MATARIKI.



" KO IA HE TARINGA ONA HEI WHAKARONGO ME WHAKARONGO."

NO. 1. SUPPLEMENT TO THE " AUCKLAND FREE LANCE," APRIL 23, 1881.



MATARIKI

APERIRA 23, 1881.



Ko ahau, ko MATARIKI, te whetu o te
ahiahi, e tarewa atu nei i runga i te pae,

e titiro atu ana, e whakina atu ana tau

whetu ki nga mahi a nga Kaiwhakamate

i a koutou whenua. E ara tonu ana
ahau i te ra, i te po, e heteri aua ahau, i
nga mahi kino, e mahi ana ki runga ki a
koutou whenua. E karanga atu ana
hoki ahau. Aue! E hika ma E! Ka
mate koutou! Ka mate koutou! Ara
o koutou whenua.

E rite ana ki tetahi pukapuka u kore-
rotia ana e koutou, i pena taku mohio-
tanga ki to korero kia koutou i nga wha-
kaaro a nga kaiwhakamate i o koutou
whenua.

I roto i nga tau kua pahure ake noi
he nui nga mate mo nga whenua i kitea
atu. I kitea atu e au nga tane, nga
wahine, nga tamariki, nga pani, nga
pouaru e tuku atu ana o ratou whenua
ki te ringaringa o tetahi tangata ke pu-
puri ai. Kia ki atu ahau, kaore e mau
—A—ka hoki atu ano kia koutou.

Whakina atu ana hoki taku whetu ki
ana pononga-utu, e haere ana ki roto i a
koutou, e whakawai ana ia koutou, e
mea ana kia koutou " Tuhi tuhi! tuhi
" tuhi! Kia matou pukapuka. Kei
" konei he oranga mo a koutou whenua.
" Ma reira hoki ka puta nui te moni kia
" koutou. Ka pena tonu te nui o te

" moni, me te hirere wai e maringi mai
'' ana i runga i nga maunga."

Katahi ano, ka tiro atu, E! Ka koa
nga ngakau u tu hunga whakawai, a,
mai ra.

No taku kitenga atu i enei mahi he
ki runga ki au, no tu mea, ko to koutou
matua tenei i te ao nui, ku u koutou
whenua, hei oranga mo koutou, ara, mo
o koutou tamariki e tupu aku ana i rutu
i te takiwa o tu Pakeha. Koia anu
hoki te mea hei whakarangatira ia ratou
hei whangai i a ratou, E mohio ana
huki koutou ki nga tu tangata kaore
nei o ratou whenua e haere noa aua i
nga rori, a, kaore he taunga iho mona
ki raro, a, matu noa ia. Na, E hika
ma, ko taku mua, kia pena koutou inai-
anei. Kaore he aroha e te tangata ke
kia koutou. Kua hoatu e te Kawana-
tanga he Karauna Karaati ki koutou,

mo o koutou whenua. Puritia nga wahi
hei oranga mo koutou. Ko nga wahi e
toe ana, me he mea ka hiahia koutou ki
te tuku, he huarahi marama ano mo
tena. Kaua e tuku atu i o koutou
whenua, ki etahi Komiti, ki etahi kaiti-
aki noa iho ranei Kaua ano hoki e tuku
i o koutou whenua i runga i nga ritenga
Kamupene. Kia ki atu ahau kia kou-
tou, he mate ano kei roto i ena mahi.
Te mea tika anake ina ka hoko atu te
whenua, me noti, me koura, me hirivva,
Haere atu ana te whenua, haere mai ana
te moni. Inakoa i runga i tetahi wha-
kataua kia o koutou tupuna,' " Haere
maaha, Waiho maaha." Tena, ko te

tuku atu ki nga tangata ke noa iho wha-
kahaere ai, kaore he tika mo koutou i
roto. Ko te whenua te rawe i pahure?



He Ture hou mo nga Kai-
tiaki.

He arai atu i te he.



KUA kitea nuitia te he o te mea o to kai-
tiaki. He nui nga tangata e mate ana i
runga i tu ratou tukunga atu i o ratou
whenua, taonga, ki etahi tangata hei tiaki
ui. Kitea iho ana, tino pau atu aua whenua
me nga huanga o roto i; ma kaitiaki. Ko
nga tangata nona eke nga whenua, nga
taonga, tino mate atu. Ko te mate hoki
ra tenei, i tino poharu rawa atu nga ta-
ngata nona tu whenua i runga i te whaka-
haere he a nga kaitiaki.

E ki ami te nupepa Pakeha, tu Herald
o Turanga, kei te mohio noa atu nga ta-
ngata o taua kainga ki nga mahi he i
mahia e etahi o nga kaitiaki o Nui Tireni.
E ki ana hoki taua niupepa, he nui rawa
atu to mate o nga tangata nona nga
whenua, ngu taonga, i runga i te pokanoa
o nga kaitiaki ki te kai ngaro i nga moni
u puta ana i roto i nga whenua nga taonga
ranei e tiakina o ratou. Na, i tenei, ka
titiro to Paremata a tenei tau, i enei he.
Ka tu te Paremata, ia Mei ia Hune ranei e
haere aku nei ka tahuri ratou ki te hanga
i tetahi ritenga hou, mo tenei mahi, hei
whakaora i nga tangata e tukuna atu ana
o ratou whenua ki nga kaitiaki noa iho,
kia taea ai hoki to titiro ki te tika ki te he
ranei o nga mahi a nga kaitiaki noa iho.

He whakaatu atu tenei ki nga Maori,
tenei ano Te Tino Kaitiaki a te Kawana-
tanga, he Kaitiaki mo Te Katoa, ara, mo
nga tangata e mate wira-kore ana, mo nga
tamariki e ona whanaunga kore ana, mo
ngu whenua, me nga whenua taonga ranei
kaore e mohiotia, nowai ranei, no wai
ranei. Me hemea ka ho te mahi a taua
Tino Kaitiaki ma te koroni tonu o Nui
Tireni e utu to hunga no ratou te whenua
tiaki i mahia hetia. Na, ko etahi kaitiaki
noa iho, me he mea ka he o ratou, whaka-
haere, mehemea ka tangohia ketia nga
moni. mehemea kaore a ratou moni hei niu
ia ratou hara, katahi ka tino mate rawa

MATARIKI.

koutou—ara, te hunga na ratou i whaka-
tu nga kaitiaki.

Koia ra te take—hei arai atu i tenei, tu
mate, i whakaarohia nuitia, kia hangaia e
te Paremata, tetahi ritenga hou, kia ahei
ai te whiu i nga kaitiaki e mahi he ana.
Ko te ritenga hou tenei; Mehemea ka
tuku atu tetahi tono ki te Tino Kaitiaki
mo te Katoa e whakaatu atu ana kiaaia
nga take, katahi ka whaimana ia ki te tono
atu ki aua kaitiaki kia whakaatutia mai e
ratou kiaia, a ratou mahi Tiaki katoa, me
nga moni katoa i riro mai kia ratou, me
nga tikanga katoa o te ratou whakahaere.

Na, mehemea, e kite ana, he e te wha-
kahaere a aua Kaitiaki noa iho, ka whai-
mana te Tino Kaitiaki kia tuku atu ratou
kia tino whakawa kia, kia homai utu ranei
aua kaitiaki noa iho mo a ratou he, kia
tukuna atu ranei ratou ki te whareherehere
mo to a ratou hara.

Akuanei ka piri te ngakau o nga kaiti-
aki e mahi he ana.



Whakatunga a te Hupirimi
Kooti mo Pouawa



I ENEI ra kua hori ake i tuhituhi etahi
tangata Maori no ratou Pouawa o ratou
ingoa ki tetahi Pukapuka Tiaki e whaka-
tutia ana ko Te Riihi me ona hoa tokorua
hei kaitiaki mo taua whenua. Na, no te
taenga mai o nga Kaiwhakawa o te Kooti
Whenua Maori ki Turanganui katahi ka
tono atu Te Ruhi kia wehewehe a taua
whenua, kia whakataua ki a ia me ona hoa
tokorua te kau ma rua mano eka o taua
Poraka. He roa te whakarongotanga a
nga kaiwhakawa ko Te Hiira raua ko Opa-
raina, me to raua hoa Retireti Tapihana te
Ateha ki nga korero a Te Riihi. Ko ta Te
Riihi i tohe atu ai ki te Kooti, ko taua
Pukapuka Tiaki a nga Maori ki a ia me
ona hoa tokonui nga kaitiaki mo Pouawa,
he tino hoko tika i runga i nga ritenga o te
Ture. A, kia whakapumautia tonutia kia
ratou tokotoru taua wahi, me te mea no
ratou tonu ake te kainga. Heoi. Kaore
te Kooti Whenua Maori e whakaae ki te
tono a te Riihi. Na, ka tahi ka whakaaro
te Riihi ki haere ki te Hupirimi Kooti, ma
reira e whakamana mai ona tikanga
Ehara. Kore ana te Hupirimi Kooti e
whakaae. Ko te whakataunga a te Hupi-
rimi kaore e whaimana taua Pukapuka.



He Tukutuku Pungawere-
ware.

KUA rongo matou ko te tikanga hou e wha-
kaarohia ana inaianei mo te taha ki nga
whenua Maori, he mahi Kamupene. He
Pakeha he. Maori nga tangata o taua
hunga. Ma nga Maori e tuku atu o ratou
whenua ki tana hunga. Na, he hoa ma,
ko te mahi tenei a tenei hanga, te pure-
hua, Ae rere tonu ki runga ki nga kanara i
te tukuia e ka ana.



Ki nga tangata Maori katoa
o te Motu nei.

HE whakaatu tenei kia kite mai koutou i
te whakataunga a te Hupirimi  Kooti i te
whakawa a TAREHA TE MOANANUI
mua ko TE RUHI, Roia.

Kotahi tau o tenei whakawa e haere anu
i Poneke, a, tae mai ki Nepia. Na, whiri-
whiritia ana e te Hupirimi Kooti, kitea ana
KO TE RUHI TE MEA I HE. I TINO
WHAKAHENGIA TE RUHI E TE
HUPIRIMI KOOTI mo nga moni a Tare-
ha i riro kia aia, ara, i puritia e ia—tana
kii mo ana mahi roia, mo nga whenua a
Tareha. Na, ki ana Te Hupirimi Kooti,
me Tareha hoki, he he taua puritanga i
taua moni, ara, i te waru rau pauna, i te te
kau ma iwa hereni, me etoru kapa—
£819 19s 3d.

Ko te kupu tenei a Te Hupirimi Kooti,
kia utua e ia, e Te Riihi tenei moni £819
198 3d kia Tareha INAIANEI.

Kua tae atu hoki kia Te "Riihi, i Tura-
nganui te tino tono a te Hupirimi Kooti
kia utua taua moni—me te kupu ki hoki
a Te Hupirimi Kooti kia Te Riihi, kaore e
tika tana mau i te £819 19s 3d moni a
Tareha.

I ki ano hoki Te Hupirimi Kooti,
Kaore i marama nga mahi i kiia e Te
Riihi i mahia e ia ma Tareha.

Kaore i marama te ra, te marama, te tau
ranei, i mahia ai e Te Riihi ana mahi mo
Tareha.

Kaore hoki i marama i mahia ranei taua
mahi mo Tareha, mo etahi Maori ke atu
ranei.

Kaore hoki i marama mo te
whenua, mo te whenua ranei, aua
mahi a te Riihi.

I whakakorea rawatea e Tareha aua mahi
a Te Riihi ki runga ki a ia. 1 ki hoki taua
kaumatua, kaore rawa a ia i whakatu te
Riihi hei mahi i nga mahi mo te taha ki te
waru rau pauna. Na, tae noa ki ta kai-
whakamaori a te Riihi o mua, ara, kia Te
Waiti kaumatua, he kaiwhakawa hoki aia.
Ko tona kupu tenei ki te Hupirimi Kooti,
i tino whakakorea rawatia a Te Riihi e
Tareha i runga i aua mahi.

No muri mai i taua whakakoretanga
tohetohe tonu te Riihi ki te tono utu kia
Tareha, A, kitea ana e Te Hupirimi Kooti,
e he ana te mahi a te Ruhi.

KATI, KO TE TINO WHAKATAU-
NGA TENEI A TE HUPIRIMI KOOTI
—ME UTU E TE RIIHI. KIA TARE-
HA INAIANEI EWARU RAU PAUNA
TE EAU MA IWI HERENI ME TE
TORU KAPA—£819 198 3d

Na Tareha taua moni na Te Riihi i pu-
puri pokanoa.

Na, e haere atu ana tenei panui, i te
Tonga nei. E ahu atu ana ki o ratou
whanaunga ki o matou hoa i te Tai Ra-
whiti, a rauna noa te Motu nei.

E hoa ma i Kia noho tatou i runga i
te matauranga, i te mohiotanga, Mehemea
ana ka tono tatou ki te tahi roia kia mahia
e ia a tatou mahi, tonoa ki a ia, kia mara

ma tana utu mo tana mahi i te tuatahi, a,
ka tiro atu tatou e pai ana, a, tuhia rawa-
tia ki te pukapuka tana whakaaetanga-a-

katahi tatou ka whakaae. Tenei, ko te
kuhu noa i roto i te pouritanga. AUE!
E hika ma E! Ka mate tatou! Ka mate
tatou! Ko totatou tino takanga tena ki
te ahi whanariki, mamae mutunga kore,
ake tonu atu.



KIA O MAUA HOA MAORI O TE TA
RAWHITI.

Ehoa ma,—Tena koutou kua tae ki te
takiwa he pupuhi manu. Na, Kanui te manu
o tenei tau. Ka nui te momona. Kati Kia
kaha koutou ki te pupuhi manu i tenei tau.
Ki te hiahia koutou ki te Paura, ki te Hota,
ki te Tingara, me haere mai koutou ki te
whare maitai o Panera raua ko Paerana hoko
ai. Kei a maua hoki nga pu tino pai, hei
pupuhi manu, he pu tupara, he pu haki
mana, me etahi tu pu atu. Mehemea e hia-
hia ana koutou kia whakapaitia a koutou pu
me haere mai ano koutou ki a Panera raua
ko Panera. He maha hoki nga pu kei a
maua. He ngawari te utu. Kia mohio
koutou me haere mai koutou kia maua, kia
Panera raua ko Paerena i te whare maita
i Kihipane. Ko te tino whare tenei o te
Tai Rawhiti hei hoko i nga Paura, Hota,
Tingara, Pu, me aua tu mea katoa. Kei a
maua hoki nga Kakahu Wahine, Kakahu
tane, Kakahu tamariki nga hu tane nga hu
wahine me nga nohoanga tane nohoanga wa-
hine, me te Te Huka, Paraoa. Kei a maua
hoko nga pamu, nga rakuraku me aua tu
mea katoa hei mahi paamu.

ENGAWARI ANA TE UTU.

Kei wareware koutou, na o koutou hoa, na
PANERA RAUA KO PAERANA,

I TE WHARE MAITAI,
KIHIPANE.

MATARIKI.

TE HOKO O WHATAUPOKO.
Ka tino hokona rawatia to

12,400 nga eke o Whataupoko
Poraka, nui atu, iti iho
ranei.

Ko taua whenua e takoto ana i te takiwa
o Papati Pei, e tutata ana ki te taone o Kihi-
pane.

Ko tenei hoko i runga i te tono o Paaka,
te kaitango mokete. Ka haere hoki tenei
hoko i runga i te whakahaere o te Kai Rehi-
ta o te Hupirimi Kooti i Nepia i raro i nga
tikanga o te Ture whakatikatika i te ture
hoko whenua, 1860, i raro hoki i nga tikanga
o te Tare, 1870, e whakamana ana nga kai-
tango mokete ki te hoko i nga whenua i
moketetia kia ratou.

Na, kua tae atu te tono ki a PITI raua ko
PENETI, na Paora A.F. Paata, kai Rehita
o te Hupirimi Kooti o Nepia i tuku atu taua
tono kia rana I RUNGA I TE WHAKAAE-
TANGA o ke kaitango o te mokete kia ho-
kona, kia maketetia mutia i ta raua
whare makete i te taone o Kihipane a
TE PARAIRE, te 29 o nga ra o APEREIRA,
1881, i te rua haora me te hawhe i muri iho
i te tina.

WAHI TUATAHI e hokona ana.
Katoa o taua piihi whenua tona nuinga
12, 400 nga eka, nui atu iti iho ranei, tetahi
wahi o

WHATAUPOKO,

i te takiwa o Turanga, Papati Pei. Koia te

whenua i whakahuatia i roto i tetahi puka-
puka, a, i raro i te mana o taua pukapuka, i
runga hoki i ana tikanga e hokona ana e te
kai tango i te Mokete e PAAKA taua whenua.

KO TE WAHI TUARUA.

Te whaitaketanga, me te paanga tera e
riro mai ki te kai tango i te mokete i runga
i tetahi kotahi mano eka kaore i uru ki roto
ki te 12, 400, i muri mai i te utunga atu i nga
moni Ł6600 me nga inatareti i whakata
turutia ki tetahi tangata ke (ko te wahi tenei
e mohiotia ana kei a Makitanara) e nga kai
tuku i te mokete.

KO WHATAUPOKO

Ko tenei whenua e hokona ana i runga i te
tono a PAAKA e takoto ana ki te hangai-
taunga ki te taone, a, ko te awa o Waimate
te rohe i Waenganui i taua whenua, me nga
whenua e mohiotia nuitia ana ko Pouawa me
kaiti.

Ko nga ritenga enei mo te hoko. Kotahi
wahi o nga wahanga e wha o te moni, ara
tetahi koata ka utua tonutia i te takiwa tonu
ka hokona te whenua ko WHATAUPOKO.
Ko te toenga o te moni me utu i te whakao-
tinga o te pukapuka tuku i roto, i nga ra i
whakaritetia i runga i nga tikanga o te hoko.

Eo nga tangata e hiahia ana ki te patai mo
nga tikanga mo te taha ki te hoko, me ui
atu ratou ki te Roia mo Paaka i Kihipane
ara kia.

H. 3. WIINI,

Roia, Kihipane.

Kia WIREMU RII RIIHI, no
Nepia aia i mua, engari, no Kihi-
pane, Papete Pei, inaianei, i roto
i te koroni o Nui Tireni, roia, kia
WIREMU PERE, kia RIPE-
RATA KAHUTIA, no tana
Papeti Pei, ano raua, he tangata
Maori.

KIA MOHIO KOUTOU, kia kotahi
marama i muri i ho i te panuitanga
i tenei panui i roto i nga nupepa erua i taia
i Kihipane me nga niupepa erua i taia i
Poneke, ka hokona e au ka tukuna atu
ranei e au kia hokona kia maketetia, nga
whenua i whakaatutia i roto i tetaki puka-
puka mokete i tuhia i te 25 o nga ra o Pepuere,
1879, (i rehitatia i te tari Rehita Pukapuka
i Nepia i raro i te nama 13175). Ko taua
pukapuka i waenganui ia koutou o tetahi
taha, me au ko PEREHIWA PAAKA, i
whakahuatia i raro iho nei o tetahi taha.
Na, ka hokona, ka makete tia aua whenua,
ki te kore, koutou e utu mai ki au nga tino
moni pukai i whakatuturitia mai ki au i runga
i taua pukapuka mokete, te toenga ranei, me
nga inatarete—nga moni whakapiki katoa,
e tika ana kia utua ki au i runga i taua puka-
puka, mokete.

Na, tenei ano hoki tetahi, kia mohio
koutou, ko te take i tukuna atu e au tenei
panui kia panuitia, koia tenei,—ara,—kaore
ano koutou i atu mai ki au nga tino moni
pukai me nga moni inatereti  —nga moni
whakapiki i whakaaetia i ranga i nga ritenga
i whakaatutia i roto i taua pukapuka mokete.

I tuhia i tenei te 12 o nga ra o Maehe
1881.

NA PERIHIWA PAAKA.
HIU J. WUNI,

Roia, Kihipane.