|
loading...|
|
Aotearoa 1892: Number 1. 04 June 1892 |
pp
Abstract |
|
1 1 |
▲back to top |
He Nupepa ma nga Tangata Maori
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 AOTEAROA.
te mau. Ko te nuinga o nga korero i
takoto mai nei ki mua i a matou, he
hua pea no runga i te mahi mataura-
nga, he kawenga ranei na te kore e
mohio ki nga rereketanga haeretanga
i ia wa i ia wa o nga korero e tukua
haeretia iho ana i runga i te korero a
ngutu apiti hoki, ki te awangawanga
kau o te whakaaro ki nga korero
tawhito, te taea te purupuru nga tino
putake.
I ranga i nga whakahaerenga o nga
korero tuka o tenei poraka e mahara
ana matou kaore he tino tikanga kia
kiia he raupatu ta Taraia tua-tahi ki te
whenua nei) kaore ranei. Kei te wha-
kaae katoa hoki i whai turanga wae-
wae ia ki te whenua nei, na runga
ranei i te raupatu, na runga ranei i
etehi whakaritenga rangimarie, kaore
ana tino tikanga. Heoi ko taua tara-
nga ona i waiho hei take mona ki te
whenua, tupu haere atu ai hoki hei
take ki te whenua, mo tana mokopuna
mo Taraia tua-rua. E kitea ana ano
hoki, mehemea he aha ranei taua take o
Taraia tua-tahi. Kihai i motuhake ki
a ia anake, engari i noho tani ratou ko
Ngatiwhatumamoa, i moemoe mai nei
ki ona tamariki me ona uri, me te maa
tona hoki o to ratou mana ki te wha-
kahaere tahi i nga tikanga ki runga i
te whenua, tae noa ki te wa i wehe-
wehe ai i nga ra o Taraia tua-rua.
Mehemea he aha ranei te tuturutanga
o te raupatu i kiia nei na Taraia tua-
rua, kanui hoki te kuraruraru o nga
korero mo taua mea, hei aha, kitea aua
i runga i te ahua o nga tikanga o
muri iho. Ko era o Ngatiwhatuma-
moa i waho atu i nga uri o Taraia tua-
tahi i runga i te moemoenga o nga
uri i koro atu ratou, ka mahue pai iho
te whenua ki nga tui o Taraia tua-tahi.
Ea kore i konei nga take o Turauwha
motuhake nei ki waho i o Taraia tua-
tahi. Kua whakaarahia mai etehi
take i runga i nga mokopuna tokowha
a Taraia tua-tahi, ara, i a Te Huhuti,
Taraia tu-rua, Hinehore me Hikateko.
Mo te taha kia Te Huhuti, kaore he
tino tikanga kia kii ake matou i mate
tona take ki te whenna nei, kaore ranei
i runga i tona moenga i a Te Whatui-
apiti. Ko to matou whakaaro tenei,
mehemea i ahua kore tona paanga i
runga i tona wehenga atu, i ora ano
tona take i te hokinga mai o Hikawera.
B mea ana ano hoki matou, kahore i
kaha nga kupu e kiia nei i kore nga
take o Hinehore rana ko Hikateko, na
konei matou ka kii, e wha nga tupuna
whai take ki tenei whenua, ara, ko
Hikawera, ko Taraia tua-rua, ko Hine-
hore me Hikateko.
Kua tae tonu mai ki te wa i a te
Rangikamangungu raua ko Hawea me
Te Uamairangi. Enei tangata toko-
toru i whakahaere tikanga katoa ki
iaua whenua e whakawakia, nei. A i
te mea i heke iho ratou i te tupuna
kotahi, e ahei ana tena hei whaka-
marama i to ratou whai-mana ki te
whakahaere i o ratou whai-taketanga
ki te whenua, e mohio nei matou i
mahia e ratou.
Mo te tuka a Tuku e kiia nei, e ma-
hara ana matou i whai-tuku ano pea a
Hinahinaariki kia Te Rangikama-
ngungu hei whakarite i te Ohaki a
tona papa i tona matenga. Engari
kaore matou e whakaae ki tera wahi o
te korero i kii nei, i heke katoa atu te
whenua kia Te Rangikamangungu, a i
kore katoa te take o etahi o nga tangata
whai-take. Mehemea i riro i a Te
Rangikamangungu tetahi mea i runga
i taua tuku, ko te mana anake o Tuku
i riro, a kahore i rereke nga take o ora
atu tangata whai-paanga. E whaka-
aro ana ano hoki matou, kaore i riro i
a Hawea terei whenua i runga i te
tukunga o ona toto. Kahore matou e
kite, i whakatapua tenei whenua i
runga i te tukunga o ona toto, Kaore
hoki matou e kite i te take marama e
tau ai ki runga i tetahi wahi o Omahu
i runga i taua take. I mahi hoki nga
tangata ki runga i taua whenua ano,
kaore he tapu nei. A kahore hoki he
kupu i te aroaro o te Kooti hei whaka-
atu i te whakanoanga o taua tapu.
Ki ta matou titiro ko te take o Hawea
kite whenua he pera ano me to Te
Rangikamangungu he take tupuna.
E marama ana te Kooti i whai-take
enei tupuna toko-rua ki te whenua me
ta raua mahi ano hoki ki te whenua.
E puta mai hoki raua i nga tupuna i
whai-take i mua i a raua. Otiia, e ki
ana matou kihai i motuhake ki raua
anake te whenua. E kite ana hoki
matou ko Te Uamairangi me etehi atu
e piri ana ki a ia, i mahi tahi ki te
whenua i runga ano i o ratou nei take.
Ko te tuku a Hawea e kiia nei kia
Tuhotoariki, kaore e marama ki ta
matou titiro. Ko te tikanga ia he
take tupuna tona, a, kihai hoki taua
take ona i kore.
Ki to matou whakaaro e hara te
take o te whawhai Paratuna i te
takahi tapu, e hara ano hoki i te tango
whenua, engari, ko te ahua he pakanga
mo te haere pokanoa atu o etahi ki te
mahi i nga pa tuna o te Rotoroa, no
kona ka whawhaitia e nga tangata na
ratou aua pa tuna, he kore hoki no
ratou e whakaae kia mahi te katoa ki
reira. Kaore matou e kite i rereke te
ahua o nga take whenua mai i reira
tae mai ana ki te korenga atu o
Ngaiteupokoiri i tenei takiwa i runga
i to ratou hinganga i te Rotoatara. £
tino tika ano i hinga ratou i taua
parekura, a, horo atu ana hoki i reira.
E mahara ana matou mehemea he aha
ranei o ratou take whenua i mua atu o
taua whawhai, i kore katoa i muri iho.
A, i te wa e ngaro ana ratou, kahore i
taea te ki i pa ano ratou ki te whenua.
Mehemea he mea tika kia whakaaro
tenei Kooti, ano nei ia kei te tau 1840
ranei ia e tu ana i muri tonu iho o te
tunga ki tenei Motu o te Kawanata-
nga o Ingarangi, ka tino kii matou,
kaore he take o Ngaiteupokoiri ki te
whenua nei. A ka ki ano hoki matou
kaore he tangata ke atu e whai-take
ana ki tenei whenua i taua wa. Me-
hemea ka tino whaia rawatia nga
tikanga o taua Ture o te tau 1840,
ano ki tenei Kooti, he maha nga
whenua o te Motu e takoto kau ana, a
kaore he tangata e pa ana ki aua
wahi, i tua atu o tenei tikanga pake-
ke, hei whakaarohanga ma matou e
noho nei kei tau 1641, e noho ana, ka
waiho tena hei whakauru mai i etehi
tikanga raruraru e kore ai e kitea he
tatutanga marama. Otiia, mehemea
ka ata tirohia nga korero maha e pa
ana ki tau Ture o te tau 1840, ka tino
kitea kihai te Kooti i mea kia whaka-
takoto ia i etehi tikanga e tupu mai ai
i roto he mate ki nga tangata nona te
whenua. E -whakaae ana tenei Kooti
ki nga tikanga i whakatakotoria i te
keehi o " Oakura, " he tikanga e rite
ana mo nga mea ahua penei, a e ahei
ai hoki matou te whakahaere i nga
tikanga tika mo runga i tenei keehi,
ko, ore matou e tahuri ki te whakanuku
atu, ki te whakahoki iho ianei kia.
rereke atu nga tikanga i era i whaka-
takotoria i reira. Ka tango nei matou
i taua tikanga hei tohutohu mo matou.
E penei una matou: I to wa i hoki
mai ai a Ngaiteupokoiri ki te whenua
nei i runga i to tono a katoa whaka-
puakina nei e Te Moananui kia ratou
i hoki katoa ano kia ratou o ratou take
tawhito, kaore i tua atu. Ahakoa he
maha nga kai-korero i ki, i whaka-
huatia a Otupaopao e Te Moananui i
te hui kia Ngatiteupokoiri i Manawatu.
Ki ta matou titiro kaore tetehi wahi o
tenei whenua i tukua, i maharatia
ranei kia tukua. Na ko te mea hei
whiriwhiri ma matou inaianei, he aha
ranei nga paanga o Ngaiteupokoiri i
i mua atu o to ratou hekenga, mehe-
mea he aha o ratou take i reira koia
na tonu ano o ratou take inaianei.
He maha nga rohe e kiia ana i
whakatakotoria i tenei wa, i tena wa
hei wehe i nga paanga o ia hapu, o ia
hapu. Otiia e ki ana matou kaore rawa
i manakohia aua rohe kia ahei ai
matou te kii inaianei kei te takoto tonu
aua rohe. Ko te mea nui e kitea ana e
matou no katoa tonu tenei whenua, me
te mahi hoki o katoa ki te whenua nei
i te wa tonu e hiahia ai ratou. Engari
ko Te Rangikamangungu raua ko
Hawea e kitea nuitia aua raua ki te
taha Hauraro Rawhiti hoki o te
whenua. Ko Te Uamairangi ratou ko
Ngaiteupokoiri ki te taha Hauauru-
ma-tonga. Kaore matou e kite i
takoto he rohe tuturu o mua iho ki
waenganui i a ratou. Na, i runga i te
ahua o tenei keehi ma te Kooti e
whakatakoto tetahi, etahi raina ranei
mo waenganui o nga Iwi o tenei
whenua. A i mua o te tino whaka-
taunga o nga Ota, ka roherohea e te
Kooti te whenua kia rua kia maha atu
ranei wahanga i runga i te mana kua
homai nei e te Ture Kooti Whenua
Maori 1886, kei runga te maha o nga
tangata e kitea ana i whai-take, ana
tuturu nga rarangi ingoa, mohiotia ai
kia whia nga wahanga, a ko whea
hoki nga raina e whakatakoto e matou.
Otiia i runga i te mea kaore he rohe
tupuna hei tohutohu mo matou, ma te
Kooti tonu e roherohe te whenua i
runga i nga huarahi tika ki tana titiro
e pai ai hoki te noho a nga Iwi i
runga i te rangimarie. Engari ka
purutia tenei mo muri rano i te otinga
o nga rarangi ingoa. Ko enei korero
katoa i mua ake nei e whai-tikanga
anake ki nga keehi e rua, ara, ki ta
Airini Tonore, me ta Wiremu Porotene
me nga tangata i muri i a raua.
Na, mo te Kereme a Wiramina
Ngahuka, kua kii te Kooti i mua ake
nei kaore i tika a Turauwha, no kona
ka whakakorea tona take i raro i tena
tupuna. Engari e ki ana matou he
take tupuna ano tona i raro i a
Hikateko.
Mo te taha kia te Matenga Peka-
peka e ki ana matou kaore i kaha aua
korero i homai ai hei whakaatu i
whai-take mo te 100 eka, e ki ana
matou kaore ia i tika ki reira.
E mahara ana ano hoki matou
kaore e tika te keehi motuhake a
Haurana Tiakiwai.
Ko era atu keehi apiti ano ki ta
Te Matenga Pekapeka i raro i a
Ngatiteupokoiri, ka ata purutia ano e
matou kia whiriwhiria rano nga
rarangi ingoa. Otiia he mea tika kia
mohiotia tenei, e kore ratou e araia ki
te whakahaere tahi i o ratou paanga
i raro i era atu take kua kiia nei e
matou i tika, engari ka ata purutia
tena mo to wa e whakahaerea ai nga
rarangi ingoa. Kei roto i nga rarangi
kua tapiritia nai nei ki tenei whaka-
taunga nga ingoa katoa o nga tangata
I whakaturia nei he kereme mo ratou i
raro i te take kua whakahuatia iho nei.
Ara, he akua kau aua rarangi, o
ahei ana anu hoki kia whakatikatikaia
ki runga i nga huarahi o maharatia
|
|
3 3 |
▲back to top |
AOTEAROA. 3
ana he tika, i muri iho i te putanga
mai o nga whakahe.
E kore e puta wawe nga Ota-tuturu,
kia tuturu rano o matou whakaaro,
ki te ahua o nga wawahanga mo te
whenua.
KO NGA NUPEPA TENEI I PERE-
HITIA I IA WA, I IA WA.
1. Ko "Te Pihoihoi" i whakahaere-
tia e Te Koohi, ko taua nupepa i mate
i a Kingi Tawhiao me ona rangatira.
2. Ko "Te Hokioi" ko tenei nupepa
i hinga i te timatatanga o te whawhai
nui ki Waikato.
3. Ko "Te Waka Maori" i tautoko-
tia tenei nupepa e te Kawanatanga, a
mate ana i te whakawa i whakaarahia
e Henare Rata o Haku Pei ki te kai-
perehi o te Kawanatanga.
4. Ko "Te Wananga", ko tenei
nupepa i whakahaerea i raro i te mana
o Hone Hiana, ko tenei nupepa i hinga
i te kore moni hei kawe haere i taua
nupepa.
5. Ko "Te Korimako" he nupepa pai
tenei, he nupepa whakapono, a i hinga
i muri iho o te matenga o te tangata
nana i timata taua nupepa.
TE MATENGA. O PAORA TUHA-
ERE O TE WAITEMATA, ME TE
MATENGA. O PAORA KAIWHATA
O MOTEO.
Ko te matenga o enei tangata e rua
kaa mota nga riniki e rua o te tini
huihui i nga tangata Maori i te wa
kaore he whakapono, a kaore hoki he
Kawanatanga. I te wa o te tukunga
o nga ingoa ki te Tiriti o Waitangi,
ko aua tangata tokorua e tamariki ana,
ko aua tangata e raa i uru ki roto i
nga whawhai, ki nga raruraru i tupono
i mua o te taenga mai o te Ture o te
Kawanatanga. He tangata toa, he
tangata atawhai, ko etahi enei o ana
tu tangata, ko ta raua kupu i rite ki te
hiiri, kaore e taea te wahi. Ko te tu
tangata e kore e whakarere i tona hoa,
a kaore e mataku i te hoa riri, mei
whakarongo te Iwi Maori ki nga kupu
whakaako a enei ta tangata, me etahi
atu, ko nga raruraru maha noa ata,
kaa pa mai nei ki te Maori, kua kore.
Ko Paora Tuhaere kua roa ia e mate
ana. Ko Paora Kaiwhata kaa roa ia
e whakahemohemo ana. Eo te mea
nana ia i tautoko, ko te whakawa o
Omahu, ka mutu tena, haere ata ana
ia ki tona moenga roa i te 20 o nga ra
o Mei nei, kanui te pouri me te aroha,
mona.
Ko Te Karimena e tu ana ano hei
Minita mo te taha Maori, ahakoa kua
whakarereketia nga tunga o nga Minita
o te Kawanatanga, ko te taha ki te
taha Maori kaa wehea. Ko Te Kari-
mana kua whakaturia hei Minita mo te
taha ki nga Kooti Whenua Maori, ko
aua Kooti kei raro i tona mana
Ko Timi Kara tena e riro mana nga
mahi mo te taha ki te taha Maori, ka
waiho mana tena mahi, mo te taha ki
te Tari hoko i nga Whenua Maori, ka
riro tana ki raro i te mana o Makenehi
te Minita mo nga Whenua. Tena pea
e kitea tetahi raruraru mo te whaka-
haere i nga mahi mo te taha Maori,
engari, e kore e roa kua tikatika haere
tena taha. Engari e kitea ana me
whakatu ano etahi tangata, ahokoa kia,
he poori he Komiti ranei hei whaka-
haere mo te taha ki te Iwi Maori, he
maha nga mea hei mahinga, hei tiroha-
nga, a he maha nga mea hei whakatika-
tikatanga ko ana mahi kei waho atu o
te kaha o te tangata kotahi Ko taua
Komiti me whakatu mo te taha ki nga
Maori, me te Kawanatanga hoki, ko
te mahi ma taua Poori Komiti ianei
hei whakakaha i te Iwi Maori kia kite
ai ratou i nga mea e tika ana hei
whakaako ia ratou. E kore e tika kia
mahia aua mea me ke atu ano i nga
Maori kia uru mai ki roto i aua mahi,
a kia whai-mana ki te mahi i raro i
nga tikanga o te Turo, ma taua Komiti
e whiriwhiri nga Pitihana e tukuna
ana ki te Paremata, a me te whakaatu
i a ratou whakaaro ki te Kawanatanga,
no te mea kaore e ahei i. nga Komiti o
te Paremata te mahi i nga mahi mo te
taha ki te Iwi Maori, no reira ka mate
ko te Iwi Maori.
Ko Tawhiao kua whakaae ki te
tango penihana mai i te Kawanatanga,
Ko tenei me titiro atu e tatou, ko te
mutunga tenei o te Kingitanga a ko
ake nei, ko te Maori kua kotahi ki te
Pakeha, a ko tenei, me matakitaki atu
ki nga painga, ki nga kinonga ranei o
tenei. A, ahakoa pewhea ranei pewhea
ranei nga mahara, heoi kua timata te
mahi, ko tenei kua kotahi nga Iwi e
rua, ma nga kai-arahi o nga tangata
Maori, e kite i te taumaha kua tau ki
runga i a ratou ko nga kaumatua me
nga tamariki, ka titiro atu kia ratou
hei arahi i a ratou.
Ko te hui ka tu nei ki Hehitingi e
hapai i nga tikanga kua whakatako-
toria e te tama a Potatau.
Ko te Kingitanga e whakatete ana
ki te Kawanatanga o te Koroni. Mehe-
mea i ahei te whakahinga i nga Pakeha
me te pana atu i a ratou ki waho o
tenei motu, kua ara taua tikanga.
Engari kaore i kaha ki te pera.
Engari he maha ano nga tangata
Maori i piri kia Te Kuini, he tangata
penei me Tamati Waka Nene i nga wa
o mua. a, penei hoki me Meiha Keepa,
me Meiha Rapata, me Renata Kawepo,
me Karauria, me Ihaka Whanga, me
Pitiera Kopu, me etahi atu i te wha-
whai o Waikato, a i muri mai ko te
whawhai a te Hauhau i arahi nei i o
ratou tangata ki te whawhai ki o ratou
Iwi ano. Mehemea i piri tonu nga
tangata Maori i nga wa o mua ki te
whawhai ki nga Pakeha, ko tenei
Motu ko Nui Tireni, kei a ratou ano i
tenei ra. Engari ko taua ra kua hori,
he maumau ki te tangi ki te miraka
kua maringi.
Ko tenei me piri nga Maori ki nga
Pakeha, me mahi tahi raua, ko nga
ritenga o nga Maori tawhito kua
totohu. Engari me whakaara he mea
hou ki te hui ka tu nei ki Hehitingi,
he mea kaha atu i te mea tawhito.
ko te tikanga hou kia kaha, kia whanui,
kia penei ai me nga tima nunui a te
Pakeha, he kaha atu anake ki te
ngaru, me te tere ta haere ki tona
tauranga kawe ai i ana pahihi, me
ona utanga.
TE KAWANA HOU.
Te Kawana Hou, Te Era o Karahiko
i tae mai ki Ponoke i te Turei, te
whitu o nga ra o tenei Marama. Ko
te hiahia ake o te ngakau kia penei
tona pai me tona atawhai ki te Iwi
Maori, me te Kawana kua hoki nei.
Ko tenei Kawana he heramana
tawhito, otira he Apiha Manuao.
I te unga mai o te Kawana ki Poneke
inanahi i te whitu o nga ra, ka hui te
Pakeha o ia wahi o ia wahi ki te
whakanui i te Kawana, i roto i taua
whakaminenga o rua nga tangata
Maori i reira me a raua wahine. Ka
tu a Te Pore, koia Te Mea o Poneke
e whai-korero ana ia ki te Kawana
hou, kaore ano i ata oti tana whai-
korero, ka haukotia e tetahi o nga
wahine Maori ra te korero a te Pere,
ka karanga atu nga Pakeha, taihoa,
taihoa koe e korero. I konei ka kata
te Kawana, ka patai atu ia ki te
Pirimia, he aha te tikanga o tenei
kupu taihoa, ka whakaaturia ki a, ai,
ka mutu te korero a nga Pakeha, ka
tu mai ano te wahine Maori ra ka
whai-korero, a ka mutu tana korero,
ka haere atu ia ki te ringaringa ki
te wahine a te Kawana, aui atu tona
kata, me tona pai ki te ahua o tenei
Iwi o te Maori.
Ko te kape tua-tahi o tenei nupepa o
"Aotearoa" kua puta, engari he maha
nga raruraru i tupono, no reira kaua
nga kai-korero o tenei nama tua-tahi
e mahara, ka penei tonu te tauwira o
tenei nupepa. He maha nga panui
meake te perehitia ai.
A ka tukuna a ko ake nei nga korero
hou o Tawahi, a me nga korero katoa
o te Paremata Maori ka tu nei ki
Hehitingi.
Ko te take i tukuna atu ai te kape
tua-tahi o tenei nupepa, he mea kia
mohio ai nga tangata Maori kua puta
mai a "Aotearoa" ki te ao marama,
mehemea ka mate tenei nupepa no
nga Maori te he.
Ka koa matou, mehemea ka tuku-
tukuna mai a koutou reta i nga wahi
katoa o te Motu nei, nga korero ranei
e tupono ai ki a koutou hui, a koutou
papa-purei, hutu-pooro, otira, nga
korero hei whakangahau i te tangata
korero i tenei nupepa.
Ko nga reta katoa a tuhia mai ai, me
tuhi ki te Etita o "Aotearoa", Nepia..
Ki te mea, ka kiia e kore te Maori
e kaha ki te whakahaere i enei mea mo
to ratou nei ano mahi, ka korero matou
ki nga whai-korero tino whakaaro nui
i korerotia mai ai kia matou e te Iwi
Maori. Me titiro hoki nga motini
maha, hangai, whai-tikanga, i puta i
tetahi hui nui ki te Wairoa; e waru
nga ra e whiriwhiri ana taua hui, no
ratou anaake, tino whai-matauranga,
whakaaro nui o ratou whiriwhiringa.
Kahora e ngaro ana te whakaaro nui
o te Iwi Maori. Heoi, o tika ana kia
whiwhi ai ratou ki te mana whaka-
haere i ratou nei tikanga. He mea
tango mai no roto i te Ripoata enei
korero.
KI TE KAIPEREHI O AOTEAROA.
E TA, ka nui toku koa i toku rongonga,
mea ake te puta mai ai ki te ao mara-
ma tetahi nupepa ma te taha ki te Iwi
Maori, ko Aotearoa te ingoa. Ki taku
mahara he mea tika rawa atu tenei mo
te taha ki te Iwi Maori, kia ahei ai
ratou ki te whakaatuatu i o ratou
whakaaro ki nga mea e kinongia ana e
ratou, a ki nga mea e paingia ana e
ratou, mai rano o te taima o te Waku
Maori, a tae mai ki te wa o Te Wananga.
Ka mutu te huarahi e ahei ai nga
Maori ki te whakaputa mai i o ratou
whakaaro. Ki taku titiro e haere ana,
e mahi ana ratou i roto i te pouritanga,
ma tenei nupepa e ahei ai ratou ki te
whakapuaki i o ratou mahara. Ho
maha nga mea e haere he ana, he ana
mo te taha ki te Iwi Maori, nga Ture
e te Kooti Whenua Maori, nga mahi i
roto i te Paremata. Tena au e whai
kupu ano a ko ake nei, mo nga mea e
mohiotia ana e au, e haere he una Ki
tuku titiro. He neke kau tenei hei
whakamaaunu tenei i te nupepa.
Heoi ano,
NA TE RAUPONGA,
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 AOTEAROA
NO ROTO I NGA TURE O TE
PAREMATA, MO NGA
WHENUA MAOEI.
Ko TE Paremata tua. tahi o Nui
Tireni, no te tau i haere ai a Hori
Kerei ki Ingarani, i whakaturia ai,
ara, no nga ra whakamutunga o te
tau 1853. Ko taua Paremata ka 3O
tekau tau e kanga Ture ana mo nga
Maori me nga Pakeha. Ko nga Ture
i mahia mo nga Pakeha, kaore e tino
hangai mai ana ki nga rawa Maori
engari, ko etahi o aua Ture e tino
taumaha ana ki nga Iwi e rua, ko
etahi o aua Ture e tino pai ana. Ko
nga Ture o pa ana ki nga whenua
Maori nga mea hei whakaaronga mana
inahoki, ko nga Ture o pa ana ki nga
whenua o te hunga Maori, ko reira
nga mea e pa tuturu ana ki tona
tinana. I te taenga tua-tahi mai o te
Pakeha ki tenei Motu, ka tahuri ki te
hoko whenua i nga Rangatira, ko te
uta he paraikete, he pu, he huka, be
paraoa, he peeka, he rama. Inaianei,
ka nui nga Rangatira, me o ratou hapu,
e kereme ana i nga whenua o etahi atu
hapa. Na i runga i te kaha o te
hiahia o nga Pakeha ki te tango
whenua, me te hiahia nui o nga
Rangatira Maori ki te hoko, ka riro
pokanoa nga whenua o etahi atu hapu.
Ko te takotoranga tenei o nga hoko o
mua atu o te tuhinga o te Tiriti o
Waitangi, ka 52 nga tau kua pahure
ake nei. No runga i enei mahi hoko
he, ka tipu nga riri i roto i nga Maori
ano kia ratou, me nga Maori ki nga
Pakeha. He nui nga Maori i tae ki
te hui i Waitangi e mohio ana ki te
take o te riri a Te Rauparaha me
Rangihaeata kia Kapene Wekepuru
me ona hoa, mo nga whenua o Te
Wairau. No tenei takiwa ka whaka-
turia e Te Kuini a Komihana Pene
hei uiui i te tika i te he o aua hoko.
Mehemea i ata tatari a Kapene Weke-
puru kia oti te mahi a Te Komihana,
kaore e maringi te toto. I muri mai
i tena ka korerotia ki nga Maori ka
takahia e te Kawanatanga te Tiriti o
Waitangi, ka tangohia katoatia nga
whenua Maori, ko nga mahinga kai
anake i waiho kia ratou. Ka wehi a
Hone Heke mo tenei, turakina ana te
pou a Te Kawanatanga i Kororareka,
koia nei te take o te pakanga tua-tahi
i waenganui i nga Maori me te Kawa-
natanga. I kaha te korero a Hori
Kerei, me te Pihopa Herewini me te
Tumuaki whakawa mo nga Maori, a
ahakoa i pehia e te Kawana te riri, a
i maatua tae mai ano te kupu a te
Kawanatanga o Ingarangi ki a ia kia
tika tonu te whakahaere i nga tikanga
o te Tiriti o Waitangi. Ka haere a
Hori Kerei, ka hangaia e te Paremata
nga Ture. Te Ture tua-tahi, no te
tau 1862, engari kaore i whai-mana.
No te tau 1865 ka hangaia te Ture
Kooti Whenua Maeri, ko te mana i
hoatu ki te Kooti i raro i taua Ture,
kanui ana mahi hei whakamiharo-
tanga.
Na, no raro i taua Ture (1865, )
tangohia ana te whenua a te tokomaha,
a, ka riro ki nga tangata kotahi tekau,
te hunga i roto i te Tiwhikete. E
hara i te mea na te Paremata te
whakaaro kia pena nga whakataunga
o nga Kooti Whenua Maori, kaore.
Na te Kooti tonu; ana mahi, i itinga i
te pohehetanga o ana whakatau. Na
reira i riro atu ai te whenua; a te
hunga tokomaha ki nga tangata
toko-iti. Otira, no taua wa rano, no
te Ture o te tau 1865, i timataria ai
nga mate me nga kino katoa mo
runga i te Iwi Maori, me ena whenua.
Te take i puta ai aua mate, me nga
kino, he kore mohio no te Paremata
ki te hanga i nga Ture pai mo nga
whenua Maori. Na reira i ahua raru-
raru ai tana whakahaere tikanga mo
te tuha Maori. Na, no te tau 1807 i
hangaia ai e te Paremata tetahi Ture
ano mo nga whenua Maori, i runga
i te raana o taua Ture, e taea ana e te
hunga kotahi-tekau i roto i te Tiwhi-
kete, ko te tuku anake i to whenua ki
te reti. E kore e ahei i a ratou te
hoko, te mokete ranei i te whenua.
Na, no nga tau o muri mai, ara, no te
tau 1873, i tahuri ano te Paremata ki
te hanga Ture mo nga whenua Maori.
I roto i taua Ture i whakarereketia
nga tikanga mo nga Tiwhikete, i
whakaputaina i rara i nga Ture 6 mua,
a, tapaina ketia, he Whakamaharata-
nga Take. I roto i aua Whakamaha-
ratanga, Take, i whakahuatia katoatia
nga ingoa o nga tamariki i whai-take
ki te whenua. Na te kore mohio o te
Paremata i pohehe ai tana hanganga
Ture, ona tikanga mo nga mea e pa
ana ki te Iwi Maori. Na reira i ahua
raruraru ai tana whakahaere tikanga
mo te taha Maori. Na, no te tau
1867 i mahia e te Paremata tetahi
Ture hou mo nga whenua Maori hei
whakatikatika i aua raruraru, —I
runga i te mana o taua Ture, e tapa
ana e te hunga kotahi-tekau i roto i nga
Tiwhikete, te tuku i te whenua a te Iwi
ki te reti. E kore e taea e taua hunga
te hoko, te mokete ranei, i te whenua,
heoi, ko te tuku anake ki te reti. No
te tau 1873, ka mahia ano e te Pare-
mata tetahi Ture hou ano. I puta
ano etahi raruraru i konei. Kaore i
ata marama te whakahaere tikanga
mo nga whenua, te hoko, reti, aha
ranei, i raro i te mana o taua Ture.
A, mau tonu te tipu mai o nga raru-
raru, no taua wa rano, taea noatia ki
enei ra. Kei roto i te pouri e mahi
ana. Kaore i marama te whakaaro a
tetahi tangata a nga Kai-whakawa
ranei o te Kooti Whenua Maori, o te
Kooti Hupirimi ranei, ki nga tino
tikanga katoa e mau ana i roto i nga
Ture e pa ana ki nga whenua Maori.
E aue ana te lwi Maori i te huhua o
nga mate e tau ana ki runga kia ratou
me o ratou whenua. Kitea ana o
ratou nga tau-mahatanga o te Kooti
Whenua Maori, te nui o nga utu e
tonoa ana mo nga whakawa whenua,
me te nuinga o nga moni i pau i
runga i aua huarahi whakahaere
katoa. Kua kitea hoki nga mahi
korero teka i roto i nga Kooti Whenua
Maori. A, ka riro atu i runga i taua
mahi korero parau nga whenua a nga
tino tangata o to ratou lwi ano, kaore
nei e whai-take. Na nga mahi hianga
a te Maori ki tona lwi ake, enei mate.
E tika ana kia kimihia e te Iwi Maori,
|
|
5 5 |
▲back to top |
AOTEAROA 5
i a Kapene Wekepiri me ona boa i
Wairau. Ko te whawhai a Hone
Heko raua ko Te Kawiti, i raro. Ko
taua take; Na taua take ano i timata
ai te whawhai o Waitara. Na taua
take na te wehi kei riro atu i a ratou
te whenua, i timataria te mahi i te
Kingi i Waikato i te wa i tu ai ko Te
Wherowhero, ara, ko Potatau hei
Kingi mo te Iwi Maori. He tautohe
whenua ano te putake mai o aua raru-
raru, me aua whaiwhai; —Kati. Ko
aua tu putake ano, ko nga raruraru
mo nga whenua, nga take i karangatia
ai nga Iwi kia huihui ki Waitangi i
tenei tau, kia tu te hui ki reira, ki
taua wahi ano i oti ai te Tiriti tua-tahi.
Hei reira ka kitea, mehemea e tika
ana ranei te haere i raro i te mana o
taua Tiriti, kaore ranei.
• He maha nga hui Maori i karangatia
i nga wahi katoa o Aotearoa, i roto i
enei tau e toru kua hori ake nei. —I
aua hui i korerotia nuitia nga mate,
me nga ritenga e pa ana ki te Iwi
Maori me tona whenua.
No te tau kua taha ake nei, 1891, i
whakaturia e te Kawana Onero, tetahi
Komihana ko Te Riihi hei Tiamana mo
taua Komihana, ko etahi o nga Mema
i whakaturia e te Kawana mo taua
Komihana, ko Timi Kara, raua ko Te
Make.
Ko taua Komihana i tae atu ki nga
Iwi Maori katoa. I kite hoki ratou
nga kau-matua, me nga tangata e whai
matauranga ana, a, i korerotia nuitia
e ratou o ratou whakaaro mo runga
mo nga take e whiriwhiria ana e nga
Komihana.
Na i roto i nga korero katoa, kitea
ana e nga Komihana, e toru nga tino
putake nui, i puta ake ai nga raruraru.
Tua-tahi. Ko nga tautohetoheta-
nga i waenganui i nga Maori me te
Kawanatanga mo nga whenua, nga ra-
ruraru i waenganui i nga Maori rae nga
Pakeha, mo nga hoko, mo nga mokete,
me nga reti. Nga raruraru mo te
taha ki nga whenua o nga hapu, i
puritia e tetahi, e etahi ranei o ratou i
runga i nga tikanga tiaki. Ko aua
whenua no te hunga tokomaha, engari,
e puritia ana e te tangata kotahi, nga
tangata torutoru ranei, me te mea no
ratou tonu ake.
Tua-rua o nga mate o te Iwi Maori.
Ko nga mahi a te Kooti Whenua
Maori. Ko te roa ki te whakawa i
nga whenua, me te nui o nga moni e
pau ana i runga i te kore pumautanga
o taua mahi. Ko tetahi, ko te kore
mamma o nga Ture e hangaia ana e
te 1 mata, me te tau-patupatu o nga
kupu o nga Ture e mahia ana i tena
tau i tena tau. Na ena tu mahi ka
tino taumaka rawa nga mate e eke
ana ki runga i te Iwi Maori, me o
ratou whenua.
Kaunihera Takiwa, nga Rori Pooti i
tahuri i raro i te Ture, me te ngakau
manawanui ki te whakapai i nga whe-
nua, ko to mutunga ko to ratou ora.
I te takiwa, i nga Maori tana whenua,
kaore rawa tetahi wahi o taua whenua
i whakapaingia.
Ko nga poraka nunui kei nga Maori
inaianei, mehemea i nga Pakeha kua
tu noa atu he taone, kua matua, nga
poro momona o te oneone, kua puta
mai he oranga mo ratou (nga hua
o te whenua) hei whakaaio ia ratou
tamariki ki nga mahi whai-oranga
katoa o tenei ao. Na, ko aua whenua
nei ano i raro i te whakahaere a te Iwi
Maori, kore rawa atu kia kitea tetahi
huarahi i puta mai ai he oranga mona
mo te Iwi ranei. I waiho noa iho nga
whenua kia takoto mangere, ko nga
moni i maumautia ki nga mahi poka-
noa, me nga mahi whakahaere whenua
i roto i te Kooti Whenua Maori, ka
mutu enei ka tahuri ki te whakararu-
raru i nga whenua. Ko te mutunga
o enei mahi he tau-tohetohe, he kai
waipiro. Ko tona tuturutanga, e mahi
huna i nga whenua. Na enei tu mahi
nga whakawa e pau nei nga moni i
nga Hupirimi Kooti me etahi atu Kooti
hei whakatikatika i nga raite. Apiti
atu ki te hunga kua wehewehea o ratou
hia, mehemea ka tahuri ki te hanga
taiepa hei mahinga kai, ka tikina mai
e etahi, ka turakina nga taiepa, ka
tahuri hoki ki te atete i te hunga e
hiahia nui ana ki te whakapai i te
whenua.
TE HUIHUINGA I TU KI
WAITANGI.
Ko TAUA hui i tu nei ki Waitangi, te
take he whakaritenga kia tu tetahi
hui nui ki Heretaunga a tenei marama
nei.
Ahakoa he torutoru nga tikanga i
paahitia; ko te Ripoata ia a te Komiti
he tino mea nunui nga tikanga o roto,
a i whakapai katoa te huihuinga ki
nga tikanga o roto o taua Ripoata.
He tino roa rawa taua Ripoata, e
kore e hei kia perehitia katoatia nga
korero o taua Ripoata.
Ko nga tino tikanga o taua Ripoata
koia enei: —
Me hanga he Mapi mo nga takiwa
e nohoia ana e nga Maori, kia whaka-
ritea ai he takiwa pooti, pera me nga
takiwa pooti Mema mo te Paremata.
Ma nga tangata o roto i ana takiwa e
whakatu he tangata mo ratou hei
haere atu ki taua hui ka tu nei i te
marama o Hune.
Ko nga takiwa, me whakarite I
runga i nga wahi e nohoia ana e ia
Iwi e ia lwi.
Kua oti te whakarite me tu taua
Hui ki Te Waipatu wahi o Haku Pei.
No te mea he wahi tera e tatapu ana
ki waenganui o te Motu nei; He wahi
hoki e pai ana mo te haerenga mai o
nga tangata o nga wahi mai a o te
Motu nei.
He tino kaha nga kupu a nga
tangata i tu ki te whai korero ki to kii,
ko te moa pai kia tu he tangata mo
nga wahi katoa o te Koroni, hei
haere atu ki taua hui, moa ako nei
ka tu.
|
|
6 6 |
▲back to top |
|
|
7 7 |
▲back to top |
AOTEAROA. 7
ana ki te whenua, kia rite ranei ki te
mana whakahaere tikanga o nga
Komiti. Ara, tana mahi, hei mahi i
nga mahi o nga Maori. Ko nga
whai-taketanga katoa, ma te Poari
Whenua Maori e whakahaere mo te
hunga no ratou te whenua-
Me whakairi te moni e pau ana mo
enei whakahaerenga a te Poari Whe-
nua Maori ki runga ki te whenua,
penei, e mea te uta i roto i te rau
pauna kotahi.
Rapunga Take.
1. Komiti Maori mo hunga e ki
ana na ratou te whenua.
2. Komiti Maori mo ia takiwa mo
ia takiwa.
3 Tiati, me tetahi Komihana hoki
mo te takiwa, me tetahi Ateha ano, ko
te Ateha no tetahi takiwa ke atu.
Mo te Hoko.
1. Ma te Komiti o takiwa e
whakarite.
2. Ma te Komihana e apurapu, e
kimi nga tikanga me ngatia, onga, a, ka
oti era, ka tuhituhia, ka whakaaturia
ona -whakaaro.
3. Ma nga Poari Whenua Maori a
whakaputa nga Karaati, Tiwhikete
ranei mo nga whenua.
Me mahara hoki tatou, ko te take i
whakaturia ai tenei Komihana e te
Kawana, hei whiriwhiri i enei putake,
hei tohutohu atu hoki i etahi tikanga
marama mo runga mo enei mea,
ara: —
1. Mo nga mahinga o nga Ture e pa
ana ki te hoko me te tuku a nga
Maori i o ratou paanga whai-
takotanga, ki nga whenua Maori
i roto i te Koroni.
2. Mo runga hoki i te ahua o te
Kooti Whenua Maori, me ona
mahi, me ona tikanga whaka-
haere whakawa, i raro i nga
Ture e whai-mana ana i tenei
wa. Ka kimi hoki nga Komi-
hana, me kore ranei etahi rite-
nga ke atu mo nga mahi me
nga whakahaere whakawa a
taua Kooti; kia whakatutia
houtia ranei taua Kooti i runga
i etahi tikanga hou, etahi rite-
nga pai, marama, kia mama
haere ai tana mahi.
S. Mo runga hoki i ona ahua raru-
raru kua tupu ake i waenganui
i nga Pakeha me nga Maori i
runga i te hoko me te tuku i
nga whenua Maori; nga raru-
raru ranei i tuku ake ai, na te
mea, kihai i tino rite nga mahi
tuku i runga i nga tikanga o te
Ture. Tetahi, ka mui ki nga
raruraru mo nga whenua pera,
e takoto raruraru ana, na te
mea, kaore e tino rite nga tuku
ki to te Ture tikanga, ahakoa
ko aua whenua, he mea tuku
marama i runga i te ngakau
tika, te ngakau pono a tetahi ki
tetahi, i muri mai i te whaka-
wakanga me te whakataunga
o aua whenua e te Kooti Whe-
nua Maori. Ka tirohia e nga
Komihana kei te mau tonu
ranei te he, te raruraru ranei, o
aua tu tuku. Mehemea pera,
he aha ranei te mea tika, kia
meatia hei whakaora i aua
mate, ara, mehemea, o pai ana,
ki te whakatika i aua he, ki te
whakaoti ranei i aua raruraru.
Otira, e kore e ahei nga Komi-
hana, i raro i te mana, o tenei
rarangi, ki te uiui ki te keehi a
tetahi tangata, kia whakaae
rano nga tangata e whai-tika-
nga ana ki taua keehi, te kawe
mai ki te aroaro o nga Komiha-
na. Kaua ano hoki nga Komi-
hana e uiui ki te take ki tetahi
whenua, mehemea kei te takoto
raruraru ia, i te aroaro o tetahi
Kooti whakawa, ahakoa pehea
ranei te ahua o taua Kooti;
kei te aroaro ranei o tetahi
hunga, tangata ranei, e whai-
mana ana ki te whakawa, ki te
whiriwhiri ranei i taua raru-
raru.
4. Kia whiriwhiria e ratou nga
ritenga tino pai, tino marama
kia whakatakotoria, a muri atu,
mo nga whenua a nga Maori e
tukua ana e ratou, hei whenua
hoko, hei whenua tuku. Ka
uiui ano hoki nga Komihana,
ko ewhea nga tikanga pai me
nga ritenga marama hei whaka-
takoto, kia puta tika ai tenei
mahi.
5. A, ka uiui ano hoki nga Komiha-
na ki era mea ke atu, e pa ana
ki nga mahi o tenei Komihana,
kia tino whakaaturia mai kia
ratou nga whakaaro mo runga
i nga putake uiui katoa, hei
uiuinga ma ratou.
NGA KUPU WHAKAHOKI ENEI KI NGA
PATAI I ROTO I TE KOMIHANA.
(Korerotia tahitia te 1 me te 3. )
I. Me penei te whakanohonoho o
enei tu raruraru, keehi, ara: —
(a. ) Ko nga keehi, kua oti te
koiero nga whakaritenga, a,
whakaarohia ana e nga taha
e rua, nga tangata katoa
ranei e pa ana ki aua
whakaritenga e tika ana,
engari, i runga i tetahi kupu
o te Ture, mana kore ana aua
whakaritenga, aua pukapuka,
otiia kahore he kupu whak-
paa i te mahi he, ki ranei he
mahi tahae aua whakarite-
nga.
(J. ) Mo nga keehi, e tautohetia
ana nga whakaritenga i wae-
nganui i nga Pakeha me nga
Maori; i te mea ranei, kua
takahia nga ritenga o te Ture
e aua Pakeha e o ratou kai-
whakahaere ranei i te hoko-
nga, i te tangohanga pehea
ranei i te whenua.
(e. ) Mo nga keehi, kua tata te
whakaoti nga whakaritenga
i raro i te mana o tetahi Ture
e whai-mana ana i taua wa,
otiia, na te mea, i hanga hou
tetahi Ture i muri mai, aa
reira kihai i taea te whakaoti.
Ko nga tu whakaritenga
pera, kei raro i nga ritenga i
whakahuatia i roto i te rara-
ngi (a) i raro ranei i nga
ritenga i whakahuatia i roto
i te rarangi (b) i runga ake
nei.
II. Ko te huarahi ranei e whaka-
arohia ana hei whakaora hei whaka-
tika i aua tu raruraru mo aua tu mate
katoa, ara: —
ahua kai-whakariterite, kia
whai-mana hoki ki te whaka-
oti i nga take katoa, ki te
whakaputa Tiwikete. Karaati
ranei mo nga whenua, tau-
nga ia nga, whenua i kiia I
tangohia hetia I runga i nga
mahi tahae, i nga mahi he
ranei ki ta te Ture ritenga.
(b. ) Kia toru nga Tiati mo taua.
Kooti, Ma te Paremata ratou.
e whakatu e whakarite hoki
te roanga o te wa e tu ai
ratou hei tiaki. Kia tokorua
o aua Tiati me Pakeha, kia
kotahi me tangata Maori-
Ma te Ture e whakarite to
roanga o te wa, e tu ai ratou
hei Tiati, me te utu ano hoki
mo ratou.
(e. ) 1 nga keehi I whakahuatia
nga whakaritenga i roto i te
rarangi (a) me nga keehi I
huia ki raro i te rarangi (c)
mo (a), ma te Kooti, i te mea
kua oti te uiui, e whakamana
te take o te kai-hoko, kai-
riihi, kai-tango mokete ranei.
(d. ) I te rarangi (b) me te rarangi
(J. ) hui atu ki rarangi (c) ko
nga keehi me nga mea tau-
tohetohe katoa i huihuia I
roto i era rarangi, ma te
Kooti e whakawa e whakatau
i runga i tana e kite ai hei
tika; otiia, mehemea kua
kiia he mahi he ki ta te Ture
tikanga, kua kitea ranei tetahi
mahi tahae i roto i aua mea e
takoto raruraru ana, heoi, ki
te mea ka pora, ma te Kooti
e tuku atu ki te Paremata
tana Ripoata mo aua whaka-
wa, me te whakaatu ano i
tona whakaaro, mo runga I
nga korero i puta ake i roto
i aua whakawa.
(e. ) Ma te Kooti e whakamana, e
whakatuturu nga whakarite-
nga, nga kirimina kua oti te
whakarite i waenga i nga
Maori, ko te nuinga ranei o
ratou, me nga Pakeha, i te
mea ra Kua kitea e te Kooti e
tika ana.
(f. ) I nga keehi, me nga whakari-
tenga katea me ka kitea e tika
ana kia pera i raro i nga rara-
ngi i runga ake me tu te
Kooti hei kai whakariterite i
nga raruraru e takoto tautohe
ana, a, me puta te whakataa
a te Kooti i runga i tana e
kite ai e tika ana.
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 AOTEAROA
whakaputa te whakaaro i te tau 1877
hia whakaturia tetahi Komihana hei
uiui ki nga raruraru katoa, ahakoa
pehea ana te ahua, e tau ana i runga i
nga whenua Maori, e takoto ana ranei
I waenganui i nga Maori me nga
Pakeha. Ki tana whakaaro, i korero-
tia i taua wa, me tino whai-mana rawa
taua Komihana hei tino whakaoti i
enei ta raruraru, me era whakawa
katoa i whakahuatia i Irunga ake nei.
I tono ia, a Ta Hori Kerei, kia Hori
Hikinipatama (Sir George Higinbo-
tham) o Merepana, koia hoki te Tiati
Timuaki o te Kooti Hupirimi o Wiki-
toria inaianei. I mea a Ta Hori Kerei
ko taua Hori Hikinipatama hei Tumu-
aki mo taua Komihana, a, whakaae
ana ia. Na, no te hinganga o te
Kawanatanga o Kerei i te tau 1879,
kaore taua tikanga Komihana i hapai-
tia e o ratou kai-riiwhi. Otira, ko
nga Paremata o muri nei i hiahiatia
kia tukua kia ratou nga kupu whaka-
marama mo te ahua o nga raruraru me
nga tautohe kia riro ma te Paremata,
mana e whakaoti, mana e whakatau.
Ki to matou whakaaro, me tino whaka-
oti enei mea whakataimaha, enei mea
nunui e takoto raruraru ana. A, ki to
matou tino mohio, mehemea ka wha-
katuria etahi Tiati e tino mohio ana e
tino whai whakaaro ana ki aua mahi
nunui e tukuna atu ana ki a ratou hei
whakaoti, tara ka kitea ka pai atu ka
tika atu a ratou whakataunga i wha-
katau ai, i to te Paremata whakatau-
nga, i runga nga Pooti o nga mena o
nga Whare Paremata, haunga nga
whakataunga mo nga ta whakawa
tautohe, kua kiia, kaa kitea ranei he
mahi tahae i roto, i kitea ranei kua
takahia nga ritenga o te ture.
Me tau ano ki runga ki ia whenua
te utu mo taua Kooti me nga whaka-
haerenga o taua whenua.
Mo TE PATAI TUARUA.
Ko te whakamahinga a te Kooti
Whakawa Whenua Maori e taimaha
ana, a, whakahengia ana e te tangata
Maori, Pakeha hoki.
Ms Penei te Whakatikatika o te Kooti
Whakawa Whenua. Maori.
(1 ) Kia kotahi te Tiati hei tumuaki,
kia rima Tiati takiwa, kia rima Komi-
hana takiwa. (2. ) Ko nga whenua
katoa e kawea ana kia whakawakia me
matua whakaatu nga tikanga e te
Komiti me te Komihana o te takiwa,
ma raua e tuku atu a raua ripoata i te
tuatahi mo aua whenua. (3. ) I roto
i aua ripoata me whakaatu nga rohe o
te whenua, nga rohe o nga hapu me
nga iwi, me nga rarangi ingoa. (4. )
Ki te mea kaore he whakahetanga i
taua ripoata me tuhi te take ki te
whenua me ta raua ripoata i whakaatu
ai. (5) Mehemea, e whakahengia
ana, ma te Tiati Tumuaki, me nga
Ateha tokorua, kotahi mo ia taha e
whakarite te mea e tautohea ana. (6. )
Ki te mea kahore i paingia te whaka-
tau a te Kooti Takiwa, ka ahei te Poati
Whenua Maori ki te whakaae kia
Kootitia tua-ruatia i te aroaro o te
Tiati Tumuaki, me tetahi Tiati Takiwa
me nga Ateha tokorua. (7. ) Ko nga
Whenua Maori e whakatau. (10 )
E kore e tika kia whakakorea atu
tetahi Tiati, komihana ranei, ma to
Poati Whenua Maori e whakaae i te
tuatahi, a kia mamma ano hoki te take.
KUPU TUAWHA. —WHAKAATURANGA.
I. Me whakatu tetahi Poati mo nga
whenua Maori.
II. Me whai hiiri ano taua Poati.
me whai mana ki nga mea e whai
paanga ana ki te whenua Maori, hau-
nga ano aua mea e uru mai ana ki te
taha Pakeha.
III. Me whai mana te Poati, hei
Kai-tiaki mo nga whenua Maori.
IV. Me whakatu he Komiti o te
hunga no ratou te whenua, ara, nae
whakatu he Komiti mo ia Poraka, u,
ma taua Komiti e whakarite nga wahi
hei whenua rahui rao te Iwi, a, ka
whakaatuatu hoki ki te Poati Whenua
Maori, nga wahi whenua hei tuku ata.
ki te reti, hoko ranei.
V. Kaore e tika ma te tangata
kotahi e tuku atu tona whenua ki te
hoko, riihi, mokete ranei, i te mea, he
tokomaha aua tangata no ratou ake
tana poraka, haunga nga whenua i
motuhake ki te tangata kotahi i runga
i tona ingoa anake, i puritia ranei e
nga Maori i runga i ta ratou patana-
tanga (partnership).
VI. Ko nga whenua katoa, haunga
nga whenua e mau ana i runga i te
patanatanga, o te tangata ranei i
runga i tona ingoa ake, me riihitia ki
raro i te ahua o te ture mo nga
whenua takoto noa, a te Kawanatanga,
a ma te Poati Whenua Maori e wha-
kaputa, e whakaoti nga tiwhikete,
pukapuka take ranei ki te whenua.
VII. Me utu katoa nga moni reti ki
te Kooti Whenua Maori o taua takiwa
e takoto nei te whenua, a, ma te Komi
hana o taua takiwa, i te mea, kua
tangohia mai te mea e tika ana kia
tangohia, e wehewehe ki te hunga
mona, o ia poraka, o ia poraka, i
runga hoki i nga rarangi e takoto ana
i te Kooti Whenua Maori, e whakaatu
ana i nga paanga o ia tangata, o ia
tangata, e whai-take ana
VIII. Ko te Karauna anake e tika
ana hei kai-hoko i nga whenua Maori.
Na, ma enei whakaritenga e whaka-
kore atu te mana o nga ture o naianei.
ara, ki nga wahi e rere ke ana.
HE MEA TUKU MAI E NGA
WHARE E RUA O TE PAREMATA.
Poneke. 2, Hepetema, 1891.
Kia H. K. Taiaroa, Meiha Ropata
Wahawaha, Hoani Taipua, Timi Kara,
Eparaima Kapu, me Tame Parata,
E hoa ma tena koutou,
He inoi atu tenei na matou kia
whakatakotoria a matou kupu ki te
aroaro o te Komiti whakahaere mo to
Pire mo nga Whenua Maori. Mo to
matou hiahia kia kaha koutou te tau-
toko i aua mea.
KI NGA
E noho ana i Haku Pei, a ki
nga tangata e tae mai ana kia
kite ia matou
Paraita Ma
|
|
9 9 |
▲back to top |
He Nupepa ma nga Tangata Maori
PUKAPUKA 1. NEPIA, 25 HUNE, 1892. Nama 2.
KI NGA MAORI
E noho ana i Haku Pei, a ki nga
tangata e tae mai ana kia kite
matou
Paratia Ma.
KO ta matou Toa P tu ana i waenganui
i Te Uniana Peeke me Tari a TI
Karaeana me Te Makarini. A e hanga
ana ki Te Karaitiriana Motera. Ko matou
nga tangata nana tenei Toa, no nga tau
20 kua hori ake nei. no reira, e hara matoi
i te tauhou ki tenei kaainga. A ko te pa
o a matou Taonga e mohiotia ana.
I te mea kua tae mai te hotoke he taima
pai tenei hei wh: kaitu ki o matou hoa
kia haere mai ratou ki te matakitaki, m!
ratou rino e titiro Ko te whare pai tene
hei hokonga ma ratou i a ratou taonga
He maha nga ahua o te taonga, kanui te
ngawari o a matou taonga, kua makaatia
ki te wika marama tonu, ma reira ka mohio
te tangata. He Teera a matou, kei to matou
Whare. Te utu mo te Hutu e £3 K
hereni; £4; £4 10 hereni; £5 A, hanga
kaone ai ano matou ma te wahine me te
tamariki He wahine tuitui kaka ano ke
to matou whare, Hei hanga potae, he
whakahou potae mo le wahine me te
tamariki.
I etahi taima he kaka-huruhuru a matoi
hei hoko. Hangaia ai ki nga Kiripapai.
Haere mai kia kite i a matou; ko te
rekanga o te purini, ka mohiotia ana he
kaainga.
PARAITA MA,
AOTEAROA.
He Nupepa ma nga Tangata Maori
KO NGA TIKANGA HEI WHAKAAKO-
TANGA MA TE PAREMATA MAORI.
|
|
10 10 |
▲back to top |
10 AOTEAROA.
ora mai ai ratou i to ratou Haerenga mai
Hawaiki ki Aotearoa nei.
I tenei wa, ko Ihowa to koutou Toi Ora
koia hei arahi i a koutou ki ranga ki nga
mahi pai katoa, mana hoki e whakarite mai
ta koutou e tumanako atu nei.
E hoa ma, e nga Rangatiratanga, me nga
Ariki Honore o ia Iwi o ia Iwi i haere mai
nei koutou ki konei, o ia wahi o ia wahi o
nga Motu e rua o Aotearoa o Te Waipou-
namu, tena ra koutou.
Tenei ahau te tu atu nei i mua i o koutou
aroaro i tenei ra i te mea kua rite te marama
kua rite hohi te ra, ko te tekau-ma-wha o
Hune, tau kotahi mano e waru rau e iwa
tekau-ma-rua, (14 th Hune 1892, ) kia huihui
mai tatou ki tenei wahi, i runga hoki i nga
ritenga me nga mana i mahia e Te Runanga
Whiriwhiri nga ritenga o te Kotahitanga o
nga Iwi Maori i te hui i tu ki te Tiriti o
Waitangi, i te tekau-ma-wha o nga ra o
Aperira, i te tau kotahi mano e waru rau e
iwa-tekau-ma-rua, (14th Aperira 1892, ) me
etahi ra i muri iho.
I whakatuturutia e taua Runanga i reira
kia nukuhia mai taua Tiriti ki Heretaunga
nei ta ai, kia mahia i roto i tenei tanga o
taua Tiriti nga ritenga katoa o nga take i
panuitia ra mo taua hui, tera ka panuitia
ano ana take kia koutou.
—Nga Take; —
Heoi i te mea he whenua hou tenei, he
whare hou hoki, no te tunga o te Tiriti kua
nui rawa hoki te tokomahatanga o nga
Rangatiratanga, me o ratou Iwi, hapu hoki
kua uru hou mai ki roto ki Te Runanga
Whiriwhiri, Whai-mana, me Te Kotahitanga
i roto i nga rohe i wehewehea e waru (8) o
nga Mota e rua, i ranga hoki i te whaka-
ritenga kia tekau-ma-rua (12) nga Mema mo
roto i te takiwa kotahi, o aua wawahanga.
A, so reira kaa mea mai te Komiti
whakahaere i nga ritenga o te tonga o tene
Tiriti ki konei, kia panuitia katoatia ata ki
tenei Huihuinga Ariki, me nga Rangatira-
tanga Honore i roto i tenei Whakaminenga
nga take katoa o te hui i tu ki te Tiriti o
Waitangi i te 14th o nga ra o Aperira 1892
me nga mea katoa i korerotia i roto i tauai
hui, a tenei ahau kei te tautoko i ta ratou
kupu.
He mea ra tenei kia whai maramatanga
nui ai koutou mo a te wa e whiriwhiria ai
nga tikanga katoa o roto o ana putake kua
rite katoa nga mea e puta nui ai ne kaha mo
koutou e taea ai te whakaoti e koutou nga
ritenga o roto o nga take e wha (4) kia rite
ki te mea e tumanakohia nei e te Iwi Maori.
Heoi e ora ana a Ihowa, Atua Ora o nga
mano, maana koutou e awhina mai i roto i
nga wa katoa, maana hoki e whakamarama n
koutou ngakau ki te mahi i enei mea katoa, a,
maana e whakaoti mai ki runga i ta koutou
e tumanako nei.
Heoi kia ora Te Kuini Wikitoria o Inga-
rangi, me tona whanau katoa me ona
Kawana me ona Iwi i raro i tona mana.
HENARE TOMOANA,
Tiamana.
TAI-RAWHITI.
He whai-korero mihi na Te Tumuaki o
te Hui i te Whakatuwheratanga.
mai nei koutou i nga hau e wha, i te Tonga,
i te Hauauru, i te Tuaraki, i te Marangai.
Kua huihui mai nei ki Heretaunga, ki te
wahi i whakaritea hei tunga mo te hui tua-
rua o te Oha a o koutou tipuna, a o koutou
matua, Te Tiriti o Waitangi. Tena ra
koutou katoa, ma Te Atua tatou katoa e
Manaaki, e Tiaki, e Awhina, e Whakakaha,
e Whakapumau ki te whakahaere i nga
tikanga pai katoa, e puta ruai ai te ora ki te
Iwi Maori i runga i nga Motu e rua e
karangatia nei ko Nui Tireni
I runga i te ngakau mahaki i te pono, me
te ngakau e hereherea ana i roto i te whaka-
pono, me te wehi ki to tatou Atua. E nga
Iwi Honore o nga Motu e rua, tena ra
koutou.
Tenei ahau te tu nei i mua i o koutou
aroaro e nga Rangatira Whiriwhiri, whai-
mana. B nga rangatira o nga lwi, e nga
rangatira o nga hapu, o te Iwi Maori o te
pito ki runga nei o Aotearoa, tae atu ki Te
Waipounamu, ki te whakaatu kia koutou i
te nui o te hari me te koa o nga ngakau o
nga rangatiratanga me o ratou Iwi, hapu
hoki, mo matou kua kite a tinana atu nei i
a koutou, kua huihui tahi mai nei koutou
me matou ki tenei wahi ki Heretaunga i
runga i te whakaaro kotahi, ki te ata
whakaaro, ki te ata titiro, ki te ata whiri-
whiri i nga ritenga katoa i whakatakotoria
e Heta Te Haara, Tiamana o te Runanga
Whiriwhiri i noho Huihui nei i te hui i tu
ki te Tiriti o Waitangi i te 14th o Aperira
1892, i whakanekehia mai nei ki konei i te
mea kua tokomaha rawa nga Rangatira
Honore o nga Mota e rua kua uru hou mai
ki roto i tenei whakatuwheratanga tua-rua
o te Tiriti.
No reira ka whakatakotoria tua-ruatia atu
ano aua take ki o koutou aroaro kia mahia
e koutou kia oti, koia ka paunitia tua-ruatia
kia koutou.
1. Ko te Whakakotahitanga i nga Iwi
Maori kia mahia i konei kia oti.
2. Ko Te Tiriti o Waitangi kia tirohia,
tei tehea wahi o taua Tiriti i tino mana-kore
ai tatou ki te whakahaere ritenga mo o tatou
whenua.
3. Ko te Rarangi 71 o te Ture nui mo
Nui Tireni o te tau 1852, kia tirohia, kaore
ranei he kupu o roto o taua Ture e whaka-
mana ana i te Iwi Maori ki te whakatu
Kaunihera mo ratou.
4. Kia kaua e tipu ake he raruraru i
waenganui i nga Iwi e rua o Nui Tireni, i
runga i nga ritenga o nga take e toru i
runga ake nei. Engari ko te pai, ma te ora
o te Koroni kia tipu.
Me era atu take e hiahiatia ana e te Iwi
Maori kia whakatakotoria atu ki te aroaro o
te Runanga Rangatira Whiriwhiri, kua tae
a tinana mai nei ki te Waipatu, wahi o
Heretaunga i te 14th o Hune 1892. Na,
ka apititia atu aua take ki nga take o te hui
ki Waitangi i te 14th o Aperira 1892, ka
panuitia ake nei: —
1. Ma koutou ma nga Mema o tenei
Runanga Rangatira Whiriwhiri, whai-mana
e 96 nei to koutou tokomahatanga, e ata
whakariterite i nga turanga, me te ahua o
tenei Runanga i runga i te tupato, i te
ngakau mohio, mahaki, pono. I runga i ta
koutou i mohio ai hei painga mo tenei
Runanga, me era atu Runanga e whakaaro-
hia ana he mea tika kia whakaturia, ma ngu
apiha hei awhina, hei tautoko mo nga tika-
nga pai e tipu ai nga, tikanga o tenei
Kotahitanga o te Iwi Maori o nga Motu o
Nui Tireni.
Rangimarie, me te pono, a, e mohiotia ana
ano hoki, kaore ano nga hapu katoa. o te
Iwi Maori o Nui Tireni I uru katoa mui ki
roto ki Te Kawenata o te Kotahitanga G Te
Tiriti o Waitangi kua whakahuatia ake nei;
a, ka whakamaramatia i konei. E tuwhera
tonu ana Te Kawenata o te Kotahitanga ki
nga hapu, me o ratou rangatiratanga, kaore
nei ano i uru mai ki roto o nga Motu 6 rua,
me nga Moutere e kiia nei ko Nui Tireni.
3. Na, e nga Rangatira Whiriwhiri,
whai-mana, e mohio ana koutou, e rua nga
Ture nui kei te ao, ko te Tute Atua, ko te
Ture tangata. Ko te Ture Atua, koia tenei
Matiu Te Apotoro, 22 Upoko, timata i te 37
o nga. rarangi, mutu ki te 40 o nga rarangi.
37. —"Ka mea a Ihu kia whakapaua tou"
"ngakau tou wairua, tou hinengaro ki"
"te aroha ki te Ariki ki tou Atua. "
38. —"Ko te tua-tahi tenei ko to kupu"
"nui. "
39. —E rite ana ano te tua-rua ki tenei. "
''Kia aroha koe ki tou hoa tata ano"
"ko koe. "
40. —"Kei runga i enei kupu e rua e iri"
' ana te Ture katoa, me nga Poropiti. "
Na, ko tenei taenga e tu nei i waenganui
i a koutou, i whakaaetia e o koutou tipuna
e o koutou matua i te hui ki Waitangi I te
tau 1840. I taua wa i whakaaetia e ratou
enei taonga e rua, hei taonga pumau mo
ratou me o ratou whakatipuranga i muri 1 a
ratou. Ko te mutunga tenei o taku whaka-
puaki i taku mihi, me nga take o tenei hui
kia koutou.
E TE Atua tohungia Te Kuini Wikitoria o
Ingarangi me tona whanau katoa, me
ona Kawana, me ona Iwi i raro i tona
Kuinitanga ake, ake,
HENARE TOMOANA,
Tiamana o te hui ki Te Waipatu.
TE WHAKATUWHERATANGA O TE
PAREMATA MAOEI.
|
|
11 11 |
▲back to top |
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_AOTEAROA. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ n
huihuinga ki te tangi. I mua o te whare e iri
iho ana nga whakaahua onga tino rangatira
kua mate ake, ara, o Te Hapuku, o Tarehe
Te Moananui, o Te Harawiri Te Tatere, me
Te Meihana Takihi, e matakitaki ana kia
Ngapuhi, mehemea nei e ora ana ano. Ko
tenei Iwi ko Ngapuhi katahi nei ano ka tae
mai ki te takiwa o Heretaunga i roto o te
taenga mai o te whakapono, me te mana o
Te Kuini. I te taenga mai o o ratou matua
I mua be pu i roto i o ratou ringa e whawhai
haere ana, e patu i nga tangata o tenei
takiwa. Inaianei ko a ratou tamariki e
haere mai ana i runga i te rangimarie me te
hohou rongo, me te whakakotahi i nga Ture.
Ka puta mai enei whakaaro ki te hunga e tu
ana i te marae ka koropiko katoa ki te tangi.
WHATIWHATIHOE
18, Hepetema 1885.
HE panui atu kia koutou kua tae mai te
kupu o Ingarangi, tenei e taria nei mo runga
i te Pitihana i whakatakotoria atu e Tawhiao
ma ki te Kawanatanga o Ingarangi, me te
kupu atu s te Kawanatanga o Nui Tirani
mo te patai a Bore Tapere.
I ki tenei Kawanatanga, ao te tau 1865, i
mutu ai te whakahaere a Te Kuini ki Nui
Tireni, a e waiho ana ma te Kawanatanga
ano o Nui Tireni e whakahaere a Nui Tireni
kaore ano hoki kia takahia noatia tetahi
wahi o te Tiriti o Waitangi, a taea noatia
tenei takiwa.
Mehemea no mua atu i te tau 1865 i he
u nga tikanga o taua Tiriti, penei ma te
Kawanatanga o Te Kuini e mahi aua moni,
mea ranei, e kore tenei Kawanatanga e whai
kapu atu mo tenei.
Engari ma te Kawanatanga ano o Ingara-
ngi e kite ki ta ratou e mohio ai.
He tika ano pea kia mahia he tikanga i
tena takiwa, ara, ko nga tikanga, me nga
Ture a nga Maori e mahia ai ma ratou ano.
E ki ana nga Minita he mea whakatakoto
nga Ture o te Kooti Whakawa Whenua
Maori ki runga ki o te Maori Ture ake ano
kaa panuitia ake hoki, ko te takiwa o
Kawhia tae noa ki te taha Hauauru-maraki
o Taupo. Hei takiwa Maori ki te mea ka
hiahia nga Maori o tena takiwa o nga
tikanga o te Ture Kaute, e kore e whaka-
kahoretia e te Paremata.
Kaore he take o te tono a nga Maori e
tono nei ki Ingarangi. A e mea ana ano
nga Minita, kaore he take e utu ai ratou i
nga kupa o taua Pitihana, kua utua hoki e
re Witika nga kupa o te Pitihana a
Ngapuhi i tae mai ki Te Kawana i Poneke,
heoi ano,
NA TE TAUTE,
Pirimia.
Poneke, 12 Maehe, 1885.
INGARANGI.
Taurenga Tiriti, 25 Hune, 1885.
RORE TAPERE,
Me kape, ka tuku atu ai kia Tawhiao ma.
Kua tae mai nei aua pukapuka, a kua
korerotia e te Kawanatanga o Te Kuini.
Ka korerotia ano hoki nga take o nga
kupu o taua Pitihana i te Whare Paremata
o nga whenua o Ingarangi, me nga kupu
Oha atu o taua Runanga mo te Iwi Maori,
a tiakina paitia nga pai me nga tikanga mo
te Iwi Maori o te Kawanatanga o Nui Tireni,
a, i mohiotia, i whakaaetia e taua Runanga,
ahakoa kaore e wahi e pai ai te Kawanatanga
o Ingarangi ki nga tikanga e mahia ana mo
Nui Tireni, otira., ka puta ano te kupu ma
te Kawanatanga o ingarangi, kia whai
whakaaro ki te Kawanatanga o Nui Tireni
i nga mea e puta ai te tika, me te pai ki nga
Iwi Maori. Na, e mea ana ahau, nga
Pakeha katoa, me mahi i te pai kia tatou ki
te Iwi Maori kia mahi pono. Ko nga
nga tikanga katoa e whakahaerea ana i tu
ai te Kawanatanga mo Nui Tireni, mo nga
Iwi katoa o Te Kuini, a e whakahaeretia
ana e nga Minita o te Kawanatanga o Nui
Tireni, a, ko te Paremata te mana o te
Kawanatanga. Waihoki, he tangata Maori
tetahi o nga Mema o te Paremata, no reira
Te Kuini i kore e tino pa ki aua tikanga.
E whakapai ana ahau ki te kupu i kiia mai
nei, ka nukuhia ake ano he Mema Maori ki
te Paremata hei hoa me nga Mema o reira,
ahakoa e kore e taea te whakaako atu e te
Kawanatanga o te Tiriti o Waitangi, otiia,
e mea ana ano te Kawanatanga o Te Kuini
ki nga tikanga kia kiia e koe te Kawanatanga
o Nui Tireni ka manaakitia e ratou te Iwi
Maori ki nga Ture e whakahaerea tikatia
ana, me te ata whakarongo ki a ratou kupu
tika ki te Kawanatanga.
Tena ano pea te mana, me te mohiotanga,
e kitea ai te tikanga, e mohio ai te Maori
e mahi ai te Maori i nga mahi Maori kia
puta, a e kore ai e raru nga tikanga nunui
a te Iwi, e mahi ai i nga mahi mo nga
Maori e puta ai ano hoki nga painga kia
ratou o nga mahi nui e tau ai ki te katoa.
TE KUPU WHAKAHE A TIMI KARA.
MO TE RIRO KI TE KAWANATANGA
TE HOKO O NGA WHENUA MAORI.
. kotahi tonu he Karauna mo raua. " Kaore
enei kupu i rite i nga Kai-whakahaere o te
Motu. Ko te kotahitanga i kitea e te Iwi
Maori, ko a ratou miriona oka ka riro atu;
te ringaringa o te Kawanatanga; he hoko
ano he paarena mo te eka, he hoko ano te
mohiotia: Ahakoa ko te Karauna te ingoa i
) roto i aua hoko, ko te tuturutanga ano o aua
, whenua e riro atu ra, mo era ano tamariki
kai-ngakau a Te Kuini, mo te Pakeha.
Ko etahi o aua hoko u te Kawanatanga
kihai i arikarika, no kona hoki i tu ai etahi
tangata nunui i roto i te Paremata ki te
i whakahe.
i Na wai a, te ahei ki te huna i nga he e
mahia ana ki runga ki te Iwi Maori. Kua
, marakerake haere hoki, katahi, ka hangaia
. he Ture Whenua Maori i te tau 1862, Ko
, te kupu nui i roto i taua Ture i mea; —hei
whakatuturu i te rangimarie o te Motu, hoi
whakanui atu i te maramatanga ki te Iwi
Maori me whakawa, rae whakatuturu nga
take me nga mana o nga Maori ki o ratou
whenua, a, ko o ratou whai-taketanga, ana
kitea, me ahua whakarite ki nga, take pera I
raro i te Ture o Ingarangi. Kia mana ai
enei tikanga ka whakahokia atu e Te Kuini
ki nga Maori tera wahi o te Tiriti o Waitangi
i puritia ra ki a ia anake kia Te Kuini te
mana hoko. I timata i konei te tuhera o te
hoko ki katoa.
Kaati, inaianei kaore rawa i te marama ki
au te tango atu ano a te Kawanatanga i taua
mana ki a ia anake te hoko o a tatou whenua.
I ranga i nga kupu o "Te Ture Whenua
Maori, 1862, " ki au, me whakaae rawa te
Iwi Maori, katahi ka mana. I runga i te
huarahi o te pai kaore e tika kia tango ano
te Kawanatanga i taua mana, no te mea kua
toru-tekau enei tau i whakarerea ai e ia.
Ki te hanga te Paremata i tetahi Ture pena,
ki taku whakaaro katahi ka kore rawa he
whakapono ma te Maori ki tenei Iwi ki te
Kawanatanga. Otira, kua whakateka noa
atu hoki i mua. ma konei ka tino huri rawa
ki te po. Era hoki e penei te tiro atu a te
Maori, e whai ana te Kawanatanga kia
whakawhiwhia, ko era pononga a Te Kuini,
ko nga Pakeha; kia whakamatea ko enei
pononga ona, ko nga Maori, ara, ko nga
whenua o nga Maori kia toremi atu ki ers
ringaringa.
|
|
12 12 |
▲back to top |
12 \_\_\_\_\_AOTEAROA.
kaiponuhia e nga Maori o ratou wahi e
takoto kora tikanga ana.
Ki taku mohio ka whakatuheratia ki katoa.
I korerotia etahi korero ki te aroaro o to
matou Komihana mo nga whenua here i te
takiwa ki Waikato. I ki nga kai-korero, no
te herenga a Te Kawanatanga kia tau ki aia
anake te mana hoko, kore rawa i puta te utu
tika mo te whenua. Te utu a Te Kawana-
tanga, e toru hereni mo te eka, ta nga
Pakeha i whai ai ki taua whenua, kotahi
pauna mo te eka. Na ! Titiro! Na, konei
i mangere ai nga tikanga o tera wahi, no te
mea kei te araitia te utu nui ki nga tangata
Maori, e kore ano ia e tuku i tona whenua,
ahakoa te Tiriti o Waitangi, nga Ture ranei
o te Paremata, e kore ano e ahei te mea kia
hoko te tangata Maori i tona whenua, mehe-
mea kaore ona hiahia kia pera. No reira,
ka pupuri te Maori i tona whenua, te take,
he here na Te Kawanatanga, he moni iti na
Te Kawanatanga, engari te mea pai waiho
ki te Maori ano te tikanga o tona whenua.
Mo runga i te mana hoko o te Karauna,
tenei nga kupu a tetahi tangata nui o te
Paremata i mua, ko Tomete. I ki ia: "Me-
hemea e whakahaerea ana he Kawanatanga
ki runga ki te tini tangata, me ata titiro ano
o ratou mamae, ano he mate tinana. Aha-
koa, kaore i tino hangai, i hoipu ranei ki nga
huarahi ake o te tuturu, kaore he ritenga,
mehemea he pera kua pa ki te Iwi, koia tena,
he mate. Waihoki, ko te titiro a nga Maori
ki tana mana hoko a te Karauna, ho whaka-
whiwhi mate ki a ratou " Kua toru-tekau
pea nga tau i puaki ai era kupu i roto i te
Paremata o Nui Tireni, a, kei te tika tonu
aua kupu inaianei, hei whakatau mo taua
take.
Ehara i te mea hei te take nei anake, hei
te hoko, i ki ai au me watea atu Te Kawana-
tanga, engari tenei ano etahi: no te mea ko
tenei Iwi ko te Maori, kaa rima-tekau tau e
piri ana ki te taha Ingarihi tetahi Iwi e
nuku atu ana pea tona matauranga i etahi
Iwi o te ao— i te ako haere ano te Maori i
ana tikanga; he whenua nunui o te Maori,
he matauranga ano tona, a, he aha te take i
kiia ai, kaore e taea e te Maori te titiro nga
kino me nga pai o tenei mea o Te Kawana-
tanga. Kei te kite tonu te Maori i nga he,
koia au e whai kupu nei—Puritia to ringa
hao e Te Kawanatanga !
Ki taku i mohio ai, ko tenei mea ko te
Tari Maori i whakaturia hei whakahaere mo
te taha ki te Iwi Maori. I whakaarohia, ko
reira te arawhata hei kawenga atu i ona
hiahia ki te ao Pakeha.
I mua ko te ringaringa whakahaere i nga
tikanga Maori o tenei Motu, ko Te Kawana
tanga o Ingarangi, no muri i tukuna mai ki
Te Kawanatanga o tenei Koroni, engari, ko
te whakaritenga i reira, ara, te kupu tuturu
a Ingarangi, me whakaputa e Te Kawana-
tanga o Nui Tireni ki te Iwi Maori ia tau
ngamoni e whitu mano pauna (7, 000), hei
koha tenei ki tona Iwi Maori, mo ana hiahia
mo ana mate.
Ko taua moni e whakapaua ana i nga tau
katoa, otira, e kimi ana te ngakau, i ngaro
ki whea, a kei whea tona nga omanga. E
rongo ana ano au i tetahi kupu, ko aua moni
e haere ana hei whangai i te Tari Maori,
engari ko te mohio atu, i pewhea, i pewhea
te haerenga, kaore i roto i te rohe o te
maramatanga. 1 tohea ano i roto i te Pare-
mata kia hurahia te tikanga o aua moni, kia
whitia te ra, aue! takoto tonu mai ia i roto
i te kopu o Hinenuitepo.
I korero ai au i enei, he whakaata naka i
etahi o nga take i taimaha ai nga whakaaro
o te Iwi Maori, i kore ai e rata ki nga haere
taikaha a Te Kawanatanga. Kei te ngakau
whakapae te Maori ki te ngaro o era moni
Kaore i te titiro pai ki te Tari Maori, i hua
ai, hei Tari rangatira, hei Tari totika.
Kaore ia ko te mutunga mai o nga mahi
tipua me nga mahi raweke kei roto i ana
whakahaere. Ahakoa ki whea o Aotearoa
nei, kotahi tonu te tangi o te reo, he whakaha
i nga mahi o taua Tari. Ahakoa haere ki
nga wahi katoa; e korerotia mai ana nga
mahi a taua Tari, he tinihanga, he ngakau
hao, he takahi i ana aka whakaaetanga, he
kohuru a ana tikanga, a, te mutunga iho, ko
te Iwi Maori ano te papa.
Ko etahi o enei mate he mea pakeke rawa,
e kore e pai kia waiho noa, engari me whiri-
whiri tika e nga maua whakahaere o te Motu
nei, a, tae noa ki ona tutukitanga. Ki te
kore ata rapaa aua take he, ki taku whaka-
aro tera e eke atu he taunu ki runga ki te
Karauna o Ingarangi, no te mea, e whaka-
taukitia ana kei a ia e pupuri ana te tika me
te ora; ki te iti, ki te rahi, i raro i tona
mana. Na, i te mea, kua kai te Maori i nga
hua katoa o te mate, kati ano kia whakapa-
rahako i tenei wa ki nga, Ture e tukua mai
ana e te Tari Maori. He aha te hopohopo
ai; kei raru ano hoki pea ia. I tipu mai
hoki i reira nga he, a, ko reira hoki te
takawaenga o Te Kawanatanga me nga
Maori. Koia te Maori inaianei ka tahuri
ano ki te rapu i tetahi huarahi mona e
ngahoro atu ai enei taumahatanga. Engari
hara i te tahuri tika, na te pouri noa nana
i tutoko i roto, mo kore o tupono. Kaore
hoki e mau i te Maori nga mahi whano-ke a
te Tari Maori. Kaore e mau i a ratou n a
take whakahaere a Te Kawanatanga. Ko-
tahi anake te ara e toe nei hei whakamatau-
ranga me te Iwi Maori—koia ta ratou e
tumanako nei—koia ta ratou e titiro ata nei,
e whakamau atu nei—ara—kia homai e te
Paremata ki te tangata Maori ano te mana
whakahaere i ana mea. Ko te tino inoi
tenei a te Maori. He aha ra i kore ni o
tukua mai? Ko taua mana tonu hoki pea e
whiwhi nei o ratou hoa Pakeha, e kaunihera
mai na, e poari mai na, e Komiti mai na, e
kapi mai na nga whakahua katoa.
Tetahi wawata nui a te Maori kia tipu ia
hei tangata ahu whenua, kia puta ake ai i
roto i te oneone tetahi koha mana ki te Motu.
Ki taku mahara tera tonu e pahure tenei
wawata, mehemea, kaore nga huhua Ture e
taiepa mai nei i te aroaro o te tangata Maori.
Ki taku titiro atu ki nga kai-hanga Ture, i
hanga ratou i nga Ture i runga i te whakaaro
he lwi ngaro te Maori, mea ake, ko te ingoa
anake hei wairua ki te ao nei. Otira tera
ano te kupu a tetahi tangata i penei—"heoi
ano te mahi ma tatou, he ata pakipaki i nga
urunga o ta tatou tupapaku, e marie ai tona
haerenga atu i aitua. " Kua roa au e
matakitaki ana i te tipu o te tangata Maori
i ia wahi, i ia wahi. Na, ki taku mohio kei
te he taua mahara a te Pakeha he Iwi ngaro
tatou. 1 ahua tika ano taua mahara, mehe-
mea, e tauiratia ana ki te takiwa i kainga ai
te Motu nei e te pakanga, a, me nga tau i
muri tata iho; engari tena! Otira, kua kore
atu aua kino, kua kore e aranga mai ano,
kua tuturu inaianei te rangimarie ki runga
ki te Iwi Maori. No konei au i mea ai, e
hara tatou i te Iwi e heke aua, engari, i nga
takiwa e ahu whenua ana tatou, e mahi
paamu ana, e hopu ana i nga tikanga
Pakeha, kei te piki haere tatou. Ma te
rarangi huihui i te nui o nga Maori o te
Motu nei mana au e whakapono.
Ki te haere noa te tangata haere i nga
takiwa o te Motu nei, e kore e ngaro tona
kite i te nui o nga tamariki Maori e tipu ake
ana, Le ora o ratou ahua: he ora tinana, he
pueru. Ko enei painga i puta mai i roto i
te rangimarie, i roto i te ahu whenua, i roto
i te whai tinana a te tangata ki te ora.
Engari ki te hoki ake te whakaaro ki nga tau
katoa e hanga Ture nei te Paremata o Niu
Tireni mo nga whenua Maori, tau ana te
pouri; ko te pouri tenei—kore rawa tetahi
tikanga kotahi i mahia e te Paremata, e nga
kai-hanga Ture ranei, hei whakanohonoho i
nga Maori ki runga ki nga whenua whaka-
tipu rawa ai. Kore rawa etahi tikanga i
meingatia hei whakaako i nga Maori ki nga
mahi e whiwhi ai ki te ora. Ko to ratou ora,
ko ta ratou e noho nei, na ratou tonu i kimi;
na to ratou matauranga tonu i hopu. Ka
whai-hara rawa te Paremata, ki taku mohio,
mehemea, i runga i ana whakahaere, kaore
ia e tahuri ki te whakatakoto ritenga, ki te
awhina ranei i nga Maori e pahure ai i a
ratou nga whakanohonoho whenua, me nga
mahi whakatipu taonga. Ka taea noatia
enei mahi e te Maori, mehemea, o whaka-
puaretia ana tetahi huarahi ki a ratou e
kaha ai ratou ki te ngaki wh. nua, e hua mai
ai he ora. E hara i te mea me nui rawa te
whakamaharatanga i aua huarahi. He aha
oti te hoatu i etahi wahi whenua hei whaka-
kaingatanga ma etahi Maori e hiahia ana ki
te pera, penei me nga Pakeha e whakahaerea
nei ki runga ki nga whenua Kawanatanga
He tere te Mam ki te ako hui atu ki nga
ritenga o enei wa, e kore o roa. I pai ano
nga wa o mua hei peneitanga, otira kaore i
tirohia ake, kaore hoki i whakaarohia i reira.
Na, ki te pera ano te korou-kore o te Pare-
mata inaianei, me nga ra i mua, ki te kore
tonu e hanga i etahi Ture hei ora mo te Iwi
Maori: heoi, kotahi tonu tuku kupu, kei te
tara tera e kore whenua ai te tanga a Maori.
Tuna, ki te tae ki taua ra "Ka pewheatia ra
o Te Kawanatanga, to Iwi Maori ?"
KI TE HANOA HE TURE HOU.
Me mohio to whakaaro kua ngaro noa atu
nga kino o mua i kino ra nga Maori o etahi
wahi o te Motu noi ki to noho tika a
to Pakeha i runga i o ratou whenua. Koia
hoki ta nga Komihana i kite ai, i a ratou i
taka haere nei i te Motu. Ka mutu tonu te
wahi e wehewehe ana to whakairo o nga
tangata Maori, ko te taha ki nga riihi me
Ko
te mea e uaua nei ko te hanga i tetahi Ture
e rite ai nga tikanga e hiahiatia ana e te
tangata. I tino rite, i tino marama huki nga
korero a nga Maori i korero mai ai ki nga
Komihana, me ta ratou whakaatu i te ahua
o nga Ture e pai ai ratou. No konei au ka
mea, kaore e ahei te ki penei a te Paremata
— ki te whakamanaia te hiahia a nga Maori,
tera e riro hei arai i nga mahi whakanoho-
noho whenua.
Kaore nga Maori i te tu-a-whakatete ki
nga tikanga, e puta ai hei painga mo te
Koroni katoa. Ko te tohe a te Maori he
mea kia hangaia e te Paremata tetahi Ture
e riro ai ma ratou ano e whakahaere o ratou
whenua, i runga i a ratou huarahi e mohio
ana; me ta ratou kupu, kaore aua ritenga a
ratou e haere hei takahi i te tika, hei
whakararuraru ranei i nga painga rao te
Koroni. I runga i te kaha o enei mahara a
nga Maori, kei te aro tonu atu ta ratou titiro
ki te Paremata, me kore e ahu mai i roto i
tera whare te ora e tumanakohia nei e ratou.
E whakaaro ana au tura ano e tau tetahi
tino tika ki runga ki te Paremata, mehemea,
ka whakaaetia te tono a nga Maori kia huia
ratou ki roto ki nga whakahaere. No te
mea, ki te kore e uru te nuinga o nga Maori
ki roto ki aua whakahaere, e kore rawa e pai
te tutukitanga o aua tikanga, me nga Ture
e mahia ana e Te Kawanatanga. Ma te
whakahoa ki te Iwi Maori katahi ka tika.
Ko te takiwa tika tenei hei hanganga i
etahi Ture tika e pai ai te whakahaere a
nga Maori i o ratou whenua nunui. Eo
etahi o aua whenua kei te takoto kore
tikanga; ko etahi kei te ahua mahia ano.
Kei te whakaae tonu nga Maori ki te awhina
. nga Ture e tono nei ratou kia whakamanaia
runga i te mahara, ma reira e tipu ai tenei
[wi te Maori. Ma reira e tirohia ai ratou ha
tangata, a, ma reira e whakaae ai ratou ki
; e waha i tetahi wahi tika o nga taumaha-
tanga o te Koroni. NA TIMI KARA
He mea Ta ki te Whare Ta o te Iwinini Niuhi,
raro i te Mana o Hone Honepi,
Nepia.
Hatarei, Hune, 25 1892.