runga, a, taka atu
ana ki muri a oma ana mai t6na Hoiho, e
rua tekau maono aku mata i pau. ka tae mai
te kupu a Tianara Perenihi kia hoki matau,
ka oma atu matau ki o matau Hoiho, kotahi
rau e rima tekau Iari ki muri, a, i hinga i
konei to matau tangata tuatahi, a Perewho-
ta no te takiwa o Akarana, i mahara ona
hoa i tona hinganga kua hemo rawa, a, ma-
hue ana ia i a ratau, a, riro ana ia hei herehere
ma te Poa, i rongo matau e 8 nga, Kaata i
tae mai hei kawe i nga tangata mate o te
Poa, e korerotia ana te toa o tetahi o matau
i haere atu ia ki te whakaora i tetahi ona,
hoa, ko taua tangata i haere nei tetahi o
matau ki te whakaora, he tangata, i tu tona
Hoiho i te mataa hinga ana ki runga i a ia.
tamia ana ia ki raro, ahakoa te kaha o te
waipu mai a te hoa riri, haere tonu atu taua
tangata ki te whakaora i tona hoa, i ma roto
tonu atu i te ahi a Le hoa riri, a, ora ana
i a ia tona hoa i haere atu nei ia ki te tiki.
Ka hoki matau, e 5 o matau Hoiho i tu,
engari kotahi te mea i mate rawa, i muri
mai ka haramai a Tianara Perenihi ki te
inihi ki a matau, ka mea ia ki a Meiha Ro-
pana:— Nga Apiha me nga Hoia o Niu
Tireni, e kore e taea te korero te nui o taku
whakamihi, mo to koutou toa, me to koutou
tu-a-Hoia hoki i roto i te Whawhai, me
etahi atu kupu mihi hoki, kaore e taea te
tuhi iho, he kupu reka hoki ki te whakarongo
atu a te taringa me te titiro hoki a te ngakau,
engari ko taku tino whakaaro ake, ko tenei
tino whakamihi kia matau he mahi na nga
tino kai wkahaere, kia rongo mai ai era ata
mano nunui, ina etahi Hoia pai ate Kuini kai
nga Koroni o te Ao, engari ki etahi mahi
mohio ke atu matau i nga tino Hoia o Inga-
rangi, ko tetahi mea whakamihi a to matau
Tianara kia matau ko nga wa e kawea ai he
kupa ki etahi o nga Apiha, he haere-tika no
matau tangata ki te waahi e tonongia ai ra-
tau, ahakoa haere ra roto i te hoa riri he rite
tonu kaore he wehi e pa mai kia ratau ko
nga kai kawe korero hoki o Ingarangi wha,-
kamokeke haere ai i tua i nga rakau i tetahi ra
ka riro ko au te kai pupuri i te Hoiho o te Tia-
nara i te wa e kai ana ia ka rongo hoki au e
korero ana ki ona hoa mo matau katahi ano
te Iwi tua-rangatira, i riri ano au kia ratau i
tetahi wa he turituri no ratau i te wa e Wha-
katutu ana, engari ki hei ratau i rongo mai
kia au engari to ratau pai he kore kaore ratau
e takahi i nga tikanga Hoia, tetahi i nga
mahi katoa ko ratau tonu hei mua, i tenei
wa ka tae mai tetahi o matau tangata ka to-
nongia ete Tianara ki te kawe korero atu ki
tetahi Apiha i tetahi waahi, akuanei ka haere
te tangata nei ma tetahi huarihi tata ara ma.
waenganui tonu i te waahi e Whawhai ana
te Ingarihi raua ko te Poa, ko te Ingarihi ki,
tetahi taha ona, ko te Poa hoki ki tetahi ta-
ha, i haere tika tonu ata ia ma waenganui
i te mura ote Paura, ka kite atu te Tianara
e haere atu ana taua tangata katahi te Tia-
nara ka ngetengete ka mea te Tianara ki tona
hoa nui atu taku koa kai au nga tangata penei.
Kaore e tino paingia ana nga tangata o
Nu Taute Weera (New South Wale) te take
he whakahihi no ratau kaore e pirangi kia,
hui atu ratau ki era atu Hoia tetahi he rere-
ke no to ratau Apiha whakahaere, kaore e
rite ki to matau ara kia Meiha Ropana, he
nui rawa hoki te manaaki ia matau kai te
whanga matau kia tae mai a matau Pu nu-
nui, hoi reira ka tino kokiri atu. matau ki te
hoa riri a era e nui o matau e hinga otira ma
te Ariki anake te whakaaro mo matau.
|
|
5 5 |
▲back to top |
' [NAMA 25. O TE TAU 2.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI HANUERE TUREI 30th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5]
HE RETA MAI NA NGA HOIA
O NIU TIRENI.
[Na Turupa Tikihana, ki ona hoa i
Karaihitiati.]
I mea ia i roto i tana reta, kua whai Ingoa
nui matau i konei, kua kiia kua rite matau ki
nga Hoia pai o Ingarangi otira nui rawa atu
te whakamiharo o nga Hoia kia matau mo
to matau tere ki te utauta i nga Hoiho ki ra-
nga i nga Taraka, mete tukutukutanga hoki
ki raro mehemea e whaawhai ana tetahi ropu
Hoia ki te haere ka riro ma matau e utauta
o ratau Hoiho, i tetahi ra e Whawhai ana to
matau ropu ka tae mai tetahi ropu Huta he ropu
eke Hoiho tenei he nui o ratau Hoiho kua
hinga ki roto i nga Taraka kaere hoki ratou e
mohio me pewhea ra e taea ai e ratau o ra-
tou Hoiho, ka tae mai te tono kia haere matau
ki te whakapiki ia ratau katahi matau ka
haere atu tae atu matau e tutu noa iho ana
ratau to matau taenga atu ka rare matau ki
roto i nga Taraka o nga Hoiho, kaore i roa ta
matau mahinga ka pau i a matau te tukutu-
ku o ratau Hoiho ki raro, te mutunga o ta
matau mahi ka tae mai to ratau Kanara kia
matau ka mea mai ia :— Katahi ano nga ta-
ngata hihiko ki te mahi Hoiho i kite ai ia
ko matau, me tona hiahia nui hoki kia uru
matau ki roto i tona Ropu Hoia.
Kaore i nui te kai ma matau i konei, e 3
nga Pihikete, me te pauna miiti i te ra, ma
te mea kotahi o matau, me tetahi wai pango
e kiia ana he Kawhi, ka toru i naianei nga
ra kaore ano au i Horoi, kaore au e mohio
awhea ra au kite wai ai. Kai konei tetahi
Paamu a te Poa e tata ana ki to matau Pahii,
kua murungia e nga Hoia nga taonga o roto,
i riro i tetahi o nga Hoia te Wati Koura me
etahi atu mea utu nui, kaore au i tata atu
ki taua Whare, notemea ki toku whakaaro
he mea whakama rawa kia au taua tu mahi,
i huakina rawatia e nga Hoia nga Papa o te
Puro o te Whare, he rapu na ratau i etahi
atu mea utu aui, i tahuri etahi ki te wawahi
i "te Piana me te Okana me era atu mea wha-
kapaipai o roto i taua Whare, engari e. koa
ana ahau, mo te korenga e etahi o matau o
Niu Tireni nei e tahuri ki taua tu mahi ma-
hi ai.
TE RETA A MEIHA ROPANA.
[Te Kai-whakahaere o. nga Hoia o
Niu Tireni i Awherika].
I mea ia i roto i tana reta, era koutou e
koa, ina rongo mai koutou i to matau Ingoa,
pai, i a matau kua uru nei ki roto i nga tino
Roopu Hoia, a te Kuini. Kai te mea ratau
ko te pai o to matau Roopu he kora kaore e
kaika, he whakarongo hoki ki te kupu a te
Kai-whakahaere, a, he kaha hoki ki te mahi,
he nui rawa nga mahi kua whakaritea ma
matau, ko te hiahia nui ia o nga Iwi o
konei, kia muta te Whawhai, kanui te ma-
naaki a o matau Apiha i a matau. Kaore
matau e rongo ana i nga Whawhai o era atu
takiwa, engari koutou e rongo ana ki nga
Waea, kaore hoki matau e mohio ki nga
mahi ma matau i nga ra e tu mai nei, kai
nga, tino Apiha anake e mohio ana.
TE RETA A TURUPA WIRIHA-
NA O OTAKOU.
I mea ia i roto i tana reta, i tae mai te
Tianara ki te Hariru ki etahi o matau, i
haramai hoki kia kite i etahi o matau e
tangotango mai ana i nga Hoiho i runga i
te Tereina, ka ahua roa ia e matakitaki ana
kia matau, ka mea mai ia :— Katahi nga
tangata maia ki te mahi Hoiho ko" nga
tangata o Niu Tireni, ki taku whakaaro be
nui rawa tona mahara ki nga tangata o Niu
Tireni, he tangata pai to matau Tianara, he
tangata ohiti, he toa hoki ki te Whawhai.
Tenei tetahi tangata e puhia ana i te ata
nei, he Heteri ia, i mau ia i te Apiha e moe
ana, he tikanga uaua ki te titiro atu, note-
mea he roa nga haora e mahi ana, kaore e
tino moe ana, ko taua tangata ka 18 ona tau.
Kaore he wa e watea ana kia tahuri matau
ki te horoi, a, ki te hen hoki i o matau
pahau, kanui to matau paruparu, me te
rereketanga hoki o matau ahua i te tipunga
o matau pahau. Kaore e tino uaua nga
tikanga whakahaere o nga Hoia, engari ma
nga hara nui anake katahi ano ka tino
whiua. Kai te pai katoa nga tangata o Niu
Tireni, ko te mea he anake ko nga kai.
Kua rongo ahau kua kore te tangata e
meatia nei kia whakamatea e puhia, kua
tukua kia ora.
TE RETA TURUPA KARAHIKO
O TURAKINA.
I mea ia i roto i tana reta he nui rawa te
ahua kino o nga kai ma matau, Ua pewhea
hoki koutou ki tenei ahua, ara, i noho Heteri
matau i te po o te Ratapu, no te 9 o nga ha-
ora o te po o te Mane i haere matau ki te
moe, i moe matau me o matau hanga katoa
i runga ia matau, e rua haora e takoto ana,
ka whakaarahia matau, ka tahuri matau ki
te whakaeke i o matau Tera ki runga i o
matau Hoiho, i waenganui po ka haere atu
matau ka whakatata atu ki te waahi kui re-
ira, nga Poa, i te moa kaora ano kia marama,
a, i noho matau i ranga Hoiho, tae noa ki te
4 o nga haora, a ka noho Heteri ano matau
i taua po, i te ata ka homai kia matau kota-
hi te Pihikete me te patara wai, ma te mea
kotahi o matau, he kai tena mo taua ra a po
noa, he wa ano ka kite matau i te nuiti, otira
ehara i te miiti totika, kaati kai te ahua mo-
mona haere au i enei kai. katahi te Whenua
kino, kaore e iau mo te Pakeha., he kaha te
ru kore rawa he mea hei whakamarumaru,
he tino Koraha, timata mai i Keepataone
tae noa mai ki konei, kaore ano an i kite i
tetahi eka kotahi e tipungia ana e te Patiti.
HE HEREHERE NA TE POA.
He korero, tenei na tetahi tangata, he kai-
tuhituhi korero no nga Nupepa, i riro here-
here i nga Poa, i mua atu i to Whawhai i
Erena-Raate, he mea tuhituhi mai i Reirimete
i te 24 o nga ra o Oketopa.
I te rironga o te Wikitoria i a Tianara
Perenihi o te Whawhai i Erena-Raate, ka
taea e au te tuhituhi atu mo te whakama-
rama hoki i tetahi Aitua i pa mai ki a au,
no te Taite ka haere atu au i Reirimete e
ahu una ki Tanati, kia uru an Ui te Roopu i
raro i a Tianara Himona, e tumanako atu
ana hoki nu tera au e tae atu i mua atu i te
tuunga o te Whawhai ki Kereniko, hei tuhi-
tuhi i te ahua o te Whawhai, taku taenga
atu ki te Teihana kua riro ke atu te Tereina
kawe i nga Pahihi, ka eke atu au ma runga
i te Tereiria kawekawe taonga ki Tanati, i
pai ta matau haere tae noa ki Erena-Raate,
ka tata atu mataa ki tetahi Teihana, ka
whakairia mai te tohu kia tu matau, a, tu
ana hoki to matau Tereina, i konei ka tino
mohio matau he mea tinihanga matau
na te Poa, no te wa i tu ai to matau Tereina
ka puta mai nga Poa e 50, ka whakamaro
mai i a ratau Pu ki nga kai Arahi i te Tere-
ina, ka karanga mai hoki etahi kia heke atu
matau, i konei ka riro matau hei Herehere
ma te Poa, a, no te rironga hold o te Tereina
ia ratau, katahi ratau ka tahuri ki te tukitu-
ki i te Raina o te Tereina, ko etahi ki te ta-
patapahi i nga Waea kawe korero, i pai ta
ratau mahi kia matau, engari i puta ano te
kupu whakatupato a to ratau Rangatira ki a
matau, i whakamatau ano tetahi o matau ki
ta oma, engari i puhia tonutia i taua wa ano,
me te ata ki mai ano ratau ehara ratau i te
Iwi mohoao, i reira ka matakitaki atu au ki
te ahua o te lwi nei, he rereke nga kahu o
etahi i etahi, ko te nuinga he Haate he Ta-
rau anake nga kahu, i tetahi rangi, katahi
ka kahuria e nga Poa nga kahu o nga Hoia
o te Ingarihi, nga kahu i murungia nei e ratau
i runga i to matau Tereina, engari he Iwi pai te
tipu ara he kaha, i te ahiahi o tana ra i man nei
matau katahi ka tu ta ratau purei waiata ko te
kai whakatangi i te Piana no Tiohanapaaka
me te mau ano tona Pu i runga i tona Tua-
ra, he lwi pirangi nui tenei ki nga ngahau
me nga whakatangitangi. Kotahi tonu te a-
hua o a ratou korero ko te u ki te Whawhai
a taea noatia te mutunga i noho matau i roto
i tetahi Ruuma, i etahi wa ka mataku ano
matau i nga mahi a te Poa, i uru mai etahi
ki roto i to matau Ruuma kakari ai mekeme-
ke rawa, he mea mahi nui i puta ai aua ta-
ngata ki waho, engari he pai no nga ranga-
tira ki te homai i o ratau tangata pai hei ti-
aki ia matau, no te ata o te Ratapu, ka oho-
rere matau i nga Pu a te Ingarihi e mahi
mai ana i tawhiti a ko te omanga ohorereta-
nga onga Poa, tae mai hoki ki o matau kai
tiaki, hei Whawhai ki te Ingarihi, no to
matau kitenga kaore he kai tiaki ia matau
katahi hoki matau ka oma tae pai atu ana
matau ki to te Ingarihi Rohe, i reira hoki
matau e matakitaki ana i te Whawhai ki E-
rena Raata i te Whawhai i hinga nei te Poa.
TE WHAWHAI KI TE AWA
OMOTAA.
[He Reta Na Meiha
TE IWI PAHUTU.
He Iwi Mangumangu tenei kai te pito,
Whaka-te-tonga o Awherika, he Iwi nui, he
lwi toa, ko te Ingoa o to ratau Whenua ko
Pahututerangi, kai te takiwa Whaka-te-
hauauru o Neitera, ko te Ingoa o to ratau
tino Rangatira ko "Rerototi" i te timatanga
o te Whawhai a te Ingarihi, raua ko te Ta-
ranawaara, i tono atu te Rangatira nei ki a
Ingarangi kia uru atu tona Iwi ki te Wha-
whai hei whakapiki i te Ingarihi, kia kite
nga Iwi o te ao nei i te piri pono o toku Iwi
ki te mana nui e uhi nei ki runga kia matau.
Na tenei take katahi ka karangatia nga
Rangatira o tenei Iwi kia huihui ki te waahi
kotahi, ka tae hoki a Ta G. Raketena mo te
|
|
6 6 |
▲back to top |
> . .
[NAMA 23. O TE TAU; 2.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI HANUERE TUREI 30th 1900. [Wharangi No. 6]
taha ki te Ingarihi, te mahi tuatahi a tana
hui, he whakaata i te piri pono o taua Iwi
ki te Ingarihi, i muri iho i tenei ka tono taua
Iwi kia tu ratau hei Hoia ma te Kuini, tino
kaha rawa hoki ta ratau tono, ka mutu nga
korero, ka tu ko "Rerototi" ka tono ki tona
Iwi kia umere, kia 3 nga umere mo te Kuini,
he tohu tenei mo to ratau piri pono ki a te
Kuini, no muri iho i tenei ka whiriwhiria ko
Tionatana Marapo me etahi atu Rangatira
e aru i a Ta G. Raketena, ki te Pa o Ma-
heni, ki te tuhituhi i nga korero o te hui hei
tuku ki te Kawanatanga o reira, me ta ratau
tono hoki kia whakaaetia ratau kia tu hei
Hoia ma te Kuini. Mo te tono a te Iwi nei,
kaore e whakaaetia e te Kawana, i mea ia
ki te Iwi nei, ko te Whawhai nei, he Wha-
whai tenei kei waenganui i nga Iwi Pakeha,
kaore e pai kia uru atu he Iwi Mangumangu
ki roto, engari ki te haere atu te Poa ki te
Whenua o te Pahutu, ka tika koutou ki te
tahuri ki te pei atu.
I tono te Poa ki te lwi nei kia tahuri ratau
ki te pana atu i te Ingarihi, a, kia tahuri
hoki ratau ki te whakapiki i te Kawanatanga
o nga Poa, a, hei reira ka whakahokia mai e
ratau nga Whenua i mutungia e te Poa i
nga wa o mua, engari kore rawa taua Iwi
i whakaae.
HAMOA.
Kua tae mai te whakaatu na tetahi Ranga-
tira o Apia i Hamoa, e mea ana ia tera e
tipu ano he Pakanga ki reira, kaore e paingia
e taua Iwi nga tikanga a Tiamani i reira,
ko tetahi wahanga o te Iwi nei, e mea ana ki
a heke atu ratau ki Tonga, ki etahi atu mo-
utere ranei i raro i te mana o Ingarangi, ko
tetahi wahanga e mea ana kia noho kia Ka-
kari, mo to ratau Whenua, kia riro ano te
raana o Hamoa i te Iwi ano o Hamoa; Kai
te tono atu te Iwi i raro ia Matawha ki nga
tangata i raro i a Mariatoa, kia whakakotahi
ratau, hei whakatete ki te whakatu Kawana-
tanga ano mo ratau, e kiia ana he nui ano
nga Pu me nga paura kai te Iwi nei, a, kanui
ano to ratau hiahia nui kia Whawhai ratau
kia Tiamani mo to ratau Whenua.
TE RIPOATA A TE TIANARA
O TE POA.
Ko te Ripoata tenei i raro iho nei, i tuhitu-
hia e Tianara Tiokapaaka, ki tona Kawana-
tanga, mo te hinganga o Tianara Pura, i te
kokiri ki te Awa o Tukera e tata ana ki te Pa
o Koroneho:—
I mea ia i roto i tona Ripoata, no te Para-
ire i te ata tu, i tupono matau ki te mea e
whanga nei matau, ara, i te Kokiritanga mai
o te Matua a te Ingarihi ka kite atu matau e
haere mai ana te Ingarihi, kua rite katoa
nga mea mo te Whawhai, ko waenganui o te
Matua nei, ko nga tangata haere waewae, i
nga pito ko nga Purepo, me nga tangata ha-
ere Hoiho hei whakapiki ia ratau, ka noho
nei matau ki te whanga, kia tata rawa mai
te Ingarihi, kia kore ai te Ingarihi e
mohio ki te turanga o a matiu Purepo,
kaore i roa kua whakatata mai te Ingarihi
ki tetahi waahi e nohoia ana e matau, ka
waiputia atu e a matau pu pakupaku, a, ka
timata hoki te mahi a matau Purepo ki te
pupuhi atu, ka timata i konei te raruraru o
te Ingarihi. Katahi ka kokiri mai nga Hoia
o te Ingarihi, ma te taha katau, o to matau
Roopu, otira i runga i te kaha o te pupuhi
a te Poa, whati ana te. Ingarihi, ano he
ngaru Moana e whati whakamuri ana, a,
mahue iho ana o ratau heipu tangata mate
i runga i te Paenga o te Pakanga.
Kaore i roa ka hokia mai ano e te Ingarihi,
engari kaore rawa i tata mai, he whakanui
noa iho i nga tangata o ratau ki te mate, e
pu mai ra i runga i te Paenga o te Pakanga,
i tenei wa ka kokiri mai ko nga. tangata eke
Hoiho o te Ingarihi, a, tae rawa mai ki te
Awa, engari i waiputia atu ratau e te Roopu
i raro i a "Tianara Emero" ka mahue kino
i te Ingarihi a ratau Purepo, engari i whaka-
matau ano te Ingarihi ki te to i a ratau
Purepo, ara, ki te whakaora, i to ratau hara-
maitanga tuatahi ka riro tetahi o a ratau
Purepo, i te hokinga tuarua mai, ka hinga
nga Hoiho me nga tangata hoki, a, pukai
ana ki te waahi kotahi, no konei ka hoki te
Ingarihi ki to ratau Pahii, pupuhi mai ai i
a ratau Purepo ki a matau, kia kore ai e
taea e matau a ratau Purepo i mahue iho nei
te mau. I muri iho i tenei ka tae mai nga
Wekene tekau matahi a te Ingarihi hei mau
i o ratau Tupapaku me nga mea koki i tu-
akiri, ko te roa o te hora a te Tupapaku i
runga i te Paenga o te Pakanga, he maha
nga maero, kapi tonu i te tangata mate, me
nga tangata hoki i tu-akiri, i tino hinga
kino rawa te Ingarihi i konei, e 9 a ratau
Purepo i riro mai i a matau, i tono mai hoki
te Ingarihi kia 24 nga haora e mau ana te
rongo, a, whakaaetia atu ana e mataa.
KO TE WHAWHAI KI
REINA PAAKA.
Ko Tianara Perenihi naana tenei Kakari,
be kokiritanga mai no te Poa ki te Kakari ki
te Ingarihi, e nohoia ana e tetahi roopu o te
Ingarihi tetahi pukepuke, i roto i tenei roopu
13 nga tangata o Niu Tireni, ka kokiri mai
te matua a te Poa ko te hunga tika anake ki
te pupuhi, he tango i taua pukepuke, ko te
waahi e noho nei nga tangata o Niu Tireni i
muri i tetahi Taupari Kohatu, me te roopu
Ingarihi, ka waiho kia haere mai te hoa riri
a eke noa ki runga i te Karapuke e noho nei
ratau, kaore i mohiotia e te Poa he tangata
kai runga i taua Karapuke, no te tatanga
mai ka Waiputia e te Ingarihi me nga tanga-
ta o Niu Tireni, ko te Waipu tonu me te
whana ka riro ma te Peneti te mahi i tenei
wa, ia ratau e kokiri atu ana ka hinga te
Kapena o te Ingarihi, ka riro ma te Kapene
o nga Hoia o Niu Tireni e arahi te roopu, e
25 nga tangata o te hoa riri i Penetitia e
ratau mate rawa, ka whati kino nga Poa he
nui o te boa riri i tu akiri e rua nga tanga-
ta o Niu Tireni i mate I roto i tenei kokiri,
ko Turupa Konara, no te takiwa o Akarana,
ko Tariana Meiha Koree, no Otautahi, ka to-
ru nga tangaia o Niu Tireni kua nehua ki.
Awherika.
KOTAHITANGA O NGA
MANA NUNUI.
I enei wa roa i mahue ake nei ki muri, ka
timata mai te whakahoa o Tiamani ki Inga-
rangi, i te mea kua rite te haere a enei lwi
e toru, a Tiamani a Ingarangi, a Marikena.
notemea ko enei Iwi e toru, he momo ko-
tahi, i puta mai te Ingarihi i Tiamani i puta
atu hoki nga tangata o Marikena i Ingarangi
ka waiho tenei hei whiriwhiri ma enei mana
e toru, i enei ra ka taha ki muri tae noa
mai ki tenei wa, kua tino marama hoki i e-
nei Iwi; te kotahi o to ratau whakahaere, mo
nga mea e paana kia ratau. No te taenga o
te Emepara o Tiamani ki Ingarangi, i tino
whakaungia ai enei take, i puta hoki i roto
ite whaikorero a Roore Ohipere Pirimia o I-
ngarangi, enei kupu, kua whakakotahitia e-
nei mana e toru, a Ingarangi, a Marikena,
me Tiamani, hei tiaki i o ratau waahi paa-
nga i nga waahi katoa o te Ao, ahakoa i oti
awaha enei whakaritenga, ki taku whakaaro
iho tino kaha atu, tino tapu atu hoki, ite
mea i tuhituhia ki te Kirihipi, a kua kotahi
hoki to ratau whakaaro, kia tahuri ratau ki
te peehi i nga raruraru e tipu ake ana \\ wae-
nganui o nga mana nunui, kia pumau ai te
Rangimarie ki te Ao katoa.
HE MIHI NA MARIKA.
He maha nga Nupepa o Marika, kai te ko-
rero whakanui mo te toa o nga Apiha o I-
ngaranngi, tae atu hoki te whakamihi, ki nga
Hoia e Whawhai mai nei i Awherika, i mea
te Wahingitana Poohi Nupepa, he nui rawa
te maha me te koa, ia tatau e whakarongo
nei i nga mahi toa onga Hoia o Ingarangi,
i te mea i puta mai hoki tatau i roto i te
Ingarihi, he tino nui rawa hoki te mihi, ki te
te toa me te tu-a-rangatira hoki o nga Apiha
e mahi nei ratau i tenei ra i nga mahi a o
ratau Tipuna, nga mahi e tino korerotia ana
i roto i nga Iwi nunui, kaore ano hoki he
korero i roto i era mana nunui e rite ana ki
nga Kaupapa, korero ote Ingarihi, mo to
ratau toa, me te wehi kore hoki i roto, i ene-
i tau maha kua hori ake ki muri.
WHAKAMARAMA.
Kai te rongo tataa ki te maha o. nga Tia-
mana kai te taha o te Poa, e Whawhai mai
ana ki te Ingarihi, no konei me whakamara-
ma atu te ahua o enei tangata, i te tuatahi
ko nga tangata katos o Tiamani, e akona
ana hei Hoi», i raro i nga tikanga b to ratau
Ture, ko nga tangata e Whanau mai ana i
Tiamani, e whakaakona ana hei Hoia, kia
noho tena tangata, tena tangata, kia toru nga
tau e akona ana hei Hoia, kia noho mohio
katoa nga tangata o taua Iwi, ki nga mahi o
te Whawhai ina tu he pakanga he maha nga
Apiha e akona ana ki nga mahi Hoia i tona
taitamarikitanga ake ano a pakeke noa a ka '
mutu tonu te mea e mohio ana ratau hei
oranga mo ratau ko nga mea e kitea ana te
hara ka panaia ki waho o te Ropu a be ma-
ha hoki i unu ratau ki waho mo etahi raruraru
e pa ana ki o ratau tinana, notemea ka mutu
tonu te mea i whakaakona kia ratau no reira
ka tahuri ratau ki te hoko i to ratau mohio-
tanga ki etahi atu Iwi, ko te take hoki tenei
i nui ai te Iwi o Tiamani, ki to te Poa taha
ko te mea hoki e whaia ana e ratau ko te utu
nui, engari kia marama ki tenei, ehara enei
tangata i te Hoia.na te Kawanatanga Tia-
mani. I kaha rawa te kupu a te Emepara
Kiingi o Tiamani, i te timatanga o tenei
Whawhai, kia kaua rawa tetahi Hoia o Tia-
mani e uru ki te whakapiki i te Poa, engari
kaore ia i te whai-mana ki te aukati atu inga
tangata kua puta atu ki waho o ana Hoia.
Whanganuiatara Poneke.
Haterei 20th o Hanueri 1900.
Ko te ra tenei i rere atu ai a te Waiwera
Tima, ki te mau atu i nga Hoia haere Hoiho
o Niu Tireni ki Awherika, e 250, i te ata o
te rangi nei he pai Kaore he Ua, i waenganui
ote Marama me te pouri o te Rangi ke te rua
tenei o nga tukunga Hoia a Niu Tireni ki
Awherika, ki te kakari ki te Poa, no te ha-
whe o te tahi ka haere atu o matau Keepa i
te Roera Hotera, i mua ko to te Pirimia me
tana Wahine me ana Tamariki, muri mai
ko to te Honore Timi Kara Minita, me te
Honore Waari Minita, me Waaka Minita,
Tamahau Mahupuku me Pereiha Tuki
M. H. R. I muri ko Tamihana me A. H.
Kumeroa, me nga Tamahine a Tamihana i
muri atu ko etahi o nga Minita, ka haere atu
ki te Poutapeta i te Waapu tae rawa ki te
Aro, katahi ka hoki mai, kai te rere nga kee-
pa nei i waenganui i te tini o te tangata kapi
tonu a runga o nga Whare, me runga o nga
Tima, kapi rawa nga Tiriti, ka tae ki te Po-
urewa i hanga hei whai-korerotanga me nga,
Paparewa, he tangata katoa i tetahi tahu
me tetahi taha o te raina, he mea arai ki te
Waea hei pupuri i te Iwi ki nga taha, kia
puare a waenganui hei haerenga mai mo nga
Hoia i ahu mai i Nutaone Paaka, ka eke te
Kawanatanga ki runga i te Pourewa, me
Tamahau raua ko te Kumeroa, kaore i roa
ka puta e haere mai ana, ko nga Hoia kau-
matua i raua, ara, ko nga Hoia o mua kua
tae nei ki te 70 tau neke atu, muri atu ko
nga Hoia arahi mai i nga Hoia mo te tuku
ki Awherika, i muri atu ko nga Hoia o nga
Pu nunui, muri atu ko nga Hoia Kotarani,
i muri atu ko nga Hoia mo te haere ki te
kakari ki te Poa, e wha nga Peene he mea
whakauru ki waenganui i nga Hoia, mata-
waia ana te Konohi ki te titiro i te roa e ha-
ere ana mai, katahi ano ka pau mai ki raro
i te Pourewa whai-korerotanga, he nui ano
te wahi puare e tuhera ana, hei tuunga mo
nga Hoia katoa i te wahi e tu nei te Pourewa.
Ka tu i runga i nga kapa, ko mua i wha-
kapuaretia, ara ko te taha ki te Hauauru hei
tuunga mai mo te tira haere, a rite noa te
tu katahi ka tatari ki te Kawana, he roa ano
katahi ka tae mai, ka whakahuatia te Waiata
Himene mo te Kuini me tona mana, ka ma-
tu ka tu te Kawana ki te poroporoaki ki ti
tira haere ngaehe ana te Pourewa i te paki-
paki me era atu turanga tangata, muri mai
ko te Pirimia he roa e korero ana pau katoa
te kaha o te Kaumatua ki te tuku i ana kupu
poroporoaki, me te Whatitiri te Haruru o te
hiahia a te Iwi a mutu noa te korero a te
Pirimia, muri mai ko te Mea o Poneke he
pai nga poroporoaki a tenei tangata, ki te
whakarongo ra a nga taringa ki te pakipaki
a te Iwi, ko te mutunga he Karakia na te
Pihopa Warahi mo nga Hoia, i te mutunga
o te Karakia ka pakara nga nohoanga katoa,
ka eke te Kawana ki tona Kareti, ka eke te
Kawanatanga ki o ratau Kareti ka ahu atu te
haere ki te Poutapeta, ka rere nga Kareti i
waenganui o te tangata, 12 putu te whanui o
te waahi i tuhera hei haerenga mo nga Ka-
reti, me te titiro ki te tangata me te mea he
motu ngahere e puhia ana e te hau te kori o te
tangata, timata mai te piri o te tangata i Te
Aro tae noa ki te Waapu a te Kawanatanga,
he nui ano te Iwi Maori i reira kore rawa i
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 23. O TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKIRANGI, HANUERE TUREI 30th 1900. Wharangi No 7
kitea, me kimi nui ka kitea tona hoa. Ka
tae nei o matau Kareti ki te Waapu a te Ka-
wanatanga i raro ake o te Tari nui, ka eke
matau ki runga ia Tutanekai ko te Tima ho-
ki tera mo te Kawana me te Kawanatanga
me nga hoa, ko matao i eke i runga i tenei
Tima ko Tamahau Mahupuku ko Aporo
Hare ko Taitoko,
me nga Tamariki-tokorua, ko Hira Parata
ko tona hoa Wahine ka te Ruakohai Ratana
o Ngaati Apa. Ka aha atu a Tutanekai ki
te Kuini Waapu, i reira a te Waiwera te Ti-
nia o nga Hoia, ka tae ata ka herea atu a
Tutanekai kia te Waiwera, ka eke atu te Ka-
wana me te Pirimia me nga Minita me nga
Mema me etahi o nga hoa, he hawhe haora
ki ranga ia te Waiwera ka hoki mai te Ka-
wana me nga hoa, ka maanu to matau Tima
ki waho mai tatari atu ai ki te maanutanga
mai o te Waiwera i te Waapu, ko Tutanekai
hoki maana e arahi a te Waiwera ki Waho.
ara ko ia te mea hei piri haere i te taha, i
tenei wa, kua maanu atu a te Monowai me
era atu Tima nunui, tomo rawa i te tangata
hui katoa
kotahi te Manuao ko Tauranga me nga Waka
pakupaku tae noa ki nga Poti, kapi rawa to
moana, ka maaro te rere mai a te Waiwera,
ka piri a Tutanekai ki te taha ara e 3 tiini
te matara o tetahi i tetahi, ko te Monowai ki
te taha Rawhiti o te Waiwera e ono tiini te
matara atu, ko Tauranga Manuao ki muri o
te Waiwera, ko te nuinga ki mari katoa, ko
te rere e 8 maero i te haora, uta ngooki ma-
rika, i ranga katoa nga Hoia i nga Whare o
ratau Hoiho e tu ana mai, huri katoa mai
nga aroaro Id te Tima o te Kawana i te taha
rawhiti o to ratau Tima, ka tuhera a
Hotaitai, ka whakahuatia mai te Haka
a nga Hoia he Awhekaihe nana i ta-
kitaki, ka mate ka mate, ka ora ka ora, ka
mate ka mate, ka ora ka ora, hii hii haa.
Ka pai te 250 Hoia ki te hapai i tana haka,
ki te titiro atu a te whakaaro he hauora
rawa tenei haerenga Hoia i o te tuatahi,
TE INGARIHI MK TE POA.
Te Whakahaere a Tianara Pura.
HE AITUA I PA KI NGA HOIA
O TAUTE AHITEREIRA ME
NU TAUTE WEERA.
TE PEENE O HIKURANGI.
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 23, O TE TAU 2.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE TUREI 30th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 8
runga i ta ratau mahi kohi moni hei whaka-
piki, i nga Hoia e haere nei ki te Whawhai i
Awherika. Kaati i te mea ka mohio mai
nei koutou ki te take o tenei panui, koia ka
tohi-tu tonu atu te tono kia koutou kia hui-
hui mai i roto tonu i enei ra, ki Kereitaone
nei, kaua hei waiho hei te ra tonu o te Hikoi
ka hara mai ai, engari matua whakatautau
rawa i to rakau i te tuatahi, ka Hikoi ai te
waewae. Nga Mema o te Peene o Hikura-
ngi i Hamua, i Raupanui i te Kauru, i Hu
runuiorangi, tae mai ki Papawai, ahu ake ki
roto o Ruamahanga, Huihui mai tatau ki
Kereitaone nei i mua atu o taua ra, he ra
kotahi noa hei whakaarotanga ma tatau ki o
tatau hoa noho tata, heoi kia takatu i roto i
o koutou whakaaro Rangatira tenei Panui.
H. T. Mahupuku. Hon. Sec.
ROPU TUATORU O NIU TIRENI.
Kua whakaritea e te Kawanatanga o Niu
Tireni, ma te "Naiti Temepara Tima" e
mau te Roopu Hoia tuatoru o Niu Tireni ki
Awherika, he Tinia pai tenei he Tima nui
Hoki hei mau i nga Hoiho me nga Hoia hoki,
ka rere taua Tima i te 20 o nga ra o Pepuere
i Riritana (Lyttelton.)
Kua kohikohi moni nga, Maori o Hirona
(Ceylon) hei whakapiki i te Ingarihi i te
Whawhai nei, na tetahi Rangatira i tuhi te
Ingoa tuatahi ki runga i te puuapuka, me
tana moni £100 pauna, ka kite hold tetahi
Rangatira atu o taua Iwi ano i te moni a
tera Rangatira katahi hoki ka whakatakoto i
tana moni £150 pauna, haaunga hoki ta te
Iwi kohi, kai te hereni ahu atu ki runga.
Kua puta te kupu a te Honore W. P.
Riihi Eitini Tianara mo Niu Tireni, kia ta-
huri nga tangata o nga Koroni e noho nei i
Ingarangi, ki te kohikohi moni hei whaka-
piki i te Roopu Hoia tuatoru o Niu Tireni e
haere nei ki te Whawhai i Awherika.
NGA RONGO O MURI MO TE
WHAWHAI.
He Waea mai no te 29 o tenei marama, e
ki ana no te Whawhai o te Taite kua hori nei
ki te takiwa o Reinapaaka, ka mate a Turu-
pa Harora Pauta, Hoia o Niu Tireni, ko te
wha tenei o nga tangata kua Aitua ki roto
ki te Whawhai.
HOIA WHAKAURU MO
MAWHEKIINGI.
Kua tae mai te whakaatu no te 23 o te-
nei marama i tae ai ne Hoia whakauru mo
Mawhekiingi, a, kua ora te pa ia ratau.
[Kaore ano kia whakatuturutia tenei Waea
me nga korero whakamarama hoki, engari
kaore i enei Hoia i ahu atu nei i te pito
whakatetonga o Awherika, engari ina ano
tetahi Ropu Hoia, eke Hoiho, i raro ia Ka-
nara Puruma no te takiwa o Rorihia o te
pito whakateraki o te Taranawara, kua roa
noa atu tenei Ropu e whakamatau ana kia
tae ratau ki Mawhekiingi, engari na runga
i te kore wai o te huarahi ratau i aukati atu,
kaati mehemea he tika tenei whakaatu kua
panuitia nei, katahi ka ora taua pa.]
TE MATUA I NEITERA.
No te panuitanga i te hinganga o nga Poa
ki Maunga Tiokopa, nui rawa nga tangata o
te Poa i mate, e kiia ana i roto i tetahi Pa-
ripari e rua rau nga Tupapaku o te Poa e
heipu ana i reira, haaunga nga mea i tu-
ariki, kua riro ke hoki era i te tino matua te
mau, he nui hoki nga Hoia o te Ingarihi i
hinga, e 24 i mate rawa, 195 i tu-akiri,
engari kaore ano i tae mai te tino kaute.
*
No te Whawhai o te Ratapu ka hori nei
160 nga Poa i riro herehere mai.
Kanui te pouri o nga tangata o Ingarangi
mo te whakarerenga a Tianara Warena i
Maunga Tiokopa, i horo nei i a ia i enei ra
ka hori ake nei, he nui hoki nga korero tau-
patupatu mo te take i whakarerea ai e ia
taua Maanga, otira kia puta rano nga korero
whakatuturu a te Tari Whawhai i Ranana
te mohiotia ai.
RONGO O MURI.
Ko te take i. kore ai a Tianara Warena, e
pupuri i te maunga o Tiokopa, he whanui
rawa no taua maunga, he whakamararata-
nga mo ana Hoia, he kore wai hoki mo ana
Hoia, i runga i taua maunga.
Kai te akiaki nga Nupepa o Ranana, kia
kaha a Tianara Ropata,' te tuku Hoia atu
hei whakapiki i nga Hoia a Tianara Pura,
ara, kia tukua atu kia 20,000 mano Hoia hei
whakapiki i reira.
HUI MAORI I TE KAHA.
I tu tetahi hui nui ki te Kaha i te 7 o nga
ra o Hanuere 1900, he nui atu nga Maori o
Whakataane tae ata ki Waipiro, i tae ki ta-
ua hui, a, he nui hoki nga tamariki o te
Kareti o te Aute i tae ki taua hui, ko te
Whare, kai tetahi tuunga atahua i waenganui
i te Pa, te Whare atahua rawa, ko tetahi
hoki tenei o nga Whare Karakia nui o te Iwi
Maori, ki te pito whakararo o te Tairawhiti,
ko te teitei o te pourewa e 58 putu, ko te roa
e 60 putu, ko te whanui e 24 putu, no runga
i te kaha o nga Maori o taua Takiwa no reira
i ara ai tenei Whare Karakia ko nga moni i
pau i te mahinga i tenei Whare e 450 pauna,
i metia ano ma te Pihopa o Waiapu e wha-
katuhera taua Whare, engari na runga i te
nui ona raruraru riro ana ma te Rev. G. Ma-
nihera e whakatuhera, me ona hoa Minita
tokowha he Minita Taitamariki no te Iwi
Maori ko Rev. Hoone Waitoa, rae Rev. Ha-
karaia Pahewa, Rev. Aperahama Tamehere,
me Timutimu Tawhai, riro ana ma te Mani-
hera te Kauwhau, Waiatatia ana e nga kai
Waiata te Himene nei "Kawari," nui atu te
pai o te whakahaere o tenei Hui, kaore he
raruraru, kaore hoki e kitea mai he Waipiro
ki te Marae, kaore. hoki e kitea he tangata e
Haurangi ana i te Marae, ko nga Kuri katoa
a te Iwi, i hereherengia, ki te kitea hoki te
Kuri e haere noa ana i te Marae, he takahi
tena i te Ture, ka tau te paina ki te Ariki o
te Kuri, he nai hoki te manaaki a te tangata
Whenua i nga Manuhiri, i te taenga o nga
Hapu ki taua hui, ka powhiritia ratau ki te
Haka, he nui rawa nga ngahau i te takiwa e
tu ana taua hui a mutu noa, ko nga ngahau
i tino whakamihi nga Pakeha, ko nga Haka
Poi, e mea ana nga Pakeha i kite i te Haka
Poi, ko te Haka tena hei pupuri ma te Iwi
Maori, ko te Whare i mahia mo nga Manu-
hiri 180 putu te roa, e 60 putu te whanui,
he mea ata wehewehe rawa nga Ruumu mo-
enga me nga Ruuma kainga.
Kotahi rau e waru tekau pauna i kohikohia.
hei whakaoti i to ratau Whare Kaarkia, hei
whakaara hoki i tetahi Whare Hui mo ratau
e 22 pauna i kohikohia, hei tautoko i te to-
no a Rev. Atirikona Hamuera Wiremu, kia
kohikohi te Iwi Maori i taua mohi hei oranga
mo nga Minita Maori, e 3 nga ra e tu ana te
hui i runga i te aroha me te Rangimarie, a,
mutu pai ana.
KITENGA I TE IWI PIRIPINO.
I kite au i nga tangata e korerotia nei he
Piripono, ara, te Iwi e Whawhai mai nei kia
Marikena, ko to ratau • ahua he Maori tonu
nga whakatipu, me te hanga o nga mahunga,
engari ko te kiri i kaha te waitutu tanga, ko
aua tangata i riro i nga tangata o Heretau-
nga, toku hiahia kia pai ta ratau manaaki i
o ratau Whanaunga o Tawhiti pamamao,
akuanei pea na te Pakanga e mahi mai nei i
to ratau Whenua i pana mai ki tenei pito o
te ao haere ai.
Ki te whakaaro ake he Uri momo Ranga-
tira aua tangata, na te mate i rere ai i te ao
pouri, i ahu mai nga Tipuna i reira, ma te
whakaatu a "Te Puke Ki Hikurangi" kua
panuitia i enei nama ka taha nei e whaka-
marama kia tatau, a te wa e puta atu ai ki
nga Motu e rua me o raua Motu ririki, ko
nga kiri waitutu* katoa he Whanaunga kia
tatau, e kaha ana ta matau whakaaro whaka-
piri ki nga Iwi kiri waitutu o te Moananui-a-
Kiwa, hei whakamama haere ake i tetahi
waahi o te "'Ngakau Pouri" me te Ngakau
hoki atu mo te korero a nga Kaumatua i tu-;
hituhia iho nei ki o tatau Papakikokiko, i
hoe mai ratau i Tawhitinui i Tawhitiroa i
Tawhitipamamao i te Honoiwairua, ta ma-
tau mahara me whakaaro nui nga morehu o
te Iwi ki era atu kiri waitutu, e aha mai ana i
te moana, e mihi ana hoki ki te hunga Ta-
mariki o te Tai Rawhiti i mau nei i nga Ta-
mariki Piripino hei Manuhiri ma ratau, i
haere mai hoki, i nga Moutere o Piripaina e
mahi mai nei a Akuingaro Ao ratau toa to
ratau Rangatira.
Kua tae mai ana te rongo kua huihuia ano
e Akuingaro te Iwi, kai te Whawhai ano kia
Marikena, me pehea hoki i te mea kua ara te
ao ki te takaro hei pupuri i te Mana Motu-
hake o te tinana tangata.
"Te Puke Ki Hikurangi.".
HE PANUITANGA.
\_\_\_\_
Kai te timatanga o te tau tuatoru o "Te
Puke Ki Hikurangi" ka timata ta matau Ta
i nga korero o te nekenga mai o nga Tipuna
i tawhitinui, i tawhitiroa, i tawhitipamamao
i te nonoi wairua, kua ata kimihia e o tatau
hoa Pakeha, a kua kitea e ratau te waahi
tuatahi i mawhaki mai ai tenei peka o te
rakau, i tipu mai ra ia Noa, e kiia nei tie
Maori, heoi hoki te mea i rongo ai nga tari-
nga ki te korero a nga Kaumatua, i heke mai
nga Tipuna i tawhiti i Hawaiki i runga i nga
Waka. Engari kaore i mohiotia i te hea ta-
kiwa o te moana, me nga Moutere tuawhe-
nua o te Ao, heoi ano ko Hawaiki te Ingoa
nui i korerotia e ratau, me "Te Puke Ki
Hikurangi" he Maunga nui, i puta ki runga
i te kare o nga ' wai o te moana i te wa ia
Ruatapu i mate ai i te Huripurei, a kua mi-
he mai nga pukapuka o taua kimihanga a o
tatau hoa Pakeha, kanui to matau maaha mo
tenei mahi a o tatau hoa, ki te ata kimi ma-
rie i te hua nui i hoe mai ai nga Tipuna hei
whakatika i ta ratau korero, hei titiro hoki
ma tatau, hei whakaoho i te ngakau ki runga
i tenei mea hoou, ka ara ake nei i muri i te
Iwi ka ngaro ki te po, kai te putanga o "Te
Ki Hikurangi" i nga ra whakamutunga o
Pepuere 1900 nama 1 o te tau toru, ki te ki-
te iho koutou ata whakaaro marie te ngakau,
kaua e hohoro ki te whakahe, engari tiakina.
"Te Puke Ki Hikurangi."
KAHORE E TAU TE HEE, KI NGA KAI-MAHI
O TE "PUKE," ME To TATAU NUPEPA Mo
NGA WHAKAARO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
HINE, E TUKUA MAI ANA KIA PANUITIA E
. "TE PUKE KI HIKURANGI"' OTIRA KIA TUPA-
TO ANO KOUTOU, KAUA NGA KORERO KINO.
MARAMA-TAKA O TE "PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Hanuere. . Mane, 15, Ki te Turei, 3O.
Pepuere. Wenerei, 14, Ki te Wenerei, 2H.
Maehe. Taite, 15, Ki te Hatarei; 81.
Aperira. Mane, 16, Ki te Mane, 3O.
Mei. Turei 16, Ki te .Taite, 31.
Hune. Paraire, 15, Ki te Hatarei, 3O.
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 31.
Akuhata.' Wenerei, 15, Ki te Paraire, 3i.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29
Oketopa. Mane, 15, Ki te. Wenerei, ,31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire, 80.
Tihema. Hatarei, 15, Ki te Mane, .
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TUBE 2•)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TUBE 8.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TUKE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi.".
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.