|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 1, Number 19. 20 November 1898 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 19.] "WAIRARAPA. NOEMA TUREI 29th 1898. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ [Wharangi No. 1]
Ko te Pito whakamutunga tenei o nga ko-
rero, i puta i te Nama 18 o te "Puke Ki Hi-
kurangi," e ki ra i raro o te mutunga o aua
korero, kai Poneke ano tetahi Pito o nga ko-
rero nei, kaore ano kia tae noa mai, engari
mehemea ka tae mai ka tukua atu ano kia
koutou, koia tenei ka tukua atu nei.
Kaati iho tena. He whakamarama atu. tenei
kia koutou, ara, mo te waahi whakamutunga
nei, o aua korero, i puta nei i te Nama 18 o
te "Puke Ki Hikurangi," ara, mo tenei wa-
ahi, ka huri ake he kupu inaianei ki nga Iwi
o te Tai-hauauru, ara, ki nga kai tautoko o
te Pire. A he mea atu kia koutou, kai te he
taua rarangi, e hara i te mea no nga kapa te
he, engari noku tonu te he, no te kai Taa,
koia ka whakatikaia taua rarangi e penei ke
ana te tikanga o taua rarangi:—
Ka huri ake he kupu inaianei ki nga Iwi
o te Tai-rawhiti, me etahi o nga Iwi o te
Tai-hauauru, ara, ki nga kai tautoko o te
Pire, me nga whakatikatika i Papawai, ko
nga kupa whakaatu enei kia koutou katoa,
ki nga Rangatira, ki nga Hapu, ki nga
Komiti.
Tane, Wahine, o ia wahi, o ia wahi, tena
koutou katoa, me nga Komiti o Taraia me
Hinepare, tenei ano matou kei t2 inihi atu ki
nga Komiti o Hinehauone, o Hinerangi, me
Tamairangi, nga Komiti kaha ki te awhina
ki te manaaki i nga Hui o te Kotahitanga
me te hapai tonu i nga mahi mo te Iwi maori,
kia ora kia ora tonu koutou, tenei kaa ngakia
te maara, kua mahia ona mahi katoa, i wha-
kahaua ai matou ki konei ngaki ai, kua
whakatokia hoki ki nga purapura i kowhiria
mai e te Iwi, kei tona wa e tipa ai ka kitea
ai tona ahua, pehea pehea, heoi ra, i te aiahi
kua mahia, me pehea hoki, no te mea e toru
rawa nga ohu, e tiri nei i te maara, ko te Iwi
Pakeha, ko te Iwi turaki i te Pire rae nga
whakatikatika, ko matou ko te hunga wha-
katikatika, ka mohio mai koutou, ko te ahua
tena, a tera e purepure te putanga ake ona
hua o tenei maara, heoi ko te hiahia o te
ngakau kia tae a tinana atu ki o koutou
marae whakaatu ai i enei mea katoa, kia kite
kite hoki, kia mihi mihi kia tatou me o tatou
mate, engari ko te uaua i kore ai e taea, ko
matou he tangata wehewehe, no nga takiwa
o te Motu nei, koia i tukua atu ai enei kupu,
hei rongo korero mo koutou katoa, hei mihi
atu hoki kia koutou, tena koutou nga Tane
nga Wahine me nga Tamariki, nga morehu
aitua.
Kua tata te mutu o te Paremata, henui nga
Pire i te Iwi Pakeha anake i oti etahi, ko etahi i
putu noa iho kaore he tino Pire whai-tikanga
i paahi mo te Iwi maori katoa, engari mo
nga Whenua maori i roto i nga takiwa mahi,
Koura, ka puare katoa mo tera mahi, tuarua
ko te Ture penihana koroua kaore noa iho e
whai-tikanga mo nga koroua maori, no te
mea e whiwhi katoa ana i te oranga Whenua,
ko te Pire Poari nei anake te Pire nui ki te
[wi maori i roto i tenei Paremata, a ki te
whakaaro ake tera e neke atu mo tetahi wa,
kei te turei e haere ake nei, mohiotia ai te
Ripoata a te Komiti mo taua Pire, a ka pa-
nutia atu ano hei mohiotanga mo koutou,
ne whakaatu ano matou i konei i te whaka-
pai o to matou Komiti, kia Paratene Ngata,
ki te manawanui me te marama, me te nga-
wari, ki te pupuri haere i nga whakahaere
me nga tikanga o to matou taha, pumau
tonu ki runga i ta te Hui i Papawai i wha-
karitea mai a: kia matou, me to ratou
manawanui ko ona hoa ko Hoani Raru, ko
Peni Te Ua, o te timatanga o te Paremata a
tae noa ki naianei, me Hiraka Te Rango,
hui atu kia Tuta Nihoniho, me te Whanau
Apanui rae Ngaitai, e noho nei i konei, me
Tamahau Mahupuku ratou ko nga rangatira
o Wairarapa tae noa atu ki Tamaki, tena
koutou, e mohio noa iho ana matou, e kore
te Pire Poari nei, me nga whakatikatika e
paahi i tenei Paremata, kua tata tonu hoki
te mutu a te Hatarei e haere ake nei, kaore
he taima hei mahinga, he pai ke mehemea
ka neke atu mo tera tau kia uru ai a tatou
ake i whakatikatika ai, kaore he pouri mo
nga whakahe a te taha turaki, e pai ana ta
ratou, ara, me waiho atu-ano o ratou takiwa
ki waho kia riro ma o ratou whakaaro ake e
rapa te mea e hiahiatia ano, e ratou, kaati
ano o tatou whakaaro mo tenei Pire ka a ta-
tou i kite iho ai, mo o tatou takiwa ano,
kaua hoki tatau e tami i o ratou hiahia mo o
ratou takiwa ake, no tatou ano hoki o tatou
nei Whenua, no ratou ano o ratou Whenua,
otira kei runga tonu tatou i te huarahi nui i
herea nei tatou me o tatou Whenua, me o ta-
tou mana me te ''Tiriti O Waitangi," a ka
tiakina ano tatou i naianei me o tatou Whe-
nua, te Iwi, puritia nga Whenua tahuri ki te
mahi, kia manaakitia mai koe e nga hua o te
Whenua, me nga tomairangi o te rangi i ru-
nga i te whakawhetai ki te Atua.
Heoi Na te Komiti o te Tai-Rawhiti,
Hoani Ruru, Peni Te Uamairangi, Hiraka
Terango, Tuta Nihoniho, M. M. Kahunga-
nu, Paora Ngamoki, Waikura Tautuhiorongo,
Tamati Ru, Haka Tautuhi, Tamahau Mahu-
puku, H. Rangitakaiwaho, Paratene Ngata.
Hon. H. Tomoana.-Wi Pere. M. H. R.
KORERO I TE AROARO O TE PIRIMIA.
, Oketopa 21st 1898.
(A) I runga i te Whiriwhiri a te Komiti o te
Tai-rawhiti, ka tukua atu e Paratene Ngata
he tono, kia Timi Kara, e hiahia ana matou
kia kite i a korua ko te Pirimia, i tetahi wa
watea o te Hatarei.
A i whiriwhiria hoki e te Komiti ko Para-
tene Ngata, ko Tamahau Mahupuku, ko
Hoani Ruru, me Wi Pere, hei kawe atu i a
matou kupu ki te Pirimia.
A i te 22nd ka tae atu ratou ki te aroaro o
te Pirimia, me Timi Kara, na Tamahau Ma-
hupuku, i whakatakoto atu nga korero, Ta-
mahau Mahupuku, ka mea?
E te Pirimia kia ora tonu koe, me to hoa
Minita me Timi Kara, no te Hai i Papawai
tae mai ki te Hui i Poneke nei, to tatou kite-
nga i te timatanga o tenei Paremata, a, ka-
tahi ano tatou ka kitekite i tenei ra, kia ora
koe.
Ka korero atu au mo te Pire inaianei, ara,
mo runga i nga whakahe a te hungaa turaki
i te Pire, he penei tonu ta te Maori tikanga
i mua, he whakahe, ka whakahaerea nga ro-
ri i tenei Motu, ka korero nga tangata mohio
ka mate te Whenua, ko nga kupa a nga ta-
ngata mohio, ka tuakina te puku o te tangata
ka mate, waihoki ki te tuakina te puku o te
Whenua ka mate, ka rongo te Iwi Maori, ka
whakahe katoa nga Iwi o te Motu nei, ko te
take tena o te Whawhai ki Waikato, wahi iti
kua Whawhai ki etahi wahi o te Motu
nei, whakahaere tonu te Iwi Pakeha, no Co
otinga ka kite te Iwi Maori i te pai, ka mutu
te whakahe.
Muri mai ko te Waea ka whakahe ano te
Iwi Maori, ka ki ka riro te Whenua, he wahi
iti ka Whawhai ano mo tena tikanga, mahi
tonu te Pakeha, no te otinga ka kite te Iwi
Maori, e, he tino taonga pai rawa ka mutu
te whakahe.
I muri iho ka mahia te Reriwe, ka whaka-
he ano te Maori, ka ki ka mate te Whenua,
ko Wi Parata te mema i "taua takiwa nana i
huri te oneone tuatahi i te timatanga mo te
naahi i te Reriwe, ka whakahe te Iwi Maori,
ki a ia, koi ana te take i kore ai ano ia e
Pootitia mai mo te whare. Ahakoa ana
whakahe whakahaere tonu tenei whare i ana
Ture a oti noa, no te otinga ka kite te Maori
i te pai o te Reriwe ka matu te whakahe.
He pena ano rao nga kuri, i whakahe ano
te Maori, ko au ano te tangata kaha o toku
takiwa, ki te hapai i enei whakahe, i runga
hoki i nga korero mai a nga tangata mohio.
ko enei whakahe no te otinga o nga mahi i
whakahetia ra e te Maori, ka kite te Maori i
te pai ka mutu te whakahe.
i te wa i mahia ai te "Tiriti O Waitangi"
e rua tekau marima ano nga tangata riana i
haina i taua wa, no muri mai i hainatia, ai
etahi Iwi, hui katoa e 512 i haina ki taua
Tiriti O Waitangi, ko te nuia a o te Iwi Ma-
ori i whakahe katoa. I taua wa i tae pea te
Iwi Maori ki te rua rau mano, e 512 ano i
haina o ratou, he nui nga tau e whakahe ana
no kona ka whakaturia te Kiingi Maori, hei
whakahe i taua Tiriti, ka ara nga whawhai o
te Motu nei hei peehi i taua Tiriti, hei aha
pupuri tonu te Pakeha i te mana o taua Tiriti
a, no naianei katahi ka kite te Maori, aue ko
to ratou ora ia tenei, na e hapai na tena lwi
tena Iwi i taua Tiriti i naianei.
He pera ano te tikanga o tenei whakahe, a ,
te taha turaki i te Pire, mehemea ka paahi
tenei Pire, ka kite te Maori i te pai, ka mutu
nga whakahe.
Kaati ko ta matou take i haere mai nei kia
kite ia koe, he tono atu na matou kia koe,
paahitia tenei Pire mo nga Iwi o te Tai-Ra-
whiti i tenei Paremata ano, ki te neke atu mo
tera tau ka pau nga whenua.
Ahakoa tekau mano tangata e whakahe
ana, na etahi tangata kotahi, tokorua noa i
whakahau atu kia whakahe mai ratou, kaati
ko te mea tika me wehe atu o ratou whenua
ki waho, paahitia tenei Ture mo te Tai-Ra-
whiti, ara, mo nga Iwi e tautoko ana i te Pire.
Hoani Ruru, he kupu ruarua aku he tau-
toko atu i nga kupu a Tamahau kua puta
atu ra, he wahi ano i mahue, ara, he maha
nga Whenua i whakataua he Ture here ki
runga kia kore e hokona, no muri mai ka to-
no ano te Maori, kia wetekia nga here o • aua
Whenua a hokoa atu ana, he pena tonu te
mahi i nga wa katoa, ina hoki i mahia he
|
|
2 2 |
▲back to top |
\_\_[NAMA 19.]\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TUREI 29th 1898.\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
Ture e" te" Paranihi i te tau 1886. E rua tau
e tutaki ana te hoko, ka whakatika ano te
Iwi Maori, ka whakahengia taua Ture, ara, e
nga Iwi ano o te Tai Hauauru e whakahe
nei i tenei Pire. Te hinganga o taua Ture
ka hoki nga Whenua, pau atu, ko te Pire
nei e Rahui ana i nga Whenua Maori, kaati
me tino Rahui rawa ma ake tonu atu, aha-
koa e kore pea tenei Pire e paahi i naianei,
otira ko te hoko me tino tutaki rawa i te Tai
Rawhiti, ahakoa, tekau mano te hunga wha-
kahe e toru mano ano te taha kia matou,
otira ko taku kupu hoatu taua ki a ia, ara
wehea atu o ratou takiwa ki waho, me pahi
tenei Pire mo matou mo te hunga tautoko.
Tera atu te roanga."
Paratene Ngata, ko aku kupu katoa mo te
Pire nei kua poto katoa atu ki te aroaro o te
Komiti, e tautoko ana au i nga kupu aku hoa
kua takoto atu na ki to aroaro, e tono ana
hoki kia paahitia tenei Pire i naianei mo te
Tai-Rawhiti me nga Iwi e tautoko ana i te
Pire, notemea "ki te neke atu mo tera tau, tera
pea e pakarukaru nga Iwi o toku takiwa i nga
mahi whakararuraru a etahi tangata whakahe
tenei ano tetahi mea nui e mahara tonu ana
au, i nga wa katoa, ara ko te tono a Ngati
Porou kia rahuitia to ratou wahi ngahere ma-
nu hei oranga manu Maori hei painga mo
ratou.
He nui nga waahi o aua whenua kei te Ka-
wanatanga me nga Pakeha, i taua takiwa ki
te kore e whakaritea he tikanga tiaki i naianei,
a ka puare tetahi o aua whenua e ngakia ai
te ngahere, ko te ngaromanga atu tena o te
manu i taua takiwa.
Te Pirimia; kanui taku koa, mo taku kite-
nga ia koutou i tenei ra, me nga kupu kua
puta mai ia koutou ki au, pena tonu taku koa
i nga ra e tae mai ai nga rangatira Maori ki
au, ma, te nui hoki o a ratou kupu whakama-
hara mai ki au mo nga mea e pa ana ki te
Iwi Maori, ka marama ai aa ki nga mea e
hiahiatia ana e ratou mo o ratou Iwi, me ta-
ku koa i nga wa e tae ai au ki nga hui Maori,
e rongo ai au i o ratou whakaaro.
E tika ana nga kupu a Tamahau, mo nga
whakahe a te Maori, otira e hara aua whaka-
he i te whakahe tika, he kore marire ano kaore
i mohio ki aua mea e whakahetia ra, ehara i
te mea ko te Maori anake, he pera ano te pa-
keha i mua, he maha nga mea i whakahengia
a muri iho ka kite he pai ka mutu te whakahe,
i mua ka kite atu tetahi tangata i te mamaoa
e puta mai ana i te ngutu o te Tikera, ka
' whakaaro ia he mea kaha tena hei whakahaere
i tetahi mea nui, ka whiriwhiri ia ka oti, ka
panuitia tana whakaaro mo taua mea, no te
kitenga o te tini o te pakeha i te whakaaro o
taua tangata ka whakahe katoa, ka ki he pora-
ngi taua tangata, no te otinga kaiahi ka kitea
he tino taonga nui, ka mutu te whakahe, he
pena haere tonu te ahua, a, kei te pena ano i
naianei mo nga mea e whakaarohia ana, otira
mo nga whakahe a te Maori, he pohehe ma-
rire ano ki nga mea e whakahengia ra, engari
ko te he, he whakaturikore e kore ai e tae
wawe atu ki nga painga mo ratou, kia mohio
ra ano ka mutu ai te whakahe.
Na mo te Pire nei, ahakoa kaore au e noho
tuturu ana ki roto i te Komiti, i te nui oku
raruraru, ki roto i etahi Komiti i roto i tenei
Whare, otira kei te kite au. kei te mohio ka-
toa au ki nga korero i roto i te Komiti, aha-
koa i te ao, i te po, e whakaaro katoa ana au
ino nga mea e pa ana ki te Pire, ko nga kai
whakahe kua puta a ratou korero ki te Ko-
miti, e kore hoki ratou e taea te arai atu, kia
kaua e whakapuaki i a ratou kupu, mo nga
take i whakahe ai ratou, engari me whakau-
tu ano a ratou korero katoa e koutou, kia
mau i roto i nga pukapuka a te Komiti ko nga
kai whakahe, ehara i te mea e hapai ana ra-
tou i te ora mo te Iwi Maori, engari e tautoko
ke ana ratou i nga painga ma te Iwi Pakeha,
ina hoki i etahi patai i roto i te Komiti,
"'Ehara ranei i te mea ma te wehewehe o te
Whenua kiia tangata kiia tangata, kia mau
ki a ia ake, te tikanga o tona Whenua, pera
me nga Whenua Pakeha, kei a ia te tikanga
ki te pupuri ki te tuku atu ranei ki ta ana i
pai ai, pera ano me te Pakeha, ma tenei ti-
kanga e ora ai te Maori?"
" Ka utu atu te kai korero "ae ko te hiahia
tena o te Iwi Maori" kia mohio koutou ko te
huarahi tena e hohoro ai te ngaro atu o kou-
tou Whenua, ki roto i nga ringaringa o te
Iwi Pakeha, no te mea ka taimaha pea tetahi
tangata i te nama, ka hiahia ranei ki tetahi
moni nui, ka taea e ia te tuku -atu te Whe-
nua i runga i aua tikanga engari ko te hua-
rahi e mau" ai o koutou~ Whenua inaianei,
ma te riro o te mana ki tetahitangata pupu-
ri ai, ara, ki te Komiti ki te Poari ranei, e
kore ai e tutuki te hiahia hoko o te tangata
nona ake, e mau tonu ai te Whenua.
Mo te hunga whakahe ahakoa tekau
mano te hunga turaki me te nui o nga korero
kua puta i nga kai-korero ki mua i te Komiti
kaore i marama nga take i whakahe ai ratou
ko koutou te hunga toko iti, he kaupapa ta
koutou kua takoto, ko nga korero o to -kou-
tou taha, he korero marama hei tohutohu i
nga tikanga e tika ai kia mahia hei Ture e
pai ai ki te Maori, ko te mea tika, ma nga
take e whakatau te tika ki tetahi taha.
Kia mutu nga korero o te taha kia koutou
ka uru au ki te Komiti, ka whakatakotoria e
au enei kupu.
(1.) Me paahi tenei Pire.
(2.) Me paahi tenei Pire mo te Tai-Ra-
whiti anake.
Ki te kore e whakaaetia, e te Komiti ka ki
au me whakatu he Komiti Maori mo te Tai-
Rawhiti, ka araitia nga hoko i taua takiwa
ma taua Komiti e whakaae e whakakore ranei
nga tono hoko whenua e tae mai ana ki te
Kawanatanga, a ko nga whenua he hoko a te
Kawanatanga kei runga ka tukua ki taua Ko-
miti te tikanga.
Ki te kore e whakaaetia e te Komiti o te
whare tenei, he mana ano kei au mo te pera,
heoi ano au i mea ai me tuku atu ma te Ko-
miti e whakaputa mai ki te whare, ka whaka-
haerea e au a, ka panuitia ki te Kahiti tenei
tikanga, a ko era takiwa atu o te motu nei,
ka mana tonu nga Ture katoa e inana nei i
naianei ki era takiwa, ko enei tikanga hei
whakamatau maku ki te Komiti, ma enei ti-
kanga pea e whiriwhiri ai ratou mo te Pire
kia paahitia.
Wi Pere, ko taku kapu, me tino paahi tenei
Pire mo te Tai-Rawhiti, kaua e whakaarohia
nga whakahe a te Tai-Hauauru, notemea ko
nga raruraru katoa o te Motu nei i puta katoa
mai i te Tai-Hauauru, kanui nga tikanga o
hapai ana te Tai-Rawhiti hei ora mo te Iwi
Maori, ko ta ratau mahi he whakaha tonu
kaore au e pai kia waiho tonu te Tai-Rawhiti
hei takahanga ma to Tai-Hauauru, me paahi
tenei Pire mo te Tai-Rawhiti. (Tera atu te
roanga.)
Pirimia. Ko toku whakaaro kia pa tenei
Pire ki te motu katoa, note mea ki te pa he
mate ki nga Whenua o nga lwi e whakahe
nei, ina kapea atu ki waho, ka haere mai
ki te Kawanatanga inoi ai kia whakaorangia
ratou i o ratou mate, engari ki te kore e
whakaae te komiti, ka tono au mo te Tai
Rawhiti anake tenei Pire.
Paratene Ngata. E te Pirimia, kia ora
tonu koe, nui atu to matou koa mo nga kupu
kua puta mai na ia koe, katahi ano au ka
mohio, tera e tau he ora ki nga Iwi o toku
takiwa, me o ratou Whenua, note mea he
Iwi nui kei toku takiwa me nga Whenua.
kaore he Ture hei pupuri i aua Whenua e
maa ai, a, e taea ai hoki te whakamahi, nga
Whenua takoto noa, kaati i pouri aa ki te
kore taima e paahi ai tenei Pire, a, inaianei
kua marama au, ahakoa te nui o taku pouri
i au e noho roa nei ki koae: mo tenei Pire,
ko aku mahi nui moku ake, kua mahue noa
atu ki muri, ko toku hoa Wahine me aku
Tamariki, kua mahue noa atu i au ki te
Whenua ke toha noa atu ai, i runga i taku
whakaaro ki toku Iwi, a inaianei i te mea
kua kite atu au, kua whakaarohia matou e
koe, no reira, ahakoa ka ono aku marama ki
konei, ano me te mea nei ka kotahi ano taku
ra ki Poneke nei i te nui o taku koa, he ra
pai tenei hei koanga moku, kia ora tonu koe.
Ko Tamahau, me Hoani, me Wi Pere, i
whakapai katoa ki nga kupu ma a te Pirimia.
Te Pirimia, kei te koa tahi tatou i tenei ra
ki nga kupu kua puta nei ia tatou, me titiro
to tatou ra.
Katahi ka titiro katoa atu ki te taha o te
Ruuma e piri mai ana te Maramataka, ka
kitea ko te 22nd Oketopa 1898 ka ki mai ia,
me tiaki to tatou ra me ona korero.
Tera atu te roanga o nga kupu.
Heoi ano.
Na te Komiti o te Tai-Rawhiti.
Mo TE PIRE A TE PIRIMIA I ROTO I TE
KOMITI.
Turei Oketopa 1st 1898.
(B) I te nohanga o. te Komiti ki te whiriwhi-
ri i te Pire a te Pirimia, ko nga Mema o te
Apitihana i korero i o ratou whakaaro, i pe-
nei te ahua, ko te mea pai me wehewehe nga
Whenua Maori kiia tangata kiia tangata,
me rahui nga Whenua hei oranga he mahi-
nga ko nga Whenua i waho atu, kei te tangata
' te tikanga mo te pupuri mo te tuku atu ranei
i runga.i tana i pai ai, ko te Pirimia i mea,
i runga i te kore taima, hei whakauru i nga
whakatikatika, me neke tenei Pire mo tera
tau, a me paahi mo te Tai-Rawhiti, mutu ana
nga korero, a kia puta te ripoata o te Komiti
ka tuku atu ai. .•
Wenerei Oketopa 2nd 1898.
• I korerotia te Pire whakawhiwhi Whenua
ma nga Maori kore Whenua, he maha nga
korero tautohe, a nukuhia ana mo tera tau,
heoi, kaore he tino Pire motuhake mo te Iwi
Maori, i paahi i tenei tau, ko te Pire mo nga
Whenua e tiakina ana e Timi Kara, me Wi
Pere, me te Pire tono Kaunihera Maori a H.
Kaihau, me te Pire a Pirani, me etahi atu
Pire, kua whakamoea ki te moenga huruhuru
takoto ai, heoi ano nga Pire i paahi, e pa
mai ana ki te Maori, ko te Pire Pane Kuini,
me te Pire Penihana Korouna, engari kaore
noa he painga mo te Maori i taua Ture Peni-
hana.
Heoi.
He nui nga Pitihana i oti ko etahi i wha-
kaaetia ko etahi, kaore, ko te nuinga kua
nekehia atu mo tera tau, a ko nga Pitihana
whakaara whakawa tuatoru, kua peneitia te
whakatau a te Komiti mo nga Pitihana kua
whiriwhiria e ratou, i runga i te taupatupatu
o nga whakatau a nga Kooti, no reira ka tu-
kua atu ki te Tumuaki Kooti, i runga i tona
mana ake i raro i te Tekiona, 43, o te Ture
whakatikatika i nga Ture Whenua Maori,
1895, kia whiriwhiria e ia aua whakatau mu-
tunga mehemea i whakataua i runga i nga
take Maori, me ona tikanga o te Maori.
Heoi.
Na te Komiti o te Tai-Rawhiti.
I ROTO I TE KOMITI Mo NGA MEA MAORI I
ROTO I Te PAREMATA.
Te Komiti whiriwhiri mo te Pire Poari
whakanohonoho Whenua a te Pirimia.
(11 a m.) o te Wenerei Hepetema 28th 1898.
I noho te Komiti i tenei taima, ko nga
tangata Maori i uru ki te ruma, no te taha
turaki i te Pire, Te Heuheu Tukino, Taupo.
Mohi Te Atahikoia, Waimarama. Te Ra-
whiti Maaka, Waikato. Herepete Rapihana,
Ngapuhi. Hare Parata, Wairarapa.
Niniwa Heremaia.
No te taha tautoko i te Pire i runga i to
whakatikatika i Papawai.
Paratene Ngata, o Ngatiporou.
1 whakahaerea ko te taha ki nga
kai turaki o te Pire i te tuatahi, ka tu ko te
Heuheu;—
Te Heuheu Tukino. Ka korero au i naia-
nei mo te Pitihana i tukua mai e nga tangata
tokowhitu, no Mangakahia te Ingoa tuatahi
i runga whakahe mo tenei Pire.
Hei muri ka pa he kupu maku mo te Pire,
ka korero au i naianei mo te take tuarua.
Tuarua. I panuitia taua take e te Tiama-
na, kua kore he tikanga i pena ai te take, oto
Pitihana, no te mea ko etahi o matou kua
whakatikatika ite Pire i Papawai, i mahara
matou ka uru taua whakatikatika kite Pire a
te Pirimia, note putanga nei o te tino Pire
ka kite matou kaore i uru taua whakatikatika
note korenga ka mea matou he kotahi tonu
matou.
Ka whakamarama au mote kupu i roto
o te Pitihana mo nga tangata kaa tau he Ture
ki o ratou Whenua, ara;—
Ka korero au nao. Wi Pere, tora ano. he
Ture kua paahitia mo Mangatu Poraka mo
Wi Pere tena Ture.
Ko te tahi ko te Ture ote 1897 na te Piti-
hana a Wi Pere me ona hoa tokorima i paahi
ai tena Ture hei oranga mo ratou Whenua.
Na ko Henare Tomoana, ko ona Whenua
kei runga ite tikanga riihi e mau ana kei
roto ite rahui o te karamu.
Na kua ronga matou ko nga Whenua o
Tamahau Mahupuku kei te Kai-Tiaki o te
katoa e whakahaere ana, ara;—•
Koia tenei nga Rangatira nana i akiaki
nga Iwi nana i mahi taua Pire i Papawai.
Mo te kupu mo nga tangata kore Whenua
kaore e ahei ia au te korero mo era.
Take III (A.) E whakahe ana au ki tenei
Pire no te mea ko tenei Ture, kei te tino tuku
rawa atu i o matou. Whenua ki te Poari.
Kei te Sex. 7 o taua Pire e mea ana e
rua Meina Maori,.e rua Mema Pakeha me te
Tiamana, e rua pooti inana ka wha pooti
|
|
3 3 |
▲back to top |
\_\_[NAMA 19.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA TUREI 29tb 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No 3.J
ma te taha Pakeha e rua ano pooti ma nga
Mema Maori.
Timi Kara, E he ana tena, kotahi ano te
pooti a te Komihana.
Te Heuheu, Kati i pohehe tena kupu aku
tuarua o aku whakahe, ko te tuunga mai ko
taua Komihana hei Tiamana tera ia e whai
ki te taha kite Karauna anake, a ko tetahi
ki ta matou whakaaro tena pea e taea te
whakakore te mana Maori i whakapumautia
nei kia matou, mo, matou Whenua.
Ko tetahi ko te mana tono moni nama ote
Poari, kihai rawa tetahi kupu i puta ma te
Iwi nona te Whenua e whakaae, he tohu nui
tenei, kua kore o matou mana kio matou
Whenua.
Tetahi kote horoinga a tenei Ture i nga
take Whenua Maori. (1) Karauna Karaati
(2) Tiwhikete ara Taitara, me titiro ite
Sex. 18, tetahi ko te kupu (Fee-Simple) he
tino horoinga atu tenei i o matou take Maori,
kei te kite atu matou hei take morimoringa
tenei ma ratou ia matou mo te nama moni
aha atu, mo te whakanohonoho tangata.
Ko nga moni ka riro ki nga ringa ote Poari
hei utu i nga moni nama mo nga rori me ana
mahi katoa, tena ka toe mai ranei,
he moni ki nga maori kaore ranei? na kei
nga tu Whenua pera me tooku Whenua, hi-
roki e kore rawa e rite nga moni nama i oku
Whenua, tetahi ko nga wahi pai anake o nga
Whenua ka riro hei whakanohonohoanga
tangata ko nga Whenua kino maunga tupuhi
ka mahue noa iho.
Take III (c.) I homai e te "Tiriti O
Waitangi," te mana ki te Maori mo ona
Whenua, na e tino mea ana te Pire Poari nei
kahoroia taua kupu o te "Tiriti O Waitangi,"
ite rarangi tua rua o taua "Tiriti."
Kaati kei te mohio koutou ki nga kupu o
taua rarangi, kaore pea he take e panui atu
ai au.
T. Parata. E pai ana kia panuitia kia
uru ai ki to korero.
Pakere, ka panuitia ki te reo Pakeha, ko
te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka wha-
kaae ki nga Rangatira ki nga hapu katoa o
Nui Tireni, te tino Rangatiratanga o ratou
Whenua, o ratou ngahere o ratou mahinga
ika me o ratou taonga katoa.
Heuheu. I tino homai tenei mana ki te
Iwi Maori, e mohio ana ano matou ki te Sex
71. O te Ture 1852. I whakarite mai kia
matou te mana Kawanatanga mo matou
Whenua.
Timi Kara. E rereke ana taua Ture, kia,
wehea etahi Whenua tino Maori, kua pahure
ke tona wa.
Heuheu. Kaore ano ena rarangi kia
whakahetia e te Iwi Maori e te Iwi Pakeha
katahi nei ano ka whakahetia e te Pire Poari.
Otira ko nga Iwi Maori o to Motu nei, he
tautoko tonu tana i te "Tiriti O Waitangi"
me te Sex 17 o te Turo 1852. Ina hoki i
roto i enei tau e whitu, kua tu to ratou Ru-
nanga o te Kotahitanga o nga Iwi Maori.
He mea ata tuhituhi marie taua Whakako-
tahitanga, huihui nga tangata" i haina, e
37,000.
I tenei tau i hui te Kotahitanga i te hui
i Papawai, i whakatikatikatia te Piro a te
Pirimia, kei konei te Pire i mahia i Papawai
engari kihai taua Pire i haere i raro i nga
mana o taua Runanga, kaore i whakahaerea
i te aroaro o te Pika o te Tiamana ranei o
nga Meina ranei i kowhiria o taua Runanga
engari he mea mahi i runga i te whakaae a
etahi hunga i tahuri ki te mahi na ratou i
wkakatikatika te Pire ko etahi kaore i wha-
kaae ki te whakatikatika, ara, te taha kia
matou, a tena ta ratou Pitihana whakahe
kua tae atu ki te whare.
Tera ano tetahi Pire kei roto i te whare
e takoto ana ko te Pire i tukua e Henare
Kaihau, e ahu ana taua Pire, i raro i te ma-
na o te "Tiriti O Waitangi," ara te Pire a
te Kiingi mo Waikato.
Take III (e). Ko tenei waahi e whakahe
ana ki nga moni hanga i nga rori i nga
Tiriti i nga ruuri me era atu mahi kei te
Sex 18 waahi G me te Sex 26 me ni atu au i
konei, kia whakamaramatia mai te tikanga o
enei kupu, moni paru, moni whi.
T. Kara. Nawai tenei kupu, moni
paru.
Pakere. No Ngapuhi tenei reo mo nga
tu moni pera.
T. Kara. He moni "koha" te tikanga.
Heuheu. Me titiro te Sex 34 mo nga
Initareti.
E wehi ana matou i enei moni kei nga
Whenua penei me t6ku takiwa e kore rawa
e hoki mai aua Whenua tera e pau tonu atu
hei utu mo aua moni.
Tirohia te Sex 42 ko te kinga na te Koro-
ni katoa aua moni, he aha te take i kia ai
na te Iwi katoa ara na nga Pakeha na nga
Mangumangu na nga Tiainamana me era
atu tu tangata i na hoki no roto katoa ratou
o te Koroni, a ko ana moni no nga Whenua
Maori anake. Me titiro te Sex 8. Act 1894,
mo etahi tikanga nama moni.
T. Kara. He aha te paanga mai ki tenei?
Te Heuheu; Mo te tikanga nama moni e
taea ana i runga i taua Ture te nama te
£250,000.
Na kei te Sex (4) o tenei Ture, ko tenei
Pire kua wharikitia ki raro i te mana o taua
Ture, no konei ka mohio matou ko ena moni
e £250,000 mano, ka taea ano e te Poari te
nama, no reira ka ki au e kore pea e tae ki te
5 tau kua riro katoa atu nga whenua Maori,
kaore hoki te rarangi arai i taua tikanga i roto
i tenei Ture.
Me titiro te Sex 12, 16, 18, Act 1894 no
konei ka mohio matou kaore he oranga mo
matou i tenei Ture.
Heoi ano aku korero mo tena wahi o ta
matou Pitihana.
Take III (F) Ko te Poari ka tu hei whakawa
i nga whenua Maori ko nga Mema Maori o
taua Poari mo roto ano i taua takiwa me o
ratou whenua, na e whanaunga ana ratou ki
nga tangata o taua takiwa, ka pehea hoki te
ahua mehemea ke tupono ki nga whenua e
pa ana raua e kore rawa e tiaki te whakatau
ki ta matou mohio.
Tetahi ka whakatau te Poari, i te tuatahi,
i te whakatau tuarua ranei hei tino mutunga
tena, ka pehea he huarahi e puta ai he ora
mo nga tangata e pa ana te mate kia ratou.
Tiamana; ko tetahi Karaka tenei.
Kei te roa ranei o korero e toe ana?
Heuheu; Ae;
Tiamana; tenei tetahi, tokowhitu rawa
koutou e noho mai na, he kai korero pea kou-
tou.
Heuheu; ko au i whakaritea hei whakapu-
aki i nga kupu o te taha, kia matou, ki to
mahue i au etahi kupu ma ratou e tu i muri
ia au.
T. Kara; Te mea pai e rua nga taha kia
kotahi kai korero o tetahi kia kotahi o tetahi
taha, ko nga kai arahi ma reira e poto ai.
Tiamana; Mehemea ka pera kapai.
Ka nuku te Komiti nap te 11 a m. apopo.
TE HEUHEU. (in Chief)., 11 a.m.
29/9/98.
Heuheu. I mutu taku korero i te nama
III (F). E tino mohiotia ana i runga i te
Pire nei, kaore he Kooti Piira.
Me titiro i te Sex. 21, o te Pire kaore ho-
ki he whakamarama i roto i etahi rarangi o
te Pire.
Tako, 3 (d) o te Pitihana kaore te Hex 47
i uru ki te Pire i mua, ko enei Ture e mau
ana i tenei rarangi katahi ano ka whakaha-
ngaitia ki nga, tangata Maori, kaore matou e
mohio ki etahi o aua Ture, na kona matou i
mea ai he mate mo matou kai roto i aua
Ture, ko etahi Tekihana Sex 9 waahi 11 ara
te Ture arai i nga, Mema o te Paremata,
1878. Ko tetahi kei te Sex 15, 18 waahi 5
Sex 35 me Bex 42 me Sex 36 waahi tua-
waru.
T. Kara? He aha nga tikanga i roto i
enei rarangi.
Heuheu. E whakahe ana matou mo
Sex 47 ara he maha nga waahi o era Ture
kua tangohia mai ki roto i tenei Ture,
Kei te Sex 19 tetahi Sex 235 Act. 1892.
Take IV. Mo nga utu mo te Poari, ki ta
matou mohio, he nui ke te utu mo ratou i to
te Kooti Whenua Maori.
Me titiro Sex 8 me utu te Poari ki nga
utu tau ma era atu utu tera e whakaritea e :
te Kawanatanga me tona Kaunihera.
Me titiro te Sex 26 waahi tuatahi nga :
moni e tangohia hei whakaea i te whakahae- ;
renga o tenei Ture.
Tirohia Sex 32 waahi tuatahi, na enei :
Tekihana ka mohio matou ki te nui o nga
moni e utua ki te Poari. Ko aua moni no
nga Whenua Maori.
Me ki au tera pea e tu e waru nga Poari,
na e wha-tekau nga Mema katoa tera hoki e ]
tu e waru nga Tari mo aua Poari me ona :
kai naahi, na, ena raruraru katea mo nga
Whenua Maori e utu, Ko te Kooti Whenua
kaore pea i tae ki te tekau ona Tiati, ko nga :
Ateha he utu ra o ratou i o ratou ra e haere
ana, ko o ratou Tari kei te tu katoa, ko
ratou utu e hara i nga Whenua moni engari
no te Koroni.
Moka;— No nga Whenua ano aua
moni.
Take V. Mo te Pitihana kia te Kuini.
I hoatu e ia te kape ki te Komiti.
—E mau nei tana kape.—
I runga i te Pire nei kaore i rite ki te Inoi
a Wi Pere me nga rangatira Maori na ratou
te Pitihana ko ta matou hiahia kia pena he
Pire me te hiahia o nga kai Inoi.
Take 8 (H) Mo te Sex 11-12 mehemea ka
penei he tikanga ki taku mahara ka uru katoa
nga whenua ki roto i tenei Ture, ka taea e te
tangata kotahi te haere ki te haina haere i
etahi tangata kuare hei hoa mona e tae ai ki
te rua tekau nuku ake ranei tangata mo taua
Pitihana, ki te tae taua tono ki te Kawana,
ki te pau nga ra e rua tekau ma waru kaore
he whakahe i tae atu kua tau te mana o te
Poari ki tena takiwa kua riro nga whenua
katoa i roto i taua takiwa i te tono a taua
tangata, a ki te tae atu ranei he whakahe ka
tirohia e te Kawana me tona Kaunihera ma
te tika rawa o taua whakahe ka whakahokia
mai kia pootitia, ko tena tu mahi he mahi
whakaara take tautohe i waenganui i nga Iwi
Maori, a ki te nui te pooti turaki ka kore e
tau te mana o tenei Ture engari ka waiho
tonu tenei mahi hei take pouri, kia ono ma-
rama ka mana ano he Pitihana i muri iho ka
pena haere tonu te mahi.
Tetahi ko nga tangata kore whenua ka ka-
ha ratou ki te tautoko i tenei Ture kia tau
ki nga whenua o to ratou takiwa, ka mate ko
nga tangata whai whenua.
Tirohia Sex 18 waahi tuaono.
Kaore he Iwi Maori i te motu nei e ki kaore
e pa he mate kia ratou i runga i nga moni
ruuri, na te ruuri i aue ai te Iwi Maori.
Na ko tenei Ture e mea ana ka wawahia
katoatia nga whenua kia ririki hei nohoanga
tangata tera e nui noa atu nga moni ruuri
kaore e rite ana moni ruuri i nga moni o aua
whenua, na kei oku whenua o tooku takiwa
he iti rawa te tikanga utu mo te eka he hawhe
tonu o te whenua e wahia ana hei utu mo
nga moni ruuri,
Heoi ano nga rarangi e korero au o te
Pire, a ko etahi rarangi kaore au i whaikore-
ro i whai kupu na enei rarangi kua korerotia
nei e au, ka kino katoa tenei Pire kia matou.
Kua kitea nei he maha ona wahi he o te
Pire nei.
Ko te Pire a te Pirimia i tae ki nga hui
katoa o to motu nei, ki te hui i te Waipatu.
ki te hui a Mahuta i Waikato me te hui ki
Papawai, mo te tae tonu o te Pirimia raua
ko Tiini ki aua hui, e 28 tonu nga tekihana.
Ko te Pire tenei i whakapaua ai nga wha-
kaaro o Timi raua ko te Pirimia ki te whai
korero ki nga lwi Maori ka ora koutou i tenei
Pire, no te putanga mai o te Pire
tuturu e takoto nei e 49 nga tekihana
ka apititia ki nga Ture e ono o mua ka maha
ke atu nga rereketanga o tenei Pire hei tohu.
(1.) Ko tenei Pire kaore ano, i kite te Iwi
Maori.
(2.) Kua tangi ko te ahua o taua Pire.
(8.) No te ahua tuatahi, tahuri aua te
hui i Papawai ki te whakatikatika i taua Pire
kaore tera ke ia te Pire ko tenei e takete nei
ki ta matou whakaaro koi nei ke te wa tika
mo te whakatikatika i te Pire a te Pirimia.
Ko matou ko te hunga whakahe 10,000
tangata e whakahe ana apiti atu ki te hunga
whakatikatika kei te whakahe ano ki tenei
Pire ina hoki ko ta ratou whakatikatika kaore
i aru ki te Pire nei.
Na e mea ana matou, kaore he take e nuku
hia ai tenei Pire mo tetahi wa kia kawea ano
ki te Iwi Maori, ko ta matou me whakakore
tenei Ture.
Kua maha nga tau i mahia ai nga Ture
mo nga whenua Maori ko tona
tohu kua pau nga whenua Maori katoa e
rima miriona ano eka e toe nei, na nga hoko
a nga Kamupene, a te Karauna, a nga Pakeha
noa atu i pau ai otira ko tenei Pire he tango
noa ake i nga whenua Maori.
Ahakoa ko wai Kawanatanga e kore ano e
taea te mahi he ture pai mo te Iwi Maori i te
wehi i o ratou pooti o muri ia ratou.
Kua oti he Ture muru i nga whenua Pa-
keha engari e utua ana aua whenua ki nga
moni tika e wariutia ana kaore e pera ki nga
whenua Maori, ehara taku i te whakangoiko-
re i te Pirimia he nui tona kahaki te haere ki
roto i nga takiwa Maori korero ai i ana tika-
nga hei ora mo te Iwi Maori, engari tera pea
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 19.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA TUREI 29th 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4]
ko muri ia ia ki te peehi i ona hiahia.
E te Komiti he aha koia tu aroha ai kite
Iwi Maori te tuku ai i te inana whakahaere
• ki te Iwi Maori mo ana taonga i whakamana
nei e te '''Tiriti O Waitangi,"
—Tera atu etahi kupu.—
Mehemea ki te paahi ienei Ture ka kaha
au ki te ki, e kore e roa ka ngaro atu te Iwi
Maori.
Kua mutu aku korero he maha pea nga
kupu i mahue ia au maku hoa e korero.
Te Heuheu by Capt Russell.
29/9/98. .
Q. Ko wai nga ingoa o nga Iwi whakahe
i te Pire?
A. Ko Ngati Raukawa, ko Whanganui,
Ngati Maniapoto, Te Arawa me Tuwharetoa
noku ake tena Iwi, neke atu i te hawhe o te
10 mano to ratou tokomaha.
Q. Ehia tau te pakeke o nga mea i tuhi
mai ki te Pitihana e hia putu ranei?
A. Kaore au e tino marama, engari mo
tooku Iwi ake he Tamariki ano etahi kua
ahua Kaumatua no roto i nga kura.
Q. Pehea te tikanga o tenei korero ko te
hunga tautoko i te Pire kua oti he Ture mo
ratou?
A. Ko nga tangata kua korerotia e au i
tautoko i te Pire kua riro ki raro i etahi Ture
o ratou whenua ko Wi Pere, me Tomoana,
me Tamahau.
Q. Tenei kupu au mo nga tangata kore
whenua he aha te tikanga?
A. Kaore he paanga o tenei Ture ki nga
tangata kore whenua.
Q. He pehea te tikanga o tenei korero au
ko nga tangata ruarua mohio, na ratou i
whakahaere ki nga tangata tokomaha, kei te
whea taha koe kei te taha ki nga tangata mo-
hio tokoiti, kei te taha ranei ki nga tangata
tokomaha kuare?
A. Kei te taha au ki nga tangata mohio
tokomaha.
Q. Ka taupatupatu ranei ratou ki nga ta-
ngata nunui nga Whenua?
A. Ae ka kaha nga tangata kore whenua-
ki te tautoko i tenei Pire kia mate ai nga ta-
ngata whai whenua.
Q. Mo to whakahe mo te Komihana he
aha te he?
A. Kei tahuri ia ki te Karauna anake ka-
ore ki te maori.
Q. Mehemea ka pootitia he mema Pakeha
katahi ka mutu to pouri?
A. Ka pouri ano.
Q. E tino whakahe aria koe ki tenei Pire
katoa.
A. Ae me patu rawa atu engari me mahi
he Pire hou kia rite ki to ratou hiahia ara
kia rahuitia nga whenua Maori.
Q. Me pehea te whakatau kia motuhake
nga paanga o ia tangata o ia tangata?
A. Me whakariterite ka oti ka homai ai
ma te Kawanatanga e whakaoti mo nga paa-
nga.
Q. Tena ka wehe nga paanga o nga ta-
ngata ka pehea nga wahi e takoto watea?
A. Me riihi, te toenga o nga whenua me
whakapuare e te Ture.
Q. Ma wai e utu nga moni Kooti?
A. Ma te Koroni mo nga moni muri ma
te whenua e utu.
Q. E ki ana ko e 87 mano e tautoko ana
i te "Tiriti O Waitangi" ki to mohio he mea
whakarite he Kawanatanga mo te Iwi Maori?
A. Ehara tena whakaaro ia au engari na
te "Tiriti O Waitangi" me te Sex 17 o te
Ture 1852.
E penei ana koe me rereke he Ture mo te
Maori me rereke he Ture mo te Pakeha?
A. Kaore au e mea ana me rereke rawa
Ke Ture mo tetahi mo tetahi.
Q. Ki to whakaaro mehemea ka tu he
Kawanatanga Maori ka tika ranei te whaka-
haere?
A. Ki taku mohio ka tika.
Q. Ki te mau kia, koutou te mana o koutou
whenua penei i o te Pakeha ka mau ranei te
pupuri i te hoko, a ma wai e pupuri?
A. Ko te kati i te hoko ma te Paremata
e pupuri.
Q. Me pehea he Ture tika ki to mohio
mo te Pakeha mo te Maori?
A. Ki taku whakaaro me tino wehe rawa
he Ture mo nga Pakeha mo nga Maori.
Q. Ko te Pire nei i hangaia mo te Iwi
Maori be aha i whakahe ai koutou ina hoki
hei pupuri i o koutou whenua kia tuturu to-
nu kia koutou.
A. Kei te tika te hanganga a te Pirimia
i te Pire nei engari he whanui rawa ona ri-
ngaringa ona waewae na reira matou i wha-
kahe ai.
Pirimia:—
Q. E tuturu ana to kupu kia puritia o
o koutou whenua kia kaua e riro i te hoko?
A. Ae e tuturu ana tena kupu aku engari
kei te mea ano te Kawanatanga kia whakaotia
nga hoko o mua, tera pea ka pau ano te nui-
nga o nga whenua. *
Capt Russell:—
Q. Ki to whakaaro kapai ranei kia tukua
atu kia koutou te Poari Maori motuhake ka
whakaae koe ki tera?
A. Ki taku mohio ki te tukua he Poari
Maori motuhake ka pai ano au otira ko tenei
Paremata ano hei matua titiro atu.
Q. E pai ana ranei koe mehemea ka ta-
koto wehewehe nga whenua o ia tangate o ia
tangata kia ia ake?
A. Ae engari ma te Poari Maori e wehe
wehe.
Q. I te mea kua motuhake te tokoto onga
whenua o ia tangata ka puta kia ia nga Ka-
rauna Karati pera i te Pakeha kapai ranei
tena?
A. Ae.
Q. Kua rite tonu ia ki te Pekeha kei a ia
te tikanga mo ona whenua, ki te pupuri kite
tuku atu ki te hoko kapai ranei tena?
A. Ki taku mohio kapai noa atu tena ko
nga tangata rorirori hoki ka tahuri ki te hoko.
Tiamana. Ko te toenga o nga patai mo
apopo.
Ka nekehia atu te Komiti mo te
apopo.
SO/9/98, n. a. m.
Heuheu by. . Capt Russell.
Q. I patai au kia te Heuheu i tainahi mo
tana korero mo te Poari, penei te ahua ki ta-
ku whakaaro atu, kaore rawa koe e pai kia
uru te Pakeha kite Poari, engari me Maori
anake he Poari whakahaere Whenua kapai
koe.
A. Ko te Poari e whakaaetia ana e au ko
te tikanga e whakahaerea ana e Kiingi Mahu-
ta, kia tu he Kaunihera Maori, ma, ratou he
tikanga mo nga ruuri me te wehewehe i nga
Whenua, me te tiaki i nga tongata kore
Whenua me nga tangata whai Whenua.
Ma taua runanga Kaunihera e whakahaere
mo te riihi mo te hoko atu i nga Whenua,
ma ratou e mea kiu pena te whakahaere e
pai ana.
Q. Kia hia aua Poari ki to whakaaro.
A. Kia kotahi tonu he Poari mo te motu
katoa, ara ko te Kotahitanga me te Kau-ha-
nganui o Kiingi Mahuta, kua kotahi nei
ratou.
Q. E penei ana to kupu me whakakoro
rawa atu te Kooti Whenua Maori?
A. Ae.
Q. Mehemea ka he nga whakatau me
pehea?
A. Me hanga ano he Ture ara ma ratou
ano e hanga he Ture.
Q. E mohio ana koe e hia nga moni e pau
mo taua Poari.
A. Kaore au e mohio.
Q. Ma wai e utu aua moni?
A. Mate mani e whitu mano pauna i
whakaaetia nei kite Iwi Maori e utu, me eta-
hi moni e mahia e taua Poari.
Q. Kei te mohio koe mo nga tangata
mate anake taua moni?
A. Ae.
Q. Me pehea he huarahi e taea ai te wha-
kanohonoho nga Whenua Maori?
A. Ma taua runanga ano e mahi he Ture.
Q. Me pehea he moni e taea ai aua mahi?
A. Ma taua moni ano, e whitu mano pa-
una, tetahi me puare he mokete ki taua
runanga.
Q. Kua ki mai koe ka puritia nga Whe-
nua Maori kia kore e hokona, e kore hoki e
puta he mokete mo nga Whenua?
A. Me mahi ra he Ture kia taea ai he
huarahi nama ma te Kotahitanga e mahi.
H. Kaihau. Taku mahara kei te tika te
whakautu ate kai whakahoki patai i ki hoki
ia ma te Kaunihera e mahi nga tikanga e
taea ai he huarahi moni.
Capt Russell.
Q. E tika ana engari kei te tahuri tenei
Komiti ki te whakarongo i nga korero katoa,
e whakatakotoria ana ki tona aroaro, kia
marama ai tana titiro mo nga mea e hiahia-
tia ana e te Iwi Maori, kite kore e taea te
whakaae tena Poari Pakeha Maori anake ra-
nei, ka pehea,koe meheme ka wehe ke he
Ture mo te Maori mo te Pakeha, ka kore e
whakaaetia e te Paremata?
A. Mehemea ka kore e whakaaetia heoi
ano ka ki au ka mate tonu iho te Iwi Maori.
Q. I penei to kupu kaore koe e pai kia
riro ma taua Poari e whakatu nga riwhi mo
nga tu papaku, nga paanga ranei onga tangata
ki te Whenua?
A. Ae i korero au mo nga Mema tokorua
o te Poari kaore aku kupu mo etahi.
Q E kore ranei e taea te whakatu he
Poari iti nei, mo etahi wahi ote motu nei ka
tahuri ai ki te whakatau i nga hapu ki o ra-
tou Whenua, a ma ratou e wehewehe atu kia
ratou.
A. Mehemea ka pena e pai ana engari
ma te Kotahitanga e hanga he Ture kapai.
Q. A ma kona ma te wehewehe o nga
Whenua o te tangata e kaha ai ia ki te pupuri
ki te mahi i tona Whenua kia pai?
A. Ae, e whakaae ana au ki tena, engari
ma te runanga o te Kotahitanga e mahi he
Ture pena.
Q. Me pahea e oti ai i taua Poari kotahi
nga mahi me te rima miriona eka e toe nei?
A. Ma te Kaunihera e whakatu kia maha
nga Poari i raro ia ia.
Q. Kaore ranei koe e mohio ana ma te tu
o tetahi tino Pakeha tika hei hoa mo taua
Poari hei tohutohu e tika ai te whakahaere?
A. Ae, ki te whakaae taua rananga ki te
pera.
Timi Kara.
Q. Timata i ta koutou kupu mihi kia te
Kuini, na koutou taua kupu mihi i tuku atu
kia ia?
A. Ae, engari ko au kaore i haina.
Q. Kei te whahaae koe ki enei kupu o te
Inoi.
—E penei ana— Kei te hiahia o Iwi Maori
ki te mahi oranga ano mo ratou, i runga i
o ratou morehu Whenua, i runga i nga Whe-
nua mahi paamu, a ko nga wahi kaore e taea
e matou te mahi kei te whakaae matou ki te
reti atu, i runga i nga huarahi whakanoho-
noho tangata.
A. Ae, e whakaae ana au engari ma te
Kotahitanga, e whakarite, nga tikanga o aua
kupu.
Q. Waiho ake te Kotahitanga, engari he
Maori koe me utu mai ano i tau i mohio ai.
ahakoa e whakae ana koe ki tenei tikanga i
roto i taua Inoi?
A. Ae, e whakaae ana au engari kote
Pire Poari nei kaore i rite i a ia aua kupu,
na reira matou i whakahe ai.
Q. Tena, he aha te mea mana e whaka-
oti taua kupu?
A. He mana me hoatu ki taua runanga.
Q. E tuturu ana to whakaaro, ma te
homai anake e te Paremata o taua mana ki
taua runanga e rite ai aua kupu.
A. Ae.
Q. Tena kite whakaae te Paremata kaore
ranei, me matua tono atu kia homai kia ia
nga whakamaramatanga e tika ai tana hoatu
i taua mana, tena pehea nga whakamarama?
A. Kua whakamaramatia ano kia Timi
Kara, i mua ara kote Pire e huaina ana tona.
Ingoa ko Pinepinetekura, me te Pire tono
Kauinihera kua tukua atu e Henare Kaihau.
Te Komiti. Me korero mai koe ki te Ko-
miti i nga mea e uia ana kia koe.
Timi Kara. Mau e whakaatu mai nga
whakamarama, kua korero mai ano hoki koe
mo te Kotahitanga?
A. Ki taku mohio kua utu ano au ko Pi-
nepinetekura, me te Pire a Henare Kaihau.
nae ta Paratene Pire, whakatikatika i whaka-
takoto atu na, kaore na i tahuritia e korua
ko te Pirimia.
Q. Waiho ake nga Pire na, me nga wha-
katikatika engari ko tau ake i mohio ai, penei
na, ki te puta mai he kupu a te Paremata
"E Heu mahia he Pire" me pehea to mahi
i to Pire.
Ka ki koe to mahi tuatahi he whakatu
runanga Kaunihera?
A. Ae, e kore e roa kua tu rawa ano.
Q. Pehea to whakatu i taua runanga me
ona Meina, me whiriwhiri me pooti ranei?
A. Ae, me pooti nga Mema o taua runa-
nga, engari kua tu ano ona Mema no te tau
1892 kua oti ano te Ture wehewehe i nga
rohe pooti, he Maori anake nga Mema o taua,
Paremata, tera noa atu ratou e pai mehemea
he Pakeha etahi.
Q. Kaore koe e pai ma te Paremata e
whakatu he Pakeha he Maori, ka whakaae
koe?
A. Ae, mehemea ka rite ki to taua Runa-
nga hiahia
Q. Mehemea ka tu taua Runanga, ka
|
|
5 5 |
▲back to top |
. ' *
[NAMA 19.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA TUREI 29th 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5J
riro ma ratou anake e mahi nga mahi a te
Kooti.?
A. Ae, mehemea ka pai taua Runanga
ma nga Tiati Pakeha anake e whakawa a,
ma nga Maori anake ranei kei te whakaaro
anake o taua Runanga te tikanga.
Q. Kaore koe e mohio ko tehea te mea
pai o enei e rua?
A. Ko toku whakaaro kei nga utu anake
te tikanga ; mehemea ka iti to nga maori
n tu kapai au ki tera,
Q. Ko tehea te mea pai, ko te Kooti
Whenua ko te Poari ranei?
A. Ae, he pai ake te Poari i te Kooti e
tu nei nga Roia i roto.
Q. Tena i ki koe kaore e tika nga Mema
o te takiwa kotahi ki te whakahaere i taua
Kooti. Mehemea ka penei kei Wairarapa te
te Whenua e whakawatia ana, me haramai
nga tangata hei whakawa i taua Whenna ia
Ngapuhi i te Waipounamu ranei ki reira
whakawa ai ka tika?
A. Ma te Kaunihera e whakatu he tangata
mo taua mahi.
Q. He aha he ingoa mo-aua tangata e
whakaturia?
A. Kei te Kotahitanga mana e ki he
Poari he Kooti Whenua ranei.
Q. Penei ana o kupu ma te Paremata e
whakatu te Kaunihera ma te Kaunihera e
whakatu era atu tangata ki to mohio ka iti
iho ranei nga moni e pau i to te Kooti
Whenua Maori?
A. Aua, kei te mahinga e mohiotia ai.
Q. Otira ka tau aua moni mawai e
utu?
A. Me tau ki runga i nga Whenua.
H. Kaihau. Taku mohio kei te marama
nga whakahoki patai i ki hoki ia ma taua
Runanga Kaunihera e whakarite he Ture.
T. Kara. Q. Me aha he huarahi e
taea ai te whakarite aua moni i pau i aua
Poari me ona mahi?
A. Ko te £7 mano pauna tuarua ma nga
Maori e kohikohi, tuatoru me puta mai i
nga moni i roto i o ratou Whenua, tuawha
me whakapuare e tenei Paremata he huara-
hi nama pena me te Pire e mau na. Ko te
kino o tena he huri anake ki te Kawanatanga
nga mana nui, tetahi kaore i ahu atu i te
Maori tetahi whakaaetanga.
Q. Ma te Kotahitanga e whakatau he
he moni ki runga i aua Whenua kia Takoha-
tia?
A. Kaore au e mohio ki tena patai, e-
ngari ma te Runanga e mahi he tikanga
engari kaore ano hoki kia oti.
Q. Mehemea e ki ana taua Runanga ma
nga Maori e utu, me pehea e taea ai te
whakaemi nga moni me Taake me aha
ranei?
A. Ki taku mohio me whakatau ano he
Taake ki nga Whenua Maori i na pai taua
Runanga.
Q. Tena ki te tautohetia taua Taake me
pehea to pooti ka pooti koe ki te taha wha-
katau ki te -taha whakakore ranei i te
Taake?
A. Ka pooti au ki te taha Taake.
Q. E whakaae ana koe mehemea ka mea
te Kaunihera me Mokete nga Whenua kia
puta mai ai he moni ka pehea koe?
A. Ka whakaae au ka peke au ki te tau-
toko i tera.
Cpt. Russell. Ki te haere atu koe ki te
tono Mokete he aha te tohu e hoatu e koe e
homai ai taua Mokete?
A. Ko nga Whenua.
Q. Ki te kore e ea aua moni me hoko atu
e ia aua Whenua kia rite. ai taua Mokete?
A. Na kona au i ki ai ma te Runanga o
te Kotahitanga e whiriwhiri he tikanga e
taea ai.
T. Kara. I roto i o korero i whai kupu
koe mo te Pire i mauria haeretia e te Pirimia
ki nga hui Maori korero haere ai haanga ra
te hui ki Papawai i ki koe ko te Ture tena i
whakaae ai nga Maori i te tuatahi?
A. Ae.
Q. Ko to whakahe i tainahi nei mo te
Pire nui a te Pirimia kua mahue hoki te
Pire tuatahi me te Pire whakatikatika?
A. Kaore pea au i korero pena.
Q. Ko koe tetahi e mohio ana ki nga
tikanga o te Ture Taone.
A. Ae, engari e hara i au tena Pire i
mahi engari na te Paremata; i mahi ano au
he menemana mo tana Pire, kaore i uru atu
engari kaore au e pai ana ki taua Ture.
Q, Kua kite koe i nga he o taua Ture i
whakahe ai koe?
A. Kaore ano he whakahe maku i tae
mai ki te Paremata.
. Q. E mohio ana koe ki te aronga o taua
Ture e whakaturia ana he Poari he Maori he
Pakeha a e wehea ana etahi Whenua Maori
hei Rahui a kei a koe ano te Whenua kua
peratia a ki to mohio e pai ana nga whaka-
haere a taua Poari?
A. Ae, ara kaore noa iho he mahi ko te
Kawanatanga anake kei te whakahaere e
hara hoki ia au i mahi tena Ture, he mea
mahi rawaho noa, i oti ai te tikanga Rahui,
na ena ahua i pai ake ai, ka tu au hei kai
whakahaere, kaore ano au i kite i nga kino
e whakahe ai an.
Q. Kua whai-kupu koe mo te Tiriti O
Waitangi, mau e whakaatu mai nga whakaa-
ro o te Iwi Maori?
A. E whakatutuki ana au i nga kupu o
te Pitihana mo taua Tiriti he ora i kitea e te
lwi Maori i homai te mana kia ratou mo
ratou Whenua e tono ana ratou kia tukua
atu taua mana kia ratou.
Tiini. I panuitia te rarangi tuarua o te
Tiriti O Waitangi. Ko te Kuini o Ingarangi
ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira
ki nga Hapu ki nga tangata katoa o Niu
Tireni te tino Rangatiratanga o ratou Whe-
nua o ratou kainga me o ratou taonga katoa,
otira ko nga Rangatira o te whakaminenga
me nga Rangatira katoa atu ka tuku ki te
Kuini te hokonga o era waahi Whenua e pai
ai te tangata nona te Whenua ki te ritenga o
te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko
e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona
Q. E mea ana koe ko nga mana katoa o
te Tiriti O Waitangi kia mana katoa?
A. Ae.
Q. E pehea ana koe kua takahia ranei
taua waahi tuatahi o taua rarangi 2 ?
A. Ae, kua takahia.
Q. Kaore koia i tukua kia ratou o ratou
Taitara Take Whenua?
A. Ae keia ratou ano engari na te Pakeha
i mahi ki te Runanga i Akarana kaore nga
Maori i mohio.
• Q. Engari kua whakaputaina nga Kara-
una Karaati kia ratou hei whakapumau no
ratou ake era Whenua?
A. Ae, kua whakaputaina he Karaati ki
te hunga no ratou, engari he kuare rawa nga
Maori i tana takiwa, a, i naianei kua mohio
nga Maori he maha nga tunga Hui ote lwi
Maori i tono ai kia riro kia ratou aua mahi.
I runga i aua Karaati tuatahi i whakataua
1d etahi tangata takitahi, a hokoa atu ana
mate ana etahi tangata, na, muri iho ka ma-
hia he Ture ke (Ture 1867 Sex 17) ka wha-
kaurua kotahi tekau tangata ki roto ka tuhia
te nuinga ki te tuara ote Tiwhikete na te aue
ote iwi Maori ka mahia mai ano he Ture i
muri iho ite tau 1878. Ara ka whakaurua
nga tangata katoa inga Ture katoa e mahia
ana e aue tonu ana te Iwi Maori e tono ana
kia riro ma ratou ano e mahi he Ture i raro
i te mana ote "Tiriti O Waitangi.
Q. He hoko Whenua pea koutou?
A. Ae he naahi naku tena.
Q. I raro i tehea mana i hoko ai koutou,
kaore ranei i raro ite mana ote "Tiriti O
Waitangi?
A. Ae, kei te wahi mutunga ote rarangi
2. Koia tena te take i Inoi ai te Iwi Maori
kia te Kuini, kia whakamutua te mana hoko
Whenua, koia i Inoi ai matou ki tenei Kawa-
natanga kia mahia he Ture pai.
Tiamana. Me hiki te Komiti i naianei
mo te 11. Karaka ite ata ote Turei te
4/9/98.
H. Kaihau. E tono ana au kia whaka-
ritea e tatou tetahi ra mo nga Pitihana a nga
tangata e noho nei i Poneke.
Wi Pere. Ko taku whakaaro me tu tonu
ta tatou Komiti apopo tae atu ki te Mane me
tu tonu.
E pai ana kia whakaritea etahi ra hei
mahi i etahi o nga Pitihana a nga tangata e
noho tonu ana i konei ka tono au i naianei,
me pooti tatou te Komiti.
Tiamana. Kaore au e pai ka nekehia e au
tenei-Komiti mo te Turei. 11. a. m.
4/9/98.
Hiki ana te Komiti mo te Turei.
11. a. m. 4/9/98.—
4/10/98.
Heuheu by Timi Eara.
I mua i nga patai ka tono a H. Kaihau
kite Komiti me te Tiamana kia whakaritea
he ra mo nga Pitihana.
He nui nga korero a tukua ana ma te Tia-
mana e whakarite ki tana ra i pai ai.
Timi Kara.
Kua mutu aku patai.
Hoka. Te Heuheu.
Q. E ahua tawai ana pea, tenei korero au,
i tae atu te rongo ki Ingarangi mo te pai ote
ahua me te nunui me te roroa me te atahua
o nga Wahine o Nai Tireni, na reira i mahia
mai ai he Ture hei tiaki i tenei Motu.
A. I rongo au i pena, na reira i mahia ai
he Ture kei patupatua aua Maori pai, na nga
mihingare taua whakaatu.
Q. Ki tau mahara kua puta he ora kite
Iwi Maori i nga Ture i mahia i raro ite ina-
na o te "Tiriti O Waitangi," he mate ranei?
A. Taku mahara kua puta he mate engari
ki taku mahara he ora nga tikanga i roto ite
"Tiriti," na note mahinga onga Ture kua
puta ke hei mate.
Q. A ki tau whakaaro mei kaua te "Tiriti,
kua tuturu ranei tenei Motu kite Maori kua
kore e riro ite Wiwi me era atu Iwi, te tango
noa atu?
A. E mohio ana au na te rironga kite
mana o te Kuini, i penei ai te roa ote ora ote
Maori.
Q. E mohio ana koe ki nga tikanga o ta-
ua "Tiriti," ki te rarangi mutunga?
A. Ae, ko etahi waahi e mohio ana an
kua oti na e au te korero.
— I panuitia te rarangi mutunga:—
Kote Tuatoru:—
He whakaritenga mai hoki ienei mo te
whakaaetanga i te Kawanatanga o te Kuini,
ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tanga-
ta Maori katoa o Nui Tireni, ka tukua kia
ratou nga tikanga katoa, rite tahi ki ana mea
ki nga tangata o Ingarangi,
A. Ae, kei te pena ano me ena kua pa-
nuitia na.
Q, Tena kaore koe e whakaaro ake aua,
mehemea ka pena me tau, kia motuhake ke
he Poari Maori, hei whakahaere inga Whe-
nua Maori. Ka rereke ite ahua o taua
"Tiriti?
A. Ae, engari e pena ana te "Tiriti, i
tukua te mana Kawanatanga, ki te Maori
mo ona taonga katoa.
Q. He aha hoki i motuhake rawa ai he
Ture ke ki te Maori, notemea ko taua waahi
o te "Tiriti, e rite tonu ana ki nga Iwi e rua
penei ano i naianei kei au ano te tikanga oku
mea?
A. I runga ite mana o nga hanganga
Ture a te Paremata, ka mahia kia kaua nga
Maori e mana ki te whakahaere i o ratou
Whenua.
Q. Kei te maharahara tonu au mo utu
patai kia Kapene Rahera, a ki taku whaka-
aro kaore ano koe i ata whiriwhiri?
A. Ite Pire tuatahi i whiriwhiri ai nga
Iwi ote Motu nei he rereke te Pire, na no
muri nei ka takote mai te Pire nei ka rereke
i to mua.
Q. Kaore i pena te tikanga ote mea i
rapua nei e au.
A. Ta matou hiahia me hiki atu tenei
Pire kia whai taima matou e whiriwhiri ana,
hei tera tau ka mau mai ai i ta matou whaka-
otinga kaore hoki e taea e matou i naianei te
whiriwhiri no te mea no matou tonu e noho
i Poneke nei, ka kite matou i te tino Pire,
keia Maehe e haere ake nei te Hui ote "Tiriti
O Waitangi," me tuku te Pire ki reira me
tae ano a Timi raua kote Pirimia ki reira
whakamarama ai.
Q. Kaore koia koe e whakaaro
etahi tangata torutoru noa iho e mahi he
Ture e pai ai mo te Iwi Maori, mo nga ruuri
me etahi atu mea, a, kote te whitu mano, e
korero ra koe, kore rawa e hawhe te tauma-
ha iaia engari ko nga moni me puta mai i
whea, ka utaina ki nga Whenua ia tau ia tau
ka tino taumaha rawa nga mate, nate Maori
ano aua mate o naianei i nui ai me to koutou ku-
are kaore koia koe e mohio ana na te kore e puare
noa o nga Whenua Maori, kite riihi kite hoko
mo te utu nui?
A. E tika ana engari i mea te "Tiriti,"
me hoko anake ki te Kuini, engari kote wha-
kariterite ote atu, kaore i whakaritea.
Q. Engari i whakaae te tangata nona te
Whenua kite hoko atu i te Whenua kite utu
i hoatu kia ia?
A. Ae.
Wi Pere.
Q. E pehea ana koe kite Pire whakatika-
tika ate Pirimia i Papawai?
A. Kanui taku maharahara mo to patai,
engari kia uru ra ano taua whakatikatika ka
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 19.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA TUREI 29th 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6J
mohio au, engari i takoto ki te aroaro ote
Pirimia taua whakatikatika kaore i uru i • a
ia ki roto i te Pire, no reira au kaore e utu
i tenei patai.
Q. I penei taku patai mehemea kite uru
taua whakatikatika ka pehea koe?
A. Kaore au e whakaae, ahakoa e tika
ana, ano engari kote take i kore ai au e wha-
kaae ko te kore o nga Iwi katoa kaore i
whakaae no reira kote wa tika hei whakati-
katikanga, ko tenei wa me tuku ki. te Motu
katoa.
Q. Na reira koe i whakahe ai?
A. Ae, na te mea i te Hui ki Papawai he
nui nga Iwi i tae ki reira, na, he maha o aua
Iwi i pakaru, ko etahi i whakatikatika ite
Pire ko etahi i ki tena ano te tino Pire kei
muri.
Q. Ko te Tai-Rawhiti e tautoko ana i te-
nei Pire ki te mahi tenei Komiti, a, ka kitea
iho e tika ana me whakatau mo te Tai-Ra-
whiti anake, ka whakahe tonu koe?
A. Kite mau tonu nga rarangi e whakahe
nei au, ka whakahe tonu au.
Q. Ahakoa mo te Tai-Rawhiti anake?
A. Ka whakahe tonu au, ko aku whakahe
ano e korero nei au.
Q. Kite rereke tenei Pire ka rite kite
whakaaro onga Iwi whakatikatika ka whaka-
he tonu koe?
A. Ae, ka whakahe tonu au.
Q. Ko ehea o te Tai-Rawhiti nga hapu
e tiaki ana koe?
A. Kaore au e whakaae kia kore ra ano
enei rarangi e whakahe nei au.
Q. I puta to korero mo te Pire, a H.
Kaihau, kei te tautoko koe i taua Pire.
A. Ko taku kupu ki te hikitia taua Pire
a te Pirimia kite Hui, kite "Tiriti Ki Waita-
ngi,'" me pera ano ta Kaihau, otira he pai
ake te Pire a H. Kaihau, i ta te Pirimia,
otira kaore ano te Iwi i tahuri kite whakati-
katika ite Pire a H. Kaihau, e tahuri ai
au kite whakatikatika i aku wahi i kite ai.
Q. Kite paahitia te Pire a Kaihau, e te
Whare ka pehea koe?
A. Heoi ano ka ki au kua paahi.
Q. A ka whakaae ranei koe?
A. Ko taku kupu he pai ake te na Pire
i ta te Pirimia.
Q. A he tangata mohio koe inga tangata
ote Motu nei?
A. Kaore au ite ki he mohio au.
' Q. Kaore ranei koe e mohio e pena ana
te kupu o ta koutou Pitihana, ko nga kai ha-
pai tautoko ite Pire he kuare, he tangata ko-
re Whenua, ko wai o te Tai-Rawhiti e ki nei
koe kaore he Whenua?
A. Kaore au emohio.
Timi Kara:—
Taku mohio ra kua unuhia e ia tena wahi ote
Pitihana.
Wi Pere.
Q. E mohio ana koe kia Te Arawa, kaore
o ratou Whenua e taka ki raro i tenei Ture?
A. Ae, etahi wahi kei raro ote Ture Nga-
wha, ko etahi waahi kei waho, ka ura ki tenei
Ture takoto ai.
Q. Ae, emohio ana koe ki etahi Whenua
o Taupo, ka taka ano ki waho o tenei Ture?
A. Ae, ko etahi waahi kei roto ote Ture
Ngawha, ote Ture Taone, ko etahi wahi kei
waho, tera e uru ki tenei Ture.
Q. No Rotorua e 616 mano eka, kei raro
ite Ture Ngawha. Na kei whea te waahi i
• puta ki waho?
A. Ae, tera ano etahi waahi kei waho ko
nga Whenua o Ngati Rangitihi tae atu ki
Maketu, ki te Puke, tae atu ki Horohoro me
Patetere, tera atu etahi.
Q. Na wai i hoatu, he Whenua mo Ngati
Rangitihi i Matata?
A. Na te Kawanatanga pea ia nei i hoatu
etahi waahi engari he whenua ano o ratou
ake kei Tarawera me etahi atu waahi.
Ka whakamututia i konei nga korero a te
Komiti o roto i te Paremata, engari ka puta,
tonu i nga putanga katoatanga o te Puke, a
muri o nga korero na, kaati ki te whakaaro
ake, e whitu e waru ranei, putanga o te
Pepa ka pau katoa atu ai nga korero nei.
Ki te Etita.
E hoa tena, koe, Utaina atu
enei kupu torutoru ki runga i tihi o te Puke
ki Hikurangi, hei waitohu ki nga Iwi e noho
mai ra, i nga pito e wha o to tatou Moutere,
whiti atu ki era Moutere e matohu mai ana
ki nga kapua ma, me nga kapua pango, e ta-
moe ana i runga i te Puke.
Tena koutou, e nga Whnauaga e noho
mai na i nga marae o tatou Reo, kia ora ko-
tou i roto i nga ra, e tata ana ki te ra Wha-
nautanga o to tatou Ariki.
He kupu ruarua nei, koia i tuhi atu ai kia
koutou, tena kei te matau katoa koutou ki te
mea nui i homai e te Atua, hei tiaki ma tatou
hei manaaki hoki, i runga i ta ana hanganga
ai i te tangata, ara, ko o taua mea ko tatou
tinana, ko o tatou tinana i homai hei Whare
mo te Wairua, kaati ki te pai te tiaki i taua
tinana kapai hoki te noho o te Wairua i roto,
no runga i tenei ahuatanga, koia ka tika kia
tirotiro ano tatou, ki te ahuatanga mo te ti-
nana i roto i enei ra, i te mea kei te whaka-
tata haere atu tatou ki te takiwa, hei
whaka-maharatanga ki te ra o to tatou Ariki,
ki te kore e pai ta tatou manaaki i o tatou
tinana, he tokomaha o tatou tinana e mahue
i o tatou Wairua, i roto i enei ra, a, tae atu
ki te Kirihimete, me te whanautanga mai o
o te tau hou; No kenei ra e nga Whanaunga
i roto i a "Timu" heke iho nei ki te Ariki"
ka tika kia titiro iho koutou ki enei kupu i
raro iho nei, hei manaaki, hei kino ranei ma
koutou. - He ahakoa ra he tai e heke ana, e
mau ano he Tuna i na tukua te Tawiri, kei
te matau tatou ki tenei, kua mahue nga po
me nga ra Makariri, kua haere tenei ki te
Raumati, na konei kanui haere nga ahuata-
nga mate e pa mai ana ki te tinana o te ta-
ngata, i runga i tenei whitinga o te tau.
I tenei takiwa o te tau, he nui te hiahia o
tatou kinga hua rakau katoa me era atu tu kai
pena, ko tenei hiahiatanga, ki enei kai na o
tatou tinana, a, he mea tino tika kia whaka-
manaia aua hiahia. Nga Kaumatua, nga
Tamariki, ka hiahia katoa 1d enei mea mehe-
mea e taea ana, me kai i nga kainga katoa,
aua tu hua rakau, otira, ahakoa pai nga Ra-
umati ki te mau mai i nga hua rakau, ara,
ki te whakamaoa, he nui ano nga mea kino i
mauria mai e ia, ko taua mea kino nei he
Ngarara iti rawa, ko te Ingoa Pakeha o taua
tu mea he Gernis." , I te Hotoke he ata
noho taua mea i roto i te oneone, i te wai
ranei, i nga mea pirau ranei, no te mea ka
mahana te Whenua, ka koa hoki taua mea,
penei ano me tatou, a ka haere ki te kimi i te
waahi pai mona, ko te mea tino hiahia a taua
tu Ngrara, konga mea whai-kiko, a e tae ana
ano Koki ki roto i nga hua rakau, na konei
e kite nei tatou i etahi hua rakau e pirau ana,
i te mea ka tau taua Ngarara ki runga i nga
hua rakau, ka piri atu te wai Paitini i runga
i a ia ki te hua, na kua pirau, ka pena haere
a pau noa taua hua. Kaati i runga i tenei
ahua, ka mea atu ahau kia koutou, kaua hei
kainga nga hua rakau kua pirau, e kaha ana
taua tu Ngarara ki te noho ora tonu, i roto
i nga tinana e ahua ngoikore ana, nga tino
mate huhua o te Raumati, he Torohi he
Ngaupuku Korera, he maha nga Aitua e pa
ana ki te tinana, i runga i enei tu mate, ko
te putake tenei o enei tu mate, ara, na aua
tu Ngarara, otira e taea ano enei tu mate te
arai atu koia ra tenei ko te arai, kia kaua hei
kai nga tangata e mate ana i enei tu mate, i
nga kai pirau, ko nga hua rakau nga kai tino
pai mo te tinana, engari, mehemea ki te kai-
nga pirautia, he nui te pouritanga e puta
mai kia tatou, kia tupato "hoki tatou ki te kai
i enei tu kai i te Raumati, no te mea koia-
tenei ko te waahi o te tau e tino kaha ana
te haere, me te tipu haere o tenei tu Ngarara
ara, o te "Gernis," kaati tera ano ahau e
whakaatu atu kia koutou i te ahuatanga onga
mate, e ngawari ana ki - toku whakaaro, rae
nga mea hoki e tika ana mo aua tu mate,
rae era atu mea e tika ana kia mohio te ka-
toa o te tangata. Heoi kia ora koutou, ka-
ati mo tena putake.
Taku hiahia kia kaha koutou ki te tuku i
a koutou Tamariki ki te Kura, ahakoa kua
Aitua etahi, kaua hei whakaparahakotia, no
mua iho te Tapepa, otira he morehutanga to
nga mea katoa. Heoi ano; Na to koutou
Whanaunga.
Paraire Tomoana.
Waipatu.
Hastings. H. B.
HE PANUI WHAMARAMA KIA KOUTOU.
Ki nga Iwi, ki nga Hapu, me nga Kai-ta-
utoko o te "Puke Ki Hikuangi" tena koutou
katoa, nga Taane, nga Wahine, me nga" Ta-
mariki, kia ora koutou i roto i nga mahi
tohu a to tatau Ariki Amene.
He whaka-marama ata tenei i te * take i
kore ai e tere te puta a te Pepa. Tuatahi, i
nukuhia mai te Perehi i Papawi, ki Kereito-
ne, a, pakaru ana te Matiini, i runga i te
nukuhanga mai, he nui te uaua o te nuku-
hanga mai ki te taone nei, me te mahinga.
hoki o te waahi, i pakaru o te Matiini.
Tuarua, ko tetahi Tamaiti Rangatira o
Wairarapa nei, i mate i taua wa ano, ko te
Ata, Raharuhi Tuhokairangi tona Ingoa,
haere ana nga tangata mahi o te Puke ki te
tangihanga mona, a tae noa ki te ra i Tanu-
mia ai ia, ko taua Tamaiti, he Hekeretari no-
te Hikurangi Peene, kaati ko matau ko nga
tangata mahi o te Puke Ki Hikurangi, he
Tamariki katoa, no roto anake i te Hikurangi
Peene, no reira ka haere te Peene i tona ma-
tenga, me matau hoki me nga kai-whakata-
ngi, e kore hoki e pai ko nga whakatangita-
ngi anake e haere, a, ko matau ko nga
tangata ma ana e pupuhi e tangi ai nga
whakatangitangi e noho. Kaati ake mo tera.
Ka whakamarama ake au mo nga reta, e
tukua mai ana kia panuitia e te Puke Ki Hi-
kurangi, he mea atu kia koutou, kaore e
panuitia a koutou reta, inaianei, me nga
Rongo-korero, me etahi atu panui ranei, kua
waiho te Pepa mo nga korero o te Paremata
anake, mai i te timatanga o nga korero, tae
noa ki tona mutunga, engari kia pau nga
korero o te Paremata nei, ka panuitia ai a
koutou reta; me nga Rongo-korero me etahi
atu mea mo te panui. • Heoi ra e hoa ma ka
marama mai koutou, ki te take i tureiti ai
ai te Pepa, me te taaputanga hoki o nga reta
heoi kei pouri te ngakau, kia ora tatou katoa
nga morehu a Aitua.
• Na "Te Puke Ki Hikurangi."
PANUITANGA.
Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga huihui-
nga tangata, e noho mai na koutou inga pito
e wha o tatau motu, e hoa ma tena ra koutou
e nga Taane, nga Wahine, me nga Tamariki
kia ora, koutou, i raro i te maru o to tatau
Ariki Amene.
He whaka-marama atu tenei kia koutou,
kia noho mohio ai koutou, kai te Hanuere e
heke iho nei i te tau o to tatau Ariki 1899.
ka whakamututia te tango a te tangata ia
"Te Puke Ki Hikurangi," mo te toru mara-
ma, me te ono marama, ka waiho i te tau, te
tango a te tangata, kaore e hoki iho i te tau
Heoi e nga hoa aroha, me nga kai-tautoko
i to tatou taonga, kei ahua pouri mote penei-
tanga i to tatau taonga, kia tau te rangimarie
kia koutou.
Heoi ano kia ora koutou.
Na T. P K. H.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O TENEI PEPA.
(Ture 1.)
Ko te utu mo te Pepa, o "Te Puke Ki Hi-
kurangi." i te tau 10/- hereni, mo te one-
marama e 5/6, mo te toru marama e 3/- hereni
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te ahua,
o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Greytown Wairarapa.
(Ture 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(Ture 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Nate Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
"Te Puke Ki Hikurangi."
Hurae 25 1898,
E nga hoa aroha e tukua noatanga atu nei
to tatau Pepa a te P. K. H. kia koutou, he
mea atu tena, kua mutu te puta atu kia ko-
utou, engari ma koutou e tono mai kia haere
ata, a ka tonoa atu hoki kia haere atu kia
koutou, kaati ki te kore koutou e tono mai, e
pai ana, kai a koutou ano te tikanga.
Heoi ano.
He Mea Ta E TAWHIRO RENATA, i raro i te
Mana o TAMAHAU MAHUPUKU, ki te Tari
Rehita. Greytown North, Wairarapa.
Noema 29 1898.
"TE PUKE KI HIKURANGI."