|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 2, Number 22. 15 January 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 22 O TE TAU TUARUA.\_\_\_\_\_WAIRARAPA HANUERE MANE 15th 1900.\_\_\_\_\_ [Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
\_\_\_\_\_
[PEREHI.]
KEREITAONEI HANUERI 15TH 1900.
WAAHI TEKAU-MARIMA O TE
NGAKAU POURI.
Ko te ora o nga Kaumatua he u ki tenei
kupu whakatiputia te tangata, he mohio
hoki no ratau ma te tokomahatanga o te
Hapu o te Iwi e pai ai ta ratau noho, e rewa
ai te rangatiratanga ki runga, e rite ai tenei
kupu he whare tu ki roto i te Patuwatawata.
he tohu no te Rangatira no te ora, he whare
tu ki te paenga ki te parae he kai na te ahi,
ko ta, ratau moe i te Wahine, hei whakatipu
Uri mo ratau hei tahu ahi hei painga mo te
Marae me te Kainga, i te wa e korerotia ana
e nga Matua me nga Tipuna e te Hapu, ko
to ratau tino hiahia nui kia whanau Tama a
ratau Tamariki Mokopuna, hei to i te kawai
me te tatai o tona Tipuna, hei nui mo tona
Hapa me te Iwi, he mea whakahirahira
whakaora i te ngakau o nga Tipuna, me nga
Matua te whiwhi o a ratau Tamariki ki te
Uri he tino kororia no te Hapu, e haere ana
te Hapu me te Iwi ki te kawe i a ratau ma-
naakitanga i te wa e whanau ai taua Tamaiti,
ki te kore etahi e tae me a ratau manaakita-
nga ki tana tamaiti ka he ki te ritenga oto ratau
Ture, ara ka whakamatea te tangata te Hapu
ranei, katahi ka tau te wehi ki te tangata ki
te Hapu ki te Iwi, i runga i ta ratau Ture
whakatipu i te tangata, i te wa e whanau ai
te Tamaiti, ko te mahi nui a te Matua o te
Tamaiti whanau hou me nga Tipuna Matua o
nga taha, e rua he mahi kaa, hei wai u mo te
Hakui o te Tamaiti, kia pai ai te tipu o ta
ratau Mokopuna, ki te kore tenei e rite ka ke
ki ta ratau Ture ka whakamatea, he mea
hohoro te haere o te rongo ki te takiwa katoa
ko mea Wahine kua mate, ara ko tie mate e
kiia ko te tohuatanga o te Tamaiti i te koopu
o te Hakui, he mahi nui tenei na nga ruruhi
i muri mai o te marenatanga, ara o te wha-
retangohanga, he tiaki i nga tohu i runga i
te tinana o te Kotiro me te Papa, ki te kitea
e ratau aua toha whakaatu he Tamaiti kai
te whakaahua i te Kotiro me taana Taane,
katahi ka hui ki te Marae ka tangi nga ruruhi
me nga Matua nga Tipuna, ko taua tangi he
ngakau ora, he koa he maaha mo tera Kotiro
me taana Taane, ka waiho hei whare tangata
ka piki te maaha o nga Tipuna o nga Matua
o te Hapa o te Iwi, ka tere te haere o te ro-
ngo puta puta noa i nga uriuri o te Taane o
te Wahine, ka mohiotia hoki e ratau he Ta-
ane te Tamaiti he Wahine ranei ki nga tohu,
no te wa i whanau ai te kopu o te Kotiro ka
u ano he tangihanga ki te Marae, ka puta
hoki te rongo nui ki nga waahi katoa, mehe-
mea be Tamariki raua te Taane te Wahine,
he whakarongo tonu ki nga tohutohu a te
Matua a nga ruruhi, he kaha te tiaki a nga .
Tai-Tama me a ratau Wahiae Kotiro i a
Tamariki, kaore e hikihikitia nuitia he poipoi
tena, ki te reo o nga Kaumatua, ka kore kaha
te Tamaiti, kaore hoki e hongihongi tia e nga
Kaumatua nae nga ruruhi, e mohio ana hoki
ratau he mate kai roto i o ratau Tinana, ki
te hikitia te Tamaiti e tetahi ruruhi ki runga
i ona ringa ka pare ke tona waha ki te hori
o te Tamaiti, mo te mate i roto i a ia me te
tunga me te nga Kaumatua, ki te whakawa-
ha ki te tuara, kaore e hoatu ko te poho tonu
o te Tamaiti ki te tuara o te tangata e waha
nei i te Tamaiti, engari ka whakatitahatia ko
te Pakihiwi ki te tuara, ko ta ratau tiaki ko
te poho o te Tamaiti, ko te waahi tino tiaki
tena a nga Kaumatua ko te poho o te Tamaiti,
kaore hoki e tino nui nga kahu o waho ake i
te Tamaiti, ko te wera hoki o te kiri o te kai
waha e mahana pai ai te Tamaiti, ki te wha-
kaaro ake te kai waha ka roa te Tamaiti ki
runga i tona pakihiwi ka hurihia ki tetahi
pakihiwi ka roa ki tena taha ka hurihia
ko te tuara o te Tamaiti ki te Tuara o
te kai waha no nga haerenga tenei ki etahi
kainga, engari ko raro tonu takoto ai te
tamaiti te tino Ture, ara, ko te tuara ki raro
ko te kopu ki runga, kia pai ai te hokari a
ngaringa nae nga-waewae, me te kuri a te
tinana, hei homai kana uaua mo te tamaiti,
a huri noa te tamaiti, ara ko tenei reo ko te
huri mehemea ka takoto pena tona te ta-
maiti i runga i tona tuara ka haere atu te
matua te kai hikihiki ranei, kua titaha te
takoto, muri mai ka hiiri ko te kopu ki raro
i a ia ano te huri, i muri mai ko te ngooki -
tanga o te tamaiti, he nui ano nga mahi
tiaki a nga Kaumatua i runga i a ratau mahi
pai mo te tamaiti, ka tipu ka noho te ora ki
roto i te tamaiti a pakeke noa, he pai ano
nga kai e mahia ana ma te hakui hei waiu
hei kai ma te tamaiti, ka ngooki te tamaiti
ka tu ki runga ka hangaia e te matua e nga
Tipuna ranei, he pakokori hei tuunga mo
te tamaiti i roto, hei nga keke o te tamaiti
te tiketike, he mea porohita te mahinga he
mea pou ki te rakau, ko runga he mea
porohita ki te aka-tokai ka whakapuru ai a
roto ki te hungahunga whitau, ka hoatu te
tamaiti ki roto tu ai kori ai. Ko tenei ti-
kanga hei homai kaha uaua ki nga waewae
me te tinana katoa, ka tangi ka whangaia
e te hakui i roto tonu i te pakokori i te
tamaiti e tu ana i runga i ona waewae, kia
pai ai te heke o te kai ki roto i tona tinana
me tana kori, e kore e roa kaa haere te
tamaiti, i kite kanohi au te kai-tuhi i enei
whakatipu i te tangata a nga Kaumatua.
Ko tetahi tikanga, ka whanau te tamaiti
i te wa tonu i whanau ai, ka hurihia
e te kai-whakawhanau ko nga waewae
o te tamaiti ki ranga, ko te mahunga
ki raro, katahi ka ruia ki a rere te nanu ki
waho ara te ware o roto i te waha, e ki ana
ratau kia pai ai te reo ki te korero ki te
waiata, kia marama ai te reo i roto i nga
pakanga, kia mohio ai hoki ki te Wananga,
he mea tupato ano tenei na nga Kaumatua
te nanu o roto i te waha o te tamaiti, ko
tetahi tikanga, whanau ana te tamaiti wha-
torotia ana e te ringa o te kai-whakawhanau
to nanu tikaarohia ana ki waho o te waha,
ka tipu te tamaiti ka tangatatia katahi ka
akona ki nga tikanga me nga Ture a te Iwi
Maori, ki te korero, ki te mau rakau, ki nga
Whakapapa, ki nga mahi kai, ki nga toko
Waka, ki nga tohu o te rangi, mo te hau mo
te tupuhi, mo te hanga Whare, ki te Tarai
Waka, ka akona ki nga mahi katoa, hei
oranga mo te tinana, ki te mangere te tama-
iti he kupu kino e puta mona, he mate te
tukunga iho mo tona tinana me ana tama-
riki, i ma konei te ara i hoki ai etahi ki raro
e kiia nei he tutua he ware, kai te kore e
kaha ki te whakarite i te akoranga i hoatu
ki a ia, ahakoa kotahi te Tipuna kotahi te
Hapu, ko nga mea mangere ka hoki hei
ware, engari kia tae ki etahi Whakatipuranga
ka piki hoki era ki runga, kia hoki ki te
whakarite i aua Ture mo te ora o te tinana,
mo te kaha, mo te marae, mo te ahi ka, mo
te mana. Ko enei tikanga katoa i puta mai
i to ratau, kaha ki te whakatipu i te tangata,
he mea hoatu noa nga tapu ki te taha o te
tangata piri ai, ka hiahiatia kia mate te Iwi
te Hapu, ka horo nga tapu ki te taha o te
ara, ki waenganui o te matua iwi takahia ai
e nga waewae ngaro atu hei puehu.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Tihema 21/12/99.
Ki a te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
E hoa tena koe, te tangata mahi nui ki te
whakarite i nga hiahia o ia tangata o ia
tangata, tenei ano ahau te mahara iho nei
kanui to ngenge me to mamae, i taku mahi
tuku korero atu kia tukua e koe kia haria o
"Te Puke" hei whakahoki mo nga korero
a o taua whanaunga, heoi e kore hoki e taea
e au te kaupehi iho kai waiho hei kupu
Whakatauki mai a nga ra e haere mai nei,
na konei ahau ka mihi atu ki a koe kia pai
koe ki te tuku atu i aku kupu ruarua nei
hei whakahoki mo te panui a Waaka Haka-
raia, whakautu i te panui a te Aoturoa, ara,
mo nga kupu i eke mai ki runga i a au, me
te panui hoki a Waata Hipango i roto i te
"Tiupiri" o te 7th o nga ra o te marama
nei o Tihema, me timata ake i konei, kia te
Waaka Hakaraia. E pa tena koe, kua kite
ahau i to panui e mea ana kaore rawa ahau
i hamumu i ahei ki te whakahoki i nga ko-
rero a Taraua Utiku, i te hui ki Tahuahua i
te 14 o nga ra o Hepetema i mahue ake nei.
E pa! E tika ana pea u au, na te pia pea
koe i peehi ki te auripo, a Tuhinapo kia
wawara te tai o te koata-ihu, na reira pea i
kore ai koe e rongo e kite hoki i taku tura-
nga atu ki te whai kupu atu ki a Taraua
Utiku. E pa, kaati rawa nei hei whakahoki
mo to panui, e kore au e whai kupu atu ki a
koe mo tetahi o o kupu i pa mai ki taku
tinana ko te take he ahua kino, ka hahani
ka amuamu te ritenga o tera kupu, mehe-
mea ka whakahokia atu e au kia koe kaati
iho i konei ki a koe, me whakahoki ake au
i te Pepa a taku tokorua a Hipango. E hoa
tena koe. E pohehe ana pea koe, a, te
Perehi ranei ki te whakata i nga whika o to
kupa e mea nei ko ahau tetahi tangata i
whakatete i te pooti o Taitoko, i te 1896.
E hoa mehemea kai te tuturu na to ringa
ake tenei whika i whakatu 1896, kaati kai
te pohehe katoa o korero, he ahakoa me
whai kupu atu ano ahau kia mohio ai koe,
koia nei te hangaitanga. No te tau 1893 ka
haere matau ki te Whare Whakaingoa
|
|
2 2 |
▲back to top |
|
|
3 3 |
▲back to top |
|
|
4 4 |
▲back to top |
|
|
5 5 |
▲back to top |
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 22. O TE TAU 2] TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE MENE 15th 1900. [Wharangi No. 6]
ana, ko etahi o nga Kareti e kapi ana nga
Paraina, kai roto nga mea e takoto kino ana,
e rua nga tangata i hemo i taua ata, a, i tae
mai ano tetahi onga Kaari ki te whakaatu
mai e toru nga mea e whakahemohemo ana
i taua ra ano, ka rere atu te Tereina ra me
tona pikaunga, ka pa mai te aroha ki te
ngakau mo nga whanaunga o enei, kai tawhiti
atu, ina tae atu nga Rongo-korero kia ratau
mo te matenga o ratau Whanaunga, te riro-
nga ma te tangata ke e whakamoe nga ka-
nohi, me te tinana ki tona waahi, ko te
Wairua ki tona waahi.
Ka tae atu matau ki tena Teihana, ki tena
Teihana, kai reira nga Hoia me te tini ote
tangata e whanga mai ana kia matau ka tono
mai nga Wahine ki nga Patene o matau ka-
hu, ka umere mai te Iwi kia matau, ka utua
atu e matau ki ta matau Haka Maori, ko ta
matau Awhekaihe ki te arataki, ara, (kia
kaha Niu Tireni Whawhai mo to Whenua
me to Kuini, ake ake ake, a ka miharo mai
te Iwi Pakeha ki ta matau mahi.
Nui atu to matau ngahau ia matau e rere
ana i runga Tereina, i rongo au ki tetahi ta-
ngata e mea ana ki tona hoa. e korero tohu-
tohu ana mo tona pihikete, e mea ana ia kia
mau ki to pihikete, koi taka ki waenganui o
nga wiira ka tahuri te Tereina, otira ko te
whakaaro o te nuinga kia whakapiringia nga
pihikete ki waho o te Tereina hei arai atu i
nga mata, ina kokiri mai nga Poa kia matau,
no te ata o te 29 onga ra ka tae atu matau ki
te AA, ka tukutuku matau, ka whangaitia
nga Hoiho, ka kai hoki matau, ka tae mai te
whakahau kia haere atu matau ki Nau Poata,
ka rere hoki matau me etahi atu ropu Hoia,
i haere matau me te mataara, kua tae hoki
matau ki te Whenua o te Pakanga, ka mau
hoki tena tangata tena tangata ki tana pu, i
konei ka tangohia nga mea piata i runga i o
matau kahu, ka homai he patene Iwi. nui
atu te kaha o te wera o tenei Whenua, he
onepu katoa te Whenua, ka pupuhi te hau
ka rere te puehu, ka ki nga mea katoa, nui
atu te utu mo te Hoiho ki konei, ko nga Ho-
iho i riro atu ia matau o Niu Tireni nei nui
atu te whakamihi o nga tangata o konei.
[NGA ROPU HOIA O TE INGARIHI
KEI TE PITO WHAKATETONGA O
AWHERIKA.]
E 80,000 nga Hoia o te Ingarihi kua to-
hatohatia kai nga takiwa o te pito whakate-
tonga o Awherika.
Kai-whakahaere Purepo. 2,500 mano.
Nga Anitiana (Engineers.) - 2,000 ...
Nga Hoia eke Hoiho. 10,000 ...
Hoia haere Waewae. 50,000 ...
Hoia mo etahi tu naahi. 3,000 ...
Nga Hoia tuturu o Neitera. 2,000 ...
Hoia o Keepa-Koroni. 8,000 ...
Nga Hoia o Petunarane. 1,500 ...
Nga Hoia o nga Koroni. 2,500 ...
Hui katoa. ... 81,500.
E 30.000 mano o enei Hoia kei raro ia
Tianara Pura, 10,000 mano kei raro ia Tia-
nara Roore Metiunu, 10,000 mano kai Kou-
rapaaka (Colesberg,) 10,000 mano kai Reiri-
mete, e 3,000 mano kai Kimari, ko era atu o
nga Hoia kai te tiaki i nga Raina o nga
Rerewe, me nga Piriti, me nga waea kawe
korero hoki.
HE RONGO KORERO.
I muri iho i te Whawhai ki te Hiwi o E-
renaraate, e mahi haere ana tetahi Takuta o
te Ingarihi i nga tangata i tu ite mata i wae-
nga i te paenga o te Whawhai, ka tae ia ki
tetahi waahi e rua nga tangata hei mahinga
maana, i a ia e mahi ana ia raua, ka tae atu
he Poa ki a ia, no te tatanga o te Poa ki a ia
ka tangohia ake e te Poa tona Puhurihuri,
katahi ka Puhia e taua Poa nga tangata e
mahi ra te Takuta nei, i mea ano ia ki te
Pupuhi i te Takuta, ka oma atu e rua nga
Hoia o te Ingarihi ki taua Takuta, no te ki-
tenga atu o te Poa ra i nga Hoia katahi ka
mea ki te oma, heoi hopukia ana e nga Hoia
ra, ka tae atu hoki te Takuta, ka whakama-
ramatia e te Takuta te kohuru a taua Poa,
heoi koropiko ana te Poa nei ki aua Hoia kia
whakaorangia" ia, heoi ' hoatu ana te utu e
aua Hoia, ara te utu ano e rite ana mo tona
mahi kohuru.
TE PA O KEEPATAONE.
Ko te tino Pa nui tenei o te Ingarihi kai
te pito Whakatetonga, a ko te tino Pa ta-
whito hoki, he mea whaihanga tana Pa no te
: taima i hangaia ai te Pa o Nui-Ioka ko tenei
takiwa e kiia nei ko te Keeipa, he mea kite
na Patoromu Te-aha he tangata no Potikara,
i te tau 1486 i haere ia ki te kimi huanui ra
te moana, kia tae ki nga Moutere e tata ana
ki te takiwa o Inia," engari he maha nga tau
i muri mai ka tino haerengia e nga Kaipuke
o te Iwi Tati taua huanui, no te tau 1652
ka whakahaua e tetahi Kamupene o te Iwi
Tati, kia noho a Tiana Riepeka, kia whaka-
nohoia te waahi e tu nei te Pa nui b Keepa-
taone, i te tuatahi he waahi paku nei o taua
Whenua ia ratau, whakatungia ana to ratau
whare whawhai mo to ratau Kawana, he nui
rawa te uaua o nga Ture i whakaputaina e
nga Kawana i noho i iroto i taua whare i mua,
a, tae noa ki te wa i riro ai a Keepataone ia
Ingarangi, kai te tu tonu tatia whare i naia-
nei, kai te nohoia iaua whare e nga kai-wha-
kahaere o nga Hoia o te Ingarihi, no te tau
1688 he tokomaha nga Hutinotahe wahanga
no te Iwi o te Wiwi i rere mai ki reira i ru-
nga i te whakatoi o nga Ture o to ratau
Kawanatanga ki a ratau, mo to ratau Whaka-
pono, ka tokomaha ai nga Pakeha ki taua
waahi, ka tipu hoki tetahi tikanga kino i
waenganui ia ratau, ara, tetahi tikanga wha-
kataurekareka, ka tukua atu o ratau Kaipuke
ki nga Moutere o te Rawhiti, ka whakaki-
ngia o ratau Kaipuke ki nga tangata Marea,
ka haria mai ki to ratau kainga, he maha
nga tangata o enei herehere i whakamatau
ki te oma ki etahi takiwa o Awherika. Kaati
kai te maunga o aua tangata e hiahia oma
ra ka whakamatea e te Ture, kai roto ano i
taua whare Kawanatanga tetahi Tia nohanga
e whakaatutia ana ki nga Manuhiri e tae
ana ki taua whare, me te korero mai ana i
te korero o. taua Tia, ara, i te wa e Kawana
a Pita Moota he Kawana kino, he uaua no
ana tikanga, i whakamatau tetahi tangata ki
te oma, ft mau ana na ka kawea mai kite aro-
aro o taua Kawana, ka tono taua tangata kia
whakaorangia ia, kore rawa taua Kawana i
whakaae, whakataua ana kia whakamatea, i
te wa kua oti te whakatau a te Kawana kia
mate taua tangata, i a ia e arahina ana, ka
tahuri mai te herehere ki te Kawana ka mea,
ko tenei ra ano me kite tahi taua ki te aro-
aro o te Atua? Kaore ano te ra kia to, ka
hemo taua Kawana ki roto i taua Tia, ara, i
tona Tia ano i noho ai ia, i whakatau ai ia
kia mate te herehere. He nui rawa te uaua
o nga Ture o tenei Iwi, ki nga tangata Iwi
ke, ina tae ki taua taone, ko te whiu nui
rawa, ki te mau tetahi o ratau e hoko kai
atu ana ki nga Kaipuke o te Ingarihi, ka
Painatia ki tetahi utu nui. No te tau 1806
ka mutungia e te Ingarihi taua Whenua, na
mau tonu i te Ingarihi tae noa mai ki tenei
ra, no te tau 1834 ka puta te panui a te Ka-
wanatanga o Ingarangi, he whakakore atu i
te tikanga Taurekareka a taua Iwi, ko te tino
muranga tenei o te riri o te Poa ki te Inga-
rihi, a, heke ana ratau ki Neitara ki Tarana-
waara, me era atu waahi e tata ana ki reira.
Ko te Kawanatanga o Keepa-Koroni, ara
te Pirimia, me nga tangata o tona Kawana-
tanga, tae "atu ki te nuinga o nga Mema o te
whare Paremata, no te Iwi Tati, ara he Poa
ko te whare Paremata me era atu whare b te
Kawanatanga kai Keepataone, neke atu i te
100,000 mano nga tangata e noho ana i tenei
taone, he Momo no nga Iwi katoa i raro i
te ra.
NGA MOUTERE O PIRIPAINA.
Kua panuitia atu e matau i era putanga o
"Te Puke" te korero mo te Whawhai a Me-
rika raua ko nga Piripaina, ara, nga tangata
Whenua o nga Motu o Piripaina e takoto
mai nei i te pito Tonga o Tiaina, Whenua o
nga Tainamana e noho nei i Niu Tireni, kua
roa enei wa e Whawhai ana a Marika me
nga Piripaina, he nui hoki te mate e paana
kia Marikena, i te nui o te mate Uruta o ta-
ua Whenua, he nui ano nga koha a Marikena
i hoatu ki nga Piripaina, kaore to ratau kai
whakahaere i whakaae, a Akuingaro, katahi
ka puritia e Marikena te Whawhai, hei aha-
atu te mate mate o ana Hoia i nga tiai mate
o taua Whenua tae noa mai ki tenei wa ka
kopi te mihini ia Marikena, ka riro te mana
ia Marikena, a, whakaae ana te Timuaki o
nga Piripaina kia tukua tona tinana ki roto
ki te ringa o Marikena, ko te Ingoa o taua
Timuaki o te Kotahitanga o nga Piripaina
ko Pautihita, ko tenei Timuaki i ngakau rua
ia i te timatanga o te Whawhai, kaore ia i
ata mohio ki te tuturutanga ona whakaaro,
me rere ranei ia ki nga Piripaina, kia Mari-
kena ranei, i tonoa ia e nga tangata o Mari-
kena, hei Tiati Hupirimi Kooti kaore ia i
whakaae, no tenei wa, kua mahara ia kia
whakaae atu kia Marikena, ka tuku i tana
panui, i mea ia i te timatanga o tona panui
kia riro mai i a ia taua tuunga Tiati Hupiri-
mi Kooti, i mea hoki ia kua marara te Kota-
hitanga me te Kawanatanga o nga Piripaina,
kore rawa e huihui a muri atu, ko te nuinga
o nga Mema kua hoki ki o ratau kainga, ko
era atu kua rere ki era atu takiwa ki te rongo
nga Hoia o Piripaina ki tenei ahua tena e
mutu ta ratau Whawhai.
He rongo korero no muri nei i tae mai ai,
kua rere a Akuingaro Tianara o nga Hoia o
Piripaina, kua marara ana Hoia kua mau
Herehere tona Hakui me tana Tamaiti, ko te
nuinga o nga Moutere o Piripaina, kua wha-
kaae kia tuku ia ratau ki raro ia Marikena,
kaati, ko Akuingaro kaore e mohiotia kai hea
ia e haere ana e noho ana, kai nga Maunga
pea o tona Whenua ko te whakaatu e 4,000
me nga haranga, nga Hoia o Marikena i ma-
te nga mea na te Hoari me nga mea na te
mate Uruta me era atu mate i patu, kaore i
mohiotia o te taha ki nga Piripaina i mate
"Te Puke Ki Hikurangi."
TE KIINGI O ETIOPIA.
Ko te Kiingi o Etiopia ko tona Ingoa ko
Menerika, ko tenei Kiingi he Uri Kiingi no
Horomona o Iharaira, E korerotia ana i moe
tonu te Kuini o Hepa ia Horomona, ara, te
Kuini i haramai nei Kia kite i te matauranga
o Horomona, no tona haputanga katahi
ka hoki ki tona Whenua ki Etiopia, a he U-
ri tenei Kiingi no taua tamaiti a Horomona
raua ko Kuini Hopa, ko nga korero mo te
Kiingi nei he hanga whakamiharo ana ma-
naki mo tona Iwi.
Tuatahi. Mehemea ka hara tetahi o aua
rangatira ki tona Ture, katahi ka karangatia
e ia taua rangatira kia haramai ki te whare
Kiingi, ka uia te hara mehemea be tika ka
whiua ki tana rakau, ka tukua kia haere,
kaore e pai kia whakawakia i waenganui i te
tokomaha, ki tana hoki he tamariki naana
nga tangata katoa o tona Kiingitanga inana
anake e whiu ki te rakau, ko te kupu a nga
rangatira e whiua nei penei, i muri mai o te
whiunga a te Kiingi ia ratau, to ratau haere-
nga atu mania ana te tinana, me te mea kua
murua katoatia te hara i runga i te tinana,
ora ana te ngakau, pai ana te whakaaro.
Tuarua. Kaore ia e pai kia rongo-korero
ki nga he o te Iwi i roto i te Pa, ki te kore-
ro a te tangata, a nga Pirihimana ranei,
engari mana tona e titiro, ko tona whare kua
oti, nana tonu i mahi he whare tiketike, ara,
tona whare Kiingi kai waenganui tonu i te
Pa kai roto i taua whare he Karaihe nui ka
kitea e ia nga mea katoa i roto i taua Karai-
he, ahakoa he aha, no tenei whakaaro o te
Kiingi, he nui te wehi i pa ki te Iwi, kaore e
mahi i nga mahi e he ana i to ratau Ture, e
kore hoki ratau e mohio ko tehea wa e tiro-
hia ai te Karaihe whakaatu i te hara o te
tangata, tau tonu te wehi ki te Iwi, pai
tonu te whakahaere i nga ' tikanga, koia
tono te kai-whakahaere i nga mea kaitoa o
roto i tona whare Kiingi, ko tana mahi he ha-
ere tonu, ahakoa po awatea ranei, ki nga
whare katoa a tata ana ki te whare Kiingi,
e 4,000 nga tangata o tona whare, ko aua
whare e haere nei te Kiingi ko nga whare
mahi aringa, he wa ano ka haere ki te ruma
takotoranga koura, he wa ano ki te tirotiro i
nga waahi takanga kai, he wa aho ki nga
parakimete, me era atu mahi nunui, ka tae
ki nga Kura he mahi nui na taua
Kiingi te mahi kaari hua rakau, me te tuku
i nga awa wai hei whakamakuku i nga take
o ana rakau, naana tonu i mahi, i rongo ho-
ki ia ki te matauranga o te Iwi Pakeha, ka
mahara ia me pera hoki ia e tino pai ai te
tipu o ana mahi katoa, me tona Iwi, i te ta-
enga tuatahi o nga Pu Teretere o te Pakeha
e pupuhi mai nei i Awherika, kaore e pai ma
tetahi e titiro e raweke i te tuatahi, engari
maana) tonu e titiro e wawahi a oti noa,
taua mahara tupato kimi, katahi ka hoatu
ki te Iwi, ki te he te haere a tana Wati ma-
ana ano e mahi oti noa i tona kitenga tua- ,•
tahi i te Puutu ka timata tana wetewete i
nga tai katoa, nae nga Neera (ae te takoto
ano tana tauira i tona taha, i tetahi wa ka
ui atu te Pakeha ki te Kiingi nei, he aha te i
|
|
7 7 |
▲back to top |
I
[NAMA 22. O TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI HANUERE MANE 15th 1900. [Wharangi No 7]
take i titiro ai koe i nga mea ririki katoa, ka
whakahokia atu e te Kiingi nei, mehemea ki
te kore aa e titiro i enei mea ririki, he nai
nga mea e moumoutia i runga i te nui o
ana mahi, e 4 ano haora e watea ana raa tona
tinana ake, he tangata hiahia nui ia ki nga
tikanga pai hei whakakaha i te tinana, ara,
i nga takaro, he wa ano ka ura ia ki roto ki
te purei maka Tao, ara, ko tenei purei eke ai
e raa nga tangata ki runga i nga Hoiho, ka
oma mai tetahi, ka oma atu hoki tetahi, hei
te wa e tata ai raua kia Taua, ka whiu mai
tetahi i tana Tao, ko te mea toa o mua ki te
karo koia te mea e ora, ko te mea o raua ka-
ore e taha i a ia te Tao koia te mea e mate.
I mua e toru ana Raiona, he hoa takaro nona,
engari no tetahi wa i pa mai ai he mate kai
ki tona Iwi, ka whakahaua e ia kia patua aua
Raiona, i mea hoki ia kaore ia e pai kia
whangaia aua Kararehe ma tona Iwi, i te wa
e mate kai ana ratau.
Ko nga tangata o Etiopia, ara, ko nga Toa
a te Kiingi, kakahu ai i te kiri Raiona i roto
i te Whawhai, ko te Ture mo enei tangata,
kia taea e ratau te haere a runga i nga Ma-
unga me nga Koraha hoki, me te Whawhai
haere ano kaua hei kai, a, kaua hoki tetahi
b ratau hei rongo i te mamae i te wa e Wha-
whai ana, kaua hoki hei tau te wehi ki tetahi
o ratau i te wa o te Pakanga, kaati tena.
Ko tetahi mahi a nga Hoia o taua Iwi, i
na huihui ratau ki te whakahaere i nga tika-
nga whakaako i nga Hoia, ina tu taua mahi a
ratau, ka noho huihui ratau i runga i te kapa
katahi ka whakaanga i nga ngutu o a ratau
Pu kia tika tonu ki runga, katahi ka pupuhi
ki runga, ko nga mataa e rere ana ka tae ki
te mutunga mai o tona kaha ka hoki iho, ko
nga mataa e tau hangai iho ana ki te tangata
ka tu-akiri, ko etahi ka tu mate rawa.
Ko tenei tikanga a taua Iwi, kia kore ai
tetahi o ratau e wehi i te mataa ina Whawhai
ratau, e rua nga tau kua hori ake nei, i. haere
te Ope taua o te Itariana e 21,000, he rau-
patu i taua Iwi, ka tutaki nga Iwi e rua nei
kia raua ki "Atowa," katahi ka Whawhai,
tino kitea ana i konei te wehi-kore o taua
Iwi i te mataa, ka kokiri mai ratau ka piri
ki te hoa riri, ka mahue a ratau pu ka mau
ki a ratau Hoari me te whakangungu-rakau,
otira i roto i tenei Whawhai 17,000 mano
nga Hoia o Itari i mate, e 3,000 i riro here-
herehere, 1,000 i rere.
Ko te Ingoa o te Whenua o tenei Iwi ki te
Pakeha ko Apehinia (Abyssinia,) kai te ki
taua Iwi, ko tenei Ingoa he Ingoa whakaiti i
a ratau, ko te tino Ingoa tuturu ake o to
ratau Whenua ko Etiopia.
HE WERO NA TE PAKEHA.
He mea na o tatau hoa Pakeha kia uru atu
tatau, ki roto i te mahi nui e mahia nei e ra-
tau, ara, ki te kohikohi moni mo nga tangata
tu-akiri o te Whawhai ki te Poa, hei whangai
hoki i nga Pouaru, me nga Pani, a te hunga
kua mate, kaati he mea atu tenei na te "Pu-
ke Ki Hikurangi" kia koutou, ki nga Ra-
ngatira, ki nga Hapu, me nga huihuinga ta-
ngata, puta noa i nga topito e wha o Aotea-
roa, me te Waipounamu, kia ata whakaarotia
te tono a o tatau hoa Pakeha, mo tenei take
nui, notemea kai te haere i te Ap te rongo o
te aroha o te Iwi Maori, ehara i te mea na
wai to tatau Ingoa i nui ai, na tatau ano,
Heoi ehara i te mea e mea mai ana kia kohi
tatau i te kotahi pauna i te moni rahi ake
ranei, ma ia tangata, ma is tangata, kaore,
engari te herengi, piki ake ki ta te tangata i
hiahia ai. kaati tens, he mihi tenei ki nga
Hapu o te Tai-Hauauru, tae atu hoki ki nga
Tamariki o te Kura o roto o te Awa o Wha-
nganui kua kohi he whakaatu ata hoki tenei ki
nga Rangatira o roto i te Rohe Potae o Wa-
irarapa, kua tu te Komiti whakahaere i tenei
tikanga, kua whiriwhiria ko Tamahau Ma-
hupuku, hei Mema mo te taha Maori, ki roto ki
taua Komiti, kei te 26 o tenei marama ka tu
te po purei ki Kereitaone, ko te mahi kua
takua mai ki te taha Maori, ko te haka i ta-
ua po, a, kua whakaaetia atu hoki e Ta-
mahau Mahupuku, he kupu whakamutunga,
tera e whakatungia he Komiti Maori, hei
whakahaere i te taha ki nga Maori o Waira-
rapa, mo tenei take kua tukua mai nei kia
tatau. Heoi kia ora koutou.
"Te Puke Ki Hikurangi."
TE ROOPU TUARUA O NIU TIRENI.
Kua kapi te Ropu tuarua o Niu Tireni, hei
haere ki Awherika ki te Whawhai, kei Nuta-
one Paaka o Poneke e akoako ana, hei te 25
o nga ra o tenei marama, ka rere aia ratau
ma ranga ano ia te Waiwera. Tima, kai te
. kohikohi ano te lwi nui o Niu Tireni, kia
haere atu he Ropu tuatoru mo tenei Koroni.
TE WHAWHAI O ERENA-RAATA..
[HE MEA TANGO MAI No ROTO I TE
TEIRI MEERA, HEMEA TUHITUHI MAI
NA G. W. Steevns.]
Ko Erena-Raata he Ingoa no tetahi taone
Paku te 17 maero ki te taha Whakateraki o
Reirimete, i Whawhaitia tenei i nga ra o
Oketopa i te ata o te ra o te Whawhai ka
puta te whakahau kia haere atu nga kai toro,
na ka haere matau i ranga i tetahi o nga Te-
reina Whawhai he Tereina maitai, ka tae atu
ki te Teihana o Moota-puruta ka waiputia
mataa e nga Purepo a te hoa riri, ka hoki
atu mataa ki te whakaatu i te waahi kai rei-
ra te hoa riri, na, heoi ka whanga kia haere
atu ki te waahi kai reira te hoa riri, na ka
haere atu nga Hoia, ano he ngaru moana e
whati ana i runga i te paenga,'he roa matau
e haere ana ka puta te kupu kia whakata kia
kai hoki, i maa atu ia matau he parae e ta-
koto mai ana, i tetahi taha i tetaha taha o
mataa, he Hiwi pakupaku i ko atu o te parae
he Hiwi Konata e whero mai ana i reira te
hoa riri e noho mai ana, ka mutu ta matau
kai ka haere atu matau i te 3 p. m. o nga
haora, ka tata atu matau ki taua Maunga i
tenei wa ka whakatutu nga Hoia i runga i
te ohiti i te mea kaore ratau i mohio ki te
waahi kai reira nga Poa, ka huri matau ki
tua o tetahi tau, ka kitea atu e matau nga
Teneti e ma mai ana me nga Wakena hoki, i
te taka maui o nga Teneti e tu mai ana nga
Purepo a te hoa riri, katahi matau ka wai-
putia mai, ka whakarongo matau ki te whe-
wheo o nga mata e rere ana i rungs ake
ia matao, ko matau Hoiho me a matau
Wekena kua kawea ki tua o tetahi Hiwi, e
tata ana kia matau, ko nga Hoia haere wae-
wae kua whakahaua kia takoto i muri i nga
Parepare nawai ra i tawhiti te tau o nga mata
kua tata tona mai ki nga Purepo, na i konei
ka matakitaki atu hoki matau i te taunga atu
o nga mata o a matau Purepo te taunga tua-
tahi o a matau mata i mua tonu onga Pure-
po a te hoa Whawhai, te taunga tuarua i
muri atu o nga Purepo, te tuatoru i runga
tonu i nga Purepo a te hoa riri, kaore hoki
i utua mai te tuawha o a matau waipu, i tenei
wa ka purua a matau Purepo ki nga mata
Hapanera (Shrapnel) itenei takiwa ka Tupa-
ratia atu ki nga waahi katoa kai reira te hoa
riri, ka mahi hoki nga Hoia haere waewae ki
te waipu atu hoki, i tenei takiwa ka kitea
atu te hoa riri e piki ana ka huri atu ki tua
o tetahi pae maunga, heoi ka whakahangai-
tia nga Purepo ki reira, i muri o tenei ka
whakahaua kia whakatata atu matau, ia ma-
tau e whakatata ata ana ka timata te waipu
mai o nga Purepo a te hoa riri kia matau.
He Tiamana nga kai whakahaere, e tino
mohio ana tenei Iwi ki te whakahaere i nga
Purepo tau mai aua tetahi o nga mata ki wa-
enganui o tetahi o a mataa Wekena ki tonu
i nga mata, papa, ka whanga matau ki te
papatanga o taua mata, e papa katoa ai hoki
nga mata i runga i taua Wekena, engari ka-
ore i papa, engari ko tetahi o nga Hoiho kua
hinga kua maranga hoki tetahi onga wiira ki
runga, na ka utua ata e a matau Purepo, na
ka roa kaa kore e whakaatua mai a matau
Purepo, i konei ka puta te whakahau kia ko-
kiritia atu ta matau matua, ka whakaritea ko
te ropu o Tewana ki waenganui ki te taha
matau, ko te ropu o Manatiata i ko atu o e-
nei, ko te ropu o nga Kotana Hairena i konei
ka whakatata ata to matau ropu eke Hoiho
ki te taha maui o te hoa riri, ka tata ki te 5
o nga haora ka kokiri atu mataa kaa ahua
pouri haere te ra, na ka whakatata ata matau
ka tuhera iho te rangi ka ua iho hoki nui atu
te ua, ngaro ana te mata o te Whenua, otira
haere tonu mataa me te mahi mai ano o nga
Purepo i muri ia mataa, ka piki haere mataa
i ranga i nga Kohatu, ka waiputia mai ma-
tau e te hoa riri ano he pataua te rere mai o
te mata., i konei ka heke te toto, ka hingahi-
nga hoki etahi o matau, e whakahauhau ana
to matau Kanara ka tu hoki ia ka hinga na ka
tae matau ki tetahi pari e rua tekau putu te te-
itei, i konei ka whakapiri haere matau
raa te taha o te Maunga, a eke noa ki runga,
no to matau tino ekenga ki runga ka tino
kaha rawa te waipu a te hoa riri he nui to
matau hinganga, i konei ka tapapa matau 1d
raro mo te wa poto ka whakautua atu e ma-
tau te waipu ate hoa riri a i konei ka kokiri
tia atu ano kia eketia te tau, a e whanga mai
ana ano te boa riri i runga kia tata atu
matau ka waipu mai ai ano i a matau, ka
tae atu matau ka waiputia mai, a i konei ka
hingahinga ano matau, a kotahi te tau i toe
atu i a matau katahi ka eke rawa ki runga
ka tangi te piukara whakahauhau i a matau
kia piki tona matau, i tenei wa kua mate te
nuinga o nga Apiha. Ko te Hiwi i pikitia
2 nei e matau, e horahora ana te hunga tuakiri
> me te hunga mate, ano kua ata ruingia te
Whenua ki te tinana tangata; I konei ka
whakamauria nga Peneti kua tata atu hoki
, matau ki te hoa riri, to matau hiahia nui
hoki kia tutataki matau Ki te ho» riri, kua
kore hoki he wehi i konei i te mataa, me te
> mea kua haurangi matau i te toto, me te
i hiahia hoki kia whakaeangia te mate o matau
hoa, kua kore nga Hoia e rongo ki nga
Apiha ko te kokiri tonu kia wawe te tae atu
ki te hoa riri, ka piki atu matau ka whati
te hoa riri i konei ka tae ake hoki to matau
Roopu eke Hoiho. Ka kokiri atu ratau ki
waenganui i nga Poa, ka whakatangihia te
piukara kia mutu ta matau pupuhi kua mutu
' te Whawhai.
RONGO KORERO.
Ko te Waara nui o te ao i mahia e te Iwi
Tainamana hei aukati atu i te Iwi Tataa, i
mahia i te tau e 200 rau i mua atu ia te Ka-
raiti. B. C. Ko te teitei e 20 putu, ko te
matotoru e 25 putu, ko te roa o taua Waara
1,280 maero ko te Waara nei, ka piki i nga
Maunga ka heke i nga Koawaawa ka tika i
nga Mania, ko te tawhito o taua Waara e
2,100 tau.
WHARE PUKAPUKA,
ARA, (Library.)
Ko te Whare nui puranga Pukapuka o te
ao nei kai "Paari" ko te waahi takotoranga
Pukapuka, ara, (Shelf) i meihatia e 40 ma-
ero te roa, ko nga Pukapuka o roto o taua
Whare 1,400,000 miriona, 175,000 mano
Pukapuka Kirihipi, e 300,000 nga Mapi, 150,
000 mano, nga moni o ia ahua o ia ahua.
PERE NUI.
Ko te Pere tino nui o te ao, kai te aroaro
o te Temepara nui o Pata (Buddha) i te tao-
ne o Tokio, ko te taimaha 1700,000 pauna e
85 tana.
TE ANA NUI.
Ko te Ana tino nui o te ao ko te Ana
Mamota, kei Kenetaki waahi o Marika, ko te
roa o tenei Ana 10 maero, engari ki te hiahia,
te tangata kia kite i nga waahi, katoa o te
Ana, ara, i nga awa me nga wai rere, me era
atu tu mea whakamiharo o roto, ko te roa o
te waahi hei haerenga mana 150 maero te roa.
KOHATU TEITEI.
Ko te Kohatu Whakamaharatanga teitei o te
ao, kai te taone o Wahingitana i Merika, i
whakaarahia, hei whakamaharatanga kia
Hoori Wahingitana to ratau Timuaki tuatahi,
to ratau tangata toa hoki, ca ana i Whawhai
i hinga ai te mana o Ingarangi i reira, ko te
teitei o taua Kohatu 555 putu.
TE PUIA NUT.
Ko te Puia nui o te ao nei kai "Iara Toone
Paaka" waahi o Marika, ko tona whanui e
200 putu, ko te hohonu e 330 putu, ki tonu
i te wai wera, ko te kaha o taua Puia id te
puha ake i te wai, e 300 rau putu te teitei ki
runga.
*
TE WAAHI WERA.
E kiia ana ko te waahi tino Wera o te ao,
ka te Pito Whakatetonga e Pahia, nga waahi
e tata ana ki te moana, e kiia ana kai nga ra
o Hurae me Akuhata, kaore ano i kitea e ho-
ki iho ana te kaha o te Wera i te 100 rau
(Deg) i te awatea me te po.
RUUMA NUI.
Ko te Ruuma nui o te ao kai Pitapaaka
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 22. O TE TAU 2.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE MANE 15th 1900. [Wharangi No. 8]
taone o Ruhia, tona roa e 620 putu, 150 pu-
tu te whanui, e 20,000 mano nga Kanara e
tahuna ana hei whakamarama i taua Ruma.
WHARE NUI.
Ko te Whare tino nui nohoanga tangata
kai te ao nei, kai te Taone nui o Wiana te
Pa nui o Ahiteria (Austria) ko te maha o nga
Ruuma o roto i taua Whare 1500 rau.
TE AWA KARI-NUI.
Ko te Ingoa o te Awa kari nui o te ao ko
te Hue Kaneera (Suez Canal) ko te roa o te-
nei Awa kari e 95 maero, ko te hohonu o te
wai o roto e 26 putu, ko nga moni i pau i te
mahinga i tenei Awa kari e £20,000,000
miriona pauna, ko te moni hua, ara, te moni
takoha o nga Tima e rere ana ma roto i taua
Awa kari, e 3,000,000 pauna e puta mai ana
i te tau. Engari ko te Awa kari roa atu kai
Tiaina 1,000 mano maero te roa, engari kao-
re i tino hohonu rawa.
PERAMETA NUI.
Ko te mea nui i hangaia e te ringaringa
tangata ko te Perameta nui o Hiapa i Ihipa,
he Urupa no Parao Kiingi o Ihipa, kua neke
atu i te 4.000 mano tau te tawhito o tenei
Perameta, ko raro e 746 koea putu, ko te tei-
tei e 449 putu, e 20 tau e mahia ana, i te
takiwa i mahia iho ai taua mea, 100,000
mano tangata e mahi ana i te taima kotahi,
e toru marama e mahi ana tera 100,000
mano tangata, ka riiwhitia e tetahi atu rau
mano tangata, pena haere tonu ai a oti noa, ko
nga Kohatu nunui i mahia ai tenei Parameta
he mea mau mai no te Whenua o Arapia e 700
raa maero te tawhiti atu i te waahi e tu nei
taua Perameta ko nga moni i pau i te whaka-
mahinga i taua mea, ki te whakaaro iho e
£29,000,000 miriona pauna.
TE MAPI NUI.
Ko te Mapi nui o te ao, he Mapi kai te
Ropu Ruuri Whenua o Ingarangi, he Mapi
whakaatu i te ahua katoa o Ingarangi, e 20
tau e mahia aua taua Mapi ka oti, ko te utu
e .£200,000 mano pauna, e kiia ana kai runga
i taua Mapi, nga mea nunui me nga mea
pakupaku hoki, ara, nga mea katoa e tu • ana
i runga i te motu o Ingarangi o te wa imahi
mai ai taua Mapi tae noa mai ki naianei.
TE WHAWHAI.
I te timatanga o tenei Whawhai kaore te
Kawanatanga o Ingarangi i mohio ka penei
te nui haere, i te wa kaore ano kia Whawhai
nga lwi nei, kore rawa :>.tu he Hoia o te
Ingarangi i Awherika i te pito Whakatetonga
i re mea ka uaua haere nga korero ate Poa
ka tukua atu tekau mano Hoia no Inia na e-
nei Hoia i pupuri te Whenua, i ora ai te ma-
na o te Ingarihi, no te ra o te Pakanga ka
tahuri a Ingarangi ki te whiriwhiri i ona
Hoia ki te tuku ata, tukua atu ana e toru
tekau marima mano, hui atu enei ki nga
Hoia kua tukua atu, me nga Hoia o Awhe-
rika, hui katoa e rima tekau mano, he ma-
hara no Ingarangi he nui noatu enei Hoia
hei Whawhai ki te Poa, kaore hoki i mohio-
tia i taua wa, - tera te Rangatiratanga o te
Arani Piri Teiti e uru atu hei boa awhina
mo te Taranawara, tae atu hoki ki nga Tati
o era atu takiwa o Awherika, me te tokoma-
ha o era atu Iwi kua tae atu hei whakapiki i
te Pea, no konei whakahaua kia haere atu
ano he Hoia, kia kapi te rau mano, no te
taenga atu o enei Hoia ka whakamatau te
Ingarihi ki te Whawhai ki te Poa, ka raru-
raru te Ingarihi i roto i nga Whawhai, na
kua puta ano te whakahau tuatoru, kia haere
atu ano he rima tekau mano Hoia Ingari-
hi, ina tae katoa atu nga Hoia a te Ingarihi
ka huia katoatia ki nga Hoia o nga Koroni,
era e nuku atu i te kotahi rau, e whitu
tekau mano Hoia hei raupatu i te Poa, ko
nga whakaatu whakamutunga e kiia ana ko-
tahi rau kotahi tekau marima mano, nga
Hoia o te Ingarihi kai reira i naianei.
TE WHAWHAI KI REIRI-METE.
.
Kua tae mai nga whakaatu mo te Whai-
whai ki Reiri-mete, i te 6 o nga ra o tenei
marama, i kokiri atu te matua o te Poa, e
20,000 mano, i haere atu i te 3 o nga haora
o te ata tu, i hua ratau kai te moe pea te
Ingarihi, e ki ana nga Poa i mau herehere.
ao te taenga mai o Paora Kuruka ki reira i
riri ia ki ana Hoia, i mea ia he aha koe i kore
ai e kokiri atu ka tango mai i te Pa, ka utua
atu etahi o ana Hoia, he nui no etahi o ma-
tau e matemate ana i nga kokiritanga atu,
ka mea mai a Paora Kuruka, whiua atu ko
nga Hoia o te Arani Piri Teiti, ki mua hei
kai-rakau, ka tu te hui a Tianara Tiopaata
me ona kai whakahaere, hei whakarite i nga
tikanga e horo ai te Pa, whakaritea ana ko
nga tangata o te Arani Piri Teiti ki mua, e
kiia ana he kaha rawa atu te kokiri a enei
tangata, eke noa ratau ki te parepare o te
Ingarihi, na nga Peneti a te Ingarihi ratau i
i pana mai, ia ratau e pupuri ana i reira ka
whati ko nga Poa, na ka tahuri ratau ki te
tawai i nga Hoia o te Taranawaara.
He mea hoki na nga Taranawaara kia ma-
te ratau, te Arani Piri Teiti. I te 9 o nga
haora ka horo katoa nga Poa. i muri i tenei
ka tae atu ano he Hoia hei whakapiki i te Poa,
ka kokiri atu ano ki te Pa, engari i te 2 o
nga haora ka horo ano, ka haere atu ko ta
ratau kokiri tuatoru, tae noa ki te po e Wha-
whai ana, ka hinga te Poa, otira i nga kokiri
' katoa e toru, i tae rawa mai ratau ki nga Pa-
repare o te Ingarihi, na te kaha o te Ingari-
hi ki te pei atu i te Poa ki nga Peneti i ora
ai te Pa, me te pai hoki o te whakahaere o te
Pa.
Nga tangata i mate i tenei Whawhai 15
Apiha i mate rawa, e 25 i tu-akiri, ko nga
Hoia 135 i mate rawa, e 244 i tu-akiri, ka
huihuia katoatia 419.
PITOPITO KORERO.
I pootitia e te Paremata o Ingarangi tekau.
miriona pauna mo tenei whawhai, kua tino
kitea i naianei tera e pau e wha tekau mirio-
na, no runga i tenei take me era atu take
nunui e pa ana ki te Kawangatanga o Inga-
rangi, kua karangatia kia huihui, te Whare
Runanga o Ingarangi i te 3O tekau o nga ra
o tenei marama.
Kua tae atu a Rore Ropata me Tianara
Kitina, hei whakahaere i nga Hoia, ka noho
a Tianara Pura hei whakahaere i nga Hoia o
Neitara, kua whakarere ketia te whakahaere
mo nga Hoia o te Ingarihi, ka tukua ma te
Purepo e Whawhai te hoa riri, kua tino kitea
ko te mate o te Ingarihi i nga ra ka hori ake
nei kai nga kokiritanga atu ki te hoa riri, i
te mea e haere atu ana te Ingarihi i te waahi
marama, ko te hoa riri kai muri e noho mai
ana i o ratau Parepare kai runga Maunga
ranei, no konei ka tukua ma nga Purepo, me
nga mata papa noa e pei te hoa riri.
E kore tatau e kaha ki te tino Whakapono
atu ki nga korero katoa o te Whawhai e tae
mai ana ki konei, te take tuatahi hei whaka-
maramatanga ake maaku, ko nga whakaatu
na nga Apiha whakahaere i tuhituhi, ka tu-
kua atu ki te Tari mo nga mea Whawhai i
Ranana, ko nga waahi e kore ratau e hiahia
kia mohiotia e te Iwi nui ka pehia iho, ko a
ratau ano i hiahia ai kia puta ia ratau ka pu-
ta, ko nga kai tuhituhi o nga Nupepa e tuku
korero mai ana ki konei ka haere a ratau tu-
hituhi ra roto i nga ringaringa o nga Apiha,
hei titiro i nga mea pera, kia pahitia rano •
ka tukua mai ai, ki te kore ka pehia iho.
Ko nga whakaatu e tae mai ana mo nga
Hoia o nga Koroni, i raro i a Tianara Whe-
renihi nui atu te pai i o ratau whawhaitanga
ki te hoa riri he toa anake ratau kai te
whawhaitia rue te pei haere i te hoa riri i to
ratau takiwa. . •
Kaore i nui nga korero mo te ropu i raro i
a Roore Matiunu, ko Roore Matiunu, kai
te mate i tona tu-akiri, ka taka ia ki raro
i tona Hoiho mate ana te roro o te tuara ara
te Ahohiriwa. tera i a e hoki atu ki Ingara-
ngi, katu ko Ta A Makitonore, hei Tianara
whakahaere.
Kua tu a Piira Roia hei Meina mo te taha
ki te Kawanatanga, he taina tenei no te Me-
ma mo Otaki i mate nei i • muri tata iho i
tona tuunga hei Mema, i te pootitanga ka
taha nei, ko te Morihana Roia tona.hoa tau-
tohe mo Le Turinga Mema mo Otaki, no te
taha Apitihana a te Morihana, ko te hoa tau
whainga ano tenei o te Tuakana o Piira i
mate nei.
) HE PANUITANGA.
. —
i Kai te timatanga o te tau tuatoru o "Te
Puke Ki Hikurangi" ka timata ta matau Ta
i nga korero o te hekenga mai o nga Tipuna
i tawhitinui, i tawhitiroa, i tawhitipamamao
i te honoiwairua, kua ata kimihia e o tatau
hoa Pakeha, a kua kitea e ratau te waahi
tuatahi i mawhaki mai ai tenei peka o te
rakau, i tipu mai ra ia Noa. e kiia nei be
Maori, heoi hoki te mea i rongo ai nga tari-
nga ki te korero a nga Kaumatua, i heke mai.
nga Tipuna i tawhiti i Hawaiki i runga i nga
Waka. Engari kaore i mohiotia i te hea ta-
kiwa o te moana, mo nga Moutere tuawhe-
nua o te Ao, heoi ano ko Hawaiki te Ingoa
nui i korerotia e ratau, me "Te Puke Ki
Hikurangi" he Maunga nui, i puta ki runga
i te kare o nga wai o te moana i te wa ia
Ruatapu i mate ai i te Huripurei, a kua mi-
ne mai nga pukapuka o taua kimihanga a o
tatau hoa Pakeha, kanui to matau maaha mo
tenei mahi a o tatau hoa, ki te ata kimi ma-
rie i te huanui i hoe mai ai nga Tipana hei
whakatika i ta ratau korero, hei titiro hoki
ma tatau, hei whakaoho i te ngakau ki runga
i tenei mea hoou, ka ara ake nei i muri i te
Iwi ka ngaro ki te po, kai te putanga o "Te
Ki Hikurangi" i nga ra whakamutunga o
Pepuere 1900 nama 1 o te tau toru, ki te ki-
te iho koutou ata whakaaro marie te ngakau.
kaua e hohoro ki te whakahe, engari tiakina.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Koi wareware rawa koutou ki te titiro ki tenei
wahi, ara ki tenei kupu, ki te nui nga korero
ka mau tonu ki te 8 nga wharangi, a ki te iti nga
korero ka hoki ano ki te 6 nga wharangi, a me te
titiro iho ano hoki ki te Tauira poto onga Ture,
ara ki te Ture 1, ko te utu mo te pepa ote "Puke"
i te tau, 10/-moni, kaore ite 10/-Pane Kuini, a
me te tango hoki a te tangata ite pepa hei te tau
anake kaore e hoki iho, heoi kia mau i roto i o
koutou ngakau onoi kupu. "Te Puke."
KAHORE E TAU TE HEE, KI NOA KAI-MAHI
O TE "PUKE," ME To TATAU NUPEPA Mo
NGA WHAKAARO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
HINE, E TUKUA MAI ANA KIA PANUITIA E
"TE PUKE KI HIKURANGI," OTIRA KIA TUPA-
TO ANO KOUTOU, KAUA NGA KORERO KINO.
MARAMA-TAKA O TE "PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te ''Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei;—
• Hanuere. Mane, 15, Ki te Turei, 3O.
Pepuere. Wenerei, 14, Ki te Wenerei, 28.
Maehe. Taite, 15, Ki te Hatarei, 31.
Aperira. Mane, , Ki te Mane, 3O.
Mei. Turei 16, Ki te Taite, 81.
Hune. Paraire, 15. Ki te Hatarei, 3O.
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 31.
Akuhata. Wenerei, 15, Ki te Paraire, 31.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29
Oketopa. Mane, 15, Ki te Wenerei, 31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire, 3O.
Tihema. Hatarei, 15, Ki" te Mane, 31.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TURK 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2-)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TUKE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TUKE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
Printed and. Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.