Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 7. 16 February 1878


Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 7. 16 February 1878

1 73

▲back to top
TE  WANANGA
                                                                                                                                                                                                              
        HE  PANUITANGA    TENA  KIA KITE KOUTOU

            "TIHE    MAURI-ORA."
    NAMA—7.               NEPIA,  HATAREI,   PEPUERE 16, 1878.          Pukapuka 7
 

HE  PANUITANGA   KI TE IWI MAORI.
E   mahara ana pea te Iwi Maori, ma te Runanga o
      TE WANANGA  rawa ano e whakaae ka pata ai
  TE WANANGA  nupepa  ki te tangata tono kia tukua
. atu he nupepa ki a ia. Na, he mea atu tenei ki te
  iwi, ma koutou e tono ka tino tukua atu TE WANANGA
  nupepa kia koutou, kei te hiahia hoki raua, ko te
  moni a te tangata te tikanga e puta ai he nupepa ki
  a ia. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna e rua hereni
  me te hikipene.                                39

  MAKI  TONORE
   KAI-WHAKA-MAORI; RAUA KO PARAHI,

  KEI TE AVENUE WHANGANUI.
  KUA     tu mana hei Kai-riihi, hei Kai-hoko ranei i te whenua
         Maori, a hei Kai-whakaputa whenua i te  Kooti
  Whakawa.   Otira, mo nga mahi Maori katoa, mo nga mea o
  mua, mo nga mahi o naianei.
                             MAKI  TONORE.
   . Hune 2, 1877.                                    16

 PANUITANGA.
    KIA KITE!   KIA KITE!

  KUA   HOKI MAI A RENETI RI NEPIA NEI,
               A  he tini tini noa atu ana
Koti, Tarautete,  Wekete,
    Potae, Kiapa,             

     Kaone,  Paraikete, Raka,
      Me  nga tini mea katoa e paingia e te Maori.

         HAERE  MAI  KIA  KITE
                I te whare Hoko o

 R,  E  N  E  T  I   M A
    Hei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito i
          Nepia,  I Te Hekipia Rori      44

               PANUITANGA.


   RUTOKA RAUA KO PARAI,
I           KAI  HOKO  RINO,
         (Na  Pairari i Mua).

 KUA     tae mai  kia rana, no  Ingarangi nga purapura
                      pai o te

  KARAIHE PAKEHA

A  he purapura pai rawa aua purapura. Koia  nei nga
 ingoa o aua Karaihe.
        He Koroa
        He Kau  Karaihe
        He Korewa Whero
        He Timoti
        He Ahaki Koroa
        He Ruhari
        He Repe
         He Toka Teira
        He Pakuhi
         He Ripi Karaihe
         He Poa Paterihi
        He Poa Tawiraha
         He Kaueri Kiti.
   Me nga purapura Keha, me te Kareti, me te Marikoura.
   Tikina mai he purapura ma koutou, whakamatauria koe kia
 kitea ai te pai.                                           67



 Panuitanga ki nga iwi  katoa! katoa !
  Katoa! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
    naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
                  katoa.


 HE    mea  atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea kotahi o
       koutou e tuhi tuhi i a koutou ingoa, ki te pakapaka
 hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua  ranei, ki te mokete
 whenua ranei, ki etahi tikanga ranei e pa ana ki te whenua,
 Maatua  haere mai koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri
 te matau e puta ai mo aua mahi. Naku na.

                                TE RIIHI,
                                       Roia i Nepia


2 74

▲back to top
                       TE WANANGA.
Rangatira Maori, a he tangata e tino rangona ana e
nga iwi katoa o te ao, a mei pai a Takerei, penei,
kou  hei tu i e taranga o Potatau. E ki ana matou,
ki ano matou i rongo noa ki ana korero a tana Nupepa.
He mea  hoki na matou, ko Potatau, na Tapaue aia, a na
Tapane ano hoki a Takerei. A tokowaru nga tama-
riki a Tapane, na te tuarua o ana tamariki ko Potatau.
na te tua ono ko Takerei. Ara ka teina a Takerei, a
ko te whaea o Takerei ko Here, he wahine no Ngati-
haua.  A  e ki ana matou, ko  te tamaiti tuaono a
Tapane ko Huiarangi, tokowha ana tamariki, a na te
tua rua a nga tamariki a Huiarangi ko Takerei, ara ka
teina ano, E ui ana matou na wai te Nupepa  nei i
ko teka teka i ki ai ki o te Maori tikanga. He  tito
 kaa ano nga korero o tana Nupepa, koia ano a Karai-
 tiana i mea ai, ko te tino o te. korero hori hori na taua
Nupepa.  He  mea na matou kei whakarongo te Pake
 ha ki tana Nupepa, koia i taia ai enei e matou, kahore
a matou pai whakahe atu i a te Nupepa korero.
Te     Wananga


 Published  every Saturday.
     SATURDAY,  FEBRUARY  16, 1878.
Since Sir George Grey and the present Ministry have
succeeded to power, there has not been one issue of
the Napier Daily Telegraph in which  that Ministry
has not  been assailed in the most rabid and unpro-
voked  articles, on the acts  and  intentions of  Sir
George  Grey and his colleagues. But  over  all the
unfounded  assertions and childish babble that were
over put into print the leading article of the Telegraph
of  the seventh instant may  fairly claim precedence,
even beyond all its former effusions of myth and
fiction. The public are not only regaled with a few
facts from history about an  old chief, but the Tele-
graph haft assumed to itself the power of reading the
unspoken  thoughts of public men. We  are told that
Takerei Te Rau was " the greatest chief in New Zea-
land," that " the deceased chief had been known to
 all the tribes," that " he  had  been a  chief of the
 greatest importance," that " it was due to his rank,
 on the establishment of a King over the Maoris, that
 the honor  of the position should be first offered to
 him."   We  are ignorant of the above historic facts,
 but we can say for a truth that Takerei Te Rauanga-
 nga was descended from Tapaue." That Potatau (the
 so-called Maori King) was descended from the same
 Ancestor. Tapaue  had eight children. Potatau  was
 descended from the second child, and Takerei from
 the sixth, which gives him a very low standing in
 regard to rank ; and not only so, his mother, Here,
 was a Ngatihaua woman. But more than this, the
 sixth child of Tapane was called Huiarangi, who had
 four children.  Takerei was  the offspring of the
 second son of that chief, which again gives him a low
 position in regard to first class chiefs. Such  asser-
 tions, therefore, as those used by the Telegraph must
 have been given by some one to that paper as a hoax,
 so that in this attempt to give some of the history of
 the past, it might exceed so far that line of demarca
between   fiction and fact as  to make  it utterly
impossible for that paper ever again to come back into
the regions of truth.
  We  have not space  to waste, or we could show
that all the assertions contained in the leader of the
date quoted are as  far from fact as they are full of
animus.  We   are not only surprised that such unmiti-
gated trash should  be read  by the  civilized com
munity, but we are astonished at the gullibility of ihe
conductors of the paper in issuing such nonsense to
the public. The aim of the whole thing if evident.
That aim is, at whatever cost of truth or fair dealing,
to damage Sir George Grey and the people who are
striving with him to make  peace between the two
races, and to  raise New  Zealand  to the  highest
position in the Colonial  Empire.   Such, a design is
wicked, and those who, like the proprietors and chief
supporters of the Telegraph, attempt, for their own
selfish purposes, to  carry it  into execution,  will
assuredly reap their reward in the scorn and contempt
of the whole community, European and Maori alike.


KAUA  nga kai korero o te WANANGA  rei e riri, no ta
mea, na nga korero a Waikato kia Kawana Kerei ona
i kore ai he korero kohi kohi me te korero o te wha-
whai i tenei putanga o te nupepa nei.

WE  must beg of our subscribers and readers to excuse
us in not giving the usual locals and war news as
most of our space is occupied with the very lengthy
report of the meeting of the Premier with the Wai-
kato tribes.
TE  KORERO  A  WAIKATO  KIA
KAWANA     KEREI  MA.
KOIA nei nga korero i tukua mai i te waea. No te tahi o
Pepueri nei i tukua mai ai, a he mea tuhi tuhi mai i Te
Whakaiaroa i Te Kopua i Waikato.
No te ata nei i haere atu ai a Kawana Kerei mai Areka,
a i ma te waka a Iwi To Wheoro ko etahi ma uta etahi, Na
Te Wheoro  i arahi i te ope haere ma uta. Ko to uta te ma
kua tae wawe ki te kainga, a ko te wahi i u ai te waka o
te opo i eke mai i taua waka, ko te Kongutu o te awa o
Waiapa, e Te Kopua. Hui katoa te ope haere ia Kawana
Kerei, e tae ki te kotahi rau. Ka haere atu taua ope ma
waenga ngakinga.  Ko te tangata kainga i noho mai i
tona marae, a e rua pea mano o te tangata whenua, e noho
tata ana i ana teneti. Ko Kawana Kerei ratou ko ana hoa
i mua ota  ratou tira haere. Ano katata taua ope  ki te
tangata whenua, ka whakatika mai te tuahine a Tawhiao,
me  te tototoki i tana ringa, he hiriwa a ranga o taua
tokotoko, a he taane nga hoa haere mai o taua wahine.
Ko te wahine i mua. Ko aua tangata i muri atu, me nga
tao i a raua ringa e mau haere mai ana. He waiata haere
mai ta aua tangata. Ko te wahine ra, i haere puku, ano
ka tata kia Kawana Kerei ma ka tahuri, a nana i arahi to
ope ki te kainga. Ka noho a Kawana Kerei ma i nga
Hea (nohoanga Pakeha). Ko te mano i noho ki raro. Ko
Matutaera anake i tu maro tonu. Ka puta taua wahine
nei. He mangu  nga kakahu, me te kopare rarauhe i tana
mahunga  e kopare ana, me te waiata haere mai ratou ko
ana hoa. He taane nga  hoa.  Kotahi i te taha katau
kotahi i te taha maui o taua wahine, ano ka tae ki nga
kupu o to waiata e whakahua ai te mano, ka waiata teiwi
katoa. He  tangi taua tangi mo nga iwi kua mate atu,
mo nga Rangatira Maori, hoa a Kawana Kerei i mua
E tu maro tona ana a Matutaera Tawhiao, he \_
tona rae whitiki ana me te piki kotuku, He horo i te
                   

3 75

▲back to top
TE WANANGA.
                     PIHOPA  WIREMU.
              Kua mate a Pihopa Wiremu.  He mate kaumatua
             tona, no te mea kua tae ona tau ki te 78. A e 52 ona
             tau i mahi ai i nga motu nei, ki te ako i nga iwi Maori
             kia karakia ki te Atua pono. 1 te wa ona i timata ai
             tona mahi e 26 ona tan, a he tangata ngakau aroha, he
             wairua marie, he tangata akonga nui, a he. mauri kaha
             tono, na reira aia i kaha ui ki nga mahi nui i mahia
              e ia i nga tau o te Maori e kai tangata ana,a-na reira
             aia i uaua ai ki te ako i te kupu tapu a Te Atua. I
             Paihia tona nohoanga timatanga i nga motu nei, a
             kihai i roa ona e noho una i reira, ka tu te kino i Tau-
             ranga, a i eke ratou ko ana hoa Mihanare i ta ratou
             kuune, a rere anu ki Tauranga, na ratou i mutu ai te
             kino o te whawhai i reira. A nana ano hoki i mutu
             ai te kino i Hokianga, i te wa i kino ai taua kainga i
             o mua Maori.  A nana  ano hoki  i mutu ai te wha-
               whai i Kaipara,  i te wa i puta  ai te he ki reira. E
             mea aua matou me tuki tuhi nga korero o te wa ona i
              mahi  ai ki te Maori, he mea hoki e pai te ao katoa
              kia kite i aua korero, no te mea he tino tangata pai
               rawa atu aia i te mano o te tangata.            

                     BISHOP   WILLIAMS.
               We  have to record the death of the much-beloved
             and  universally admired Bishop  of Waiapu.   The
             late Bishop was in his 78th year at the time of his
             death, and of these years he had spent 52, of the most
              active days of his life, in teaching and civilizing the
            savages of New Zealand.   At the time when he
             entered on his duties as Missionary in New Zealand
              he was only 28 years of age, with a healthy constitu-
              tion, cool determination, loving soul, highly-cultivated
             mind,  and a  lion heart, which gave  him  power
              not only to execute, but to overcome,  all difficulties
             which impeded his desire to teach the Gospel of God
              to the Maori.  He located himself at Paihia, in the
             Bay  of Islands. Not long  had he  to wait till his
              energies were called into requisition. At the time of
             which we speak  there were not any vessels in which
             the Missionary could  pass from  one part of these
              islands to the other, so that he and his brethren con-
             structed a small schooner for this purpose, and in this
             he and some  others accompanied a  war party from
              the North  with the object of making   peace with a
             powerful troop of Ngapuhi, who were on a mission of
             revenge against the Tauranga  Natives.   By  his
              experience, ability, and Christian spirit this war was
              robbed of its most fiendish acts and bloodshed. On
              another occasion the late Bishop made peace between
               two tribes at Waima,   in  the  Hokianga River, by
             which hundreds of lives were saved. This he did by
              determinedly refusing to move from a position which
             he took up between the two contending parties, and,
              to the joy of his heart, he succeeded in making peace,
             not a drop of blood being shed, and a lasting peace
             being made between the two tribes, which, from that
             time to this, has not been broken, At another time

4 76

▲back to top
                      TE WANANGA,
           TE POPA  O ROMA.
   E kiia ana kua mate te Popa o Roma, no te 3 o
  Pepuere nei te korero i tae mai ai. A no te tau 1792
 taua Popa  i whanau ai, koia i mohiotia ai ona tau i tae
 ki te 86. A e kiia ana, o te timatanga  mai o nga
  Popa ko tenei Popa ko Paiha te iwa, he rua rau he
  rima te kau ma rua aia no aua Popa o Roma.
    E kore ano e roa ka tu ano he Popa mo tona tunga,
  i te Hahi ano te whakatu.

     HE  WAHINE  I MATE I ROTORUA.
    No  te 8 o nga ra o Pepueri nei i taka ai tetahi
  wahine  Maori ki roto ki tetahi o nga puia i Rotorua,
 mate tona atu.  Na tetahi tangata taua wahine  i tiki
atu kia riro mai ki utu, a i wera ano hoki aia, ko te
  ringa ringa kau o te tangata i wera.
                                                 KOTATINOPERA.
                                                    E  kiia ana, kua tae te ope taua a Ruhia ki te tino
                                                pa a te Take ki Kotatinopera, a e mea ana te iwi o
                                                 enei moana, e hara pea i te haere tika na te Ruhia
                                                    ki reira. Heoi  ma tatou ano e tatari ki te rongo hou
                                                 a muri nei. Mehemea,  he haere he ta Ruhia ki tana
                                                   pa, penei, e kore a Ingarangi e pai, a ka uta te kino
                                              I ki nga iwi nui o te ao nei, a ka whawhai pea aua iwi
                                                  kia Ruhia.

                                                      POIHAKENA.
                                                    E  kiia ana, ra te nui o te wera o te ra i Poihakena.
                                                   i mate ai te Hoiho a te kai kawe meera, a i mate ai,
                                                  ano hoki te tangata. He kore wai, he wera no te ra
                                                    i mate ai.

                                       HE TIMA MO  WHAINGAROA,   MO  MOKAU.
                                                 E  kiia ana, kua mea te iwi, a kua whakaae te Ka-
                                                 wanatanga kia utua to tima a te Rara Ruka, kia rere
                                                  rere ki "Whaingaroa, ki Mokau, ki te kawe toanga ma
                                                     nga iwi o reira.

                                     TE MINITA O TE HAHI INGARANGI  I
                                                    TAURANGA.
                                                 Na nga Pakeha o te Hahi Ingarangi i Tauranga i
                                                 I hoatu ki ta ratou minita nga moni kotahi te kau ma
                                               wha pauna tekau ma wha hereni (£14 14s.) he mea
                                                 hoki, i ki aua Pakeha he iti no te utu tau e hoatu ana
                                                  I e te Hahi ki taua Minita. Kapai kia tautokona te
                                                  mahi a te Atua e te iwi katoa.
            HE  KORERO    WAEA.
  Te ingoa o tenei waea e hou.  " He Terepono," a
he mea korero a ngutu atu e te tangata i te tahi pito o
te waea, a e rangona ana e te tangata i tetahi pito o te
waea.  No tera wiki i mahia ai taua waea te Terepone
atu ano i Tanitana a tae noa noa ki Tokomairiro, a
e whitu te kau ma rina maero te manao o aua kanga
(75) ai rangona te kupu a te tangata i Tanitara, e te
tangata i Tokomairiro, a  i mohiotia te reo o taua
tangata, ara, i mohiotia ko mea, e korero ana i taua
Terepono.

    WAHINE   MAORI  WHAKAMOMORI.
   He whawhai na tetahi wahine o Taranaki, i urenui
ki taua taane, a kihai i ngata tana puku riri ki tana
taane, a peke ana aia ki te awa i urenui, a mate rawa
 atu ana aia. Te take o ta raua whawhai, ko nga utu
 mo nga kau e haere ana i ta raua whenua.

   NGA  TOHORA,  PAKAKE    I TE MAHIA.
   E warn Tohora kua  mate i te iwi i Te Mahia, a e
 kiia ana ko te utu o te hinu o aua ika, e tae ki te Rua
 mano ewha rau pauna moni (£2,400).

       TE PATENE,  ROIA  I PONEKE.
   E  kiia ana, kotahi Roia i Poneke, kua kawe ki te
 whare  here here, no te mea i korero whakatuma aia ki
 nga Tiati o te Kooti Hupirimi, i te wa e whakawa ana
 te Kooti Hupirimi. E ki ana hoki te Ture ki te mea
 ka korero whakatuma te tangata i te wa e whakawa
  ana te Kooti Hupirimi, penei ma te Tiati taua tangaia
  e tuku ki te whare here here, a koia taua -Roia nei i
  tukua ai ki te whare here here e aua Tiati i Poneke.

5 77

▲back to top
                              TE  WANANGA.
      TE  RIIRI MEMA   PAREMATA.
  E  kiia ana, kaa maea Te Riiri, kia mutu tana mahi
Paremata.
                                 

        TE  REREWE   I HAURAKI.
  I ui nga Pakeha o Hauraki kia Kawana Kerei, mo
te rerewe i Hauraki ahu ahu ki Waikato, ka ki atu a
Kawana   Kerei, e mahia ana nga  takinga mo nga
whenua, a hei ona ra taua rerewe ka mahia ai.

               TE HIANA.
  No te wa i korero ai a Te Hiana ki nga iwi o Tara-
naki, i mea atu aia, kua puta tana kupu, ki nga ta-
ngata o te Tari Maori o Te Kawanatanga, ki te mea
ka hoko whenua aua Apiha i te Maori mo ratou ake
ano, ka peia aua tu Apiha, a e kore e waiho hei Api-
ha mo Te Kawanatanga. I umere te iwi ki ana kore-
re a Te Hiana.

             WETERE    O MOKAU.
   No te 9 o nga ra o Pepueri nei a Wetere i tae ai ki
te taone i Taranaki o nga ra ra ano o te he ki Wai-
tara a Wetere i kore ai e tae ki taua Taone i Tarana-
ki.  He  haere na Wetere ki reira kia kite ia Kawana
Kerei raua ko Te Hiana.

                TE  WHITI.
   Kua tae mai nga rongo e haere ana a Te Hiana ki
Parihaka   kia kite ia Te Whiti.

           NGA HAINAMANA.
   No te 11 o Pepuere nei i u mai ai ki Poneke nga
 tangata o te iwi mahi tii i Haina, a e rua rau (200) o
 tana iwi, i eke mai i Poihakena, a e haere ana ki te
 Waipounamu  ki te mahi koura, he mea hoki na teta-
 hi ano o taua iwi, i tiki ana hoa i tona whenua, hei
 toa keri koura. He iwi mohio taua iwi ki te mahi i
tana mea.

                 WHITU.
   E kiia ana he nui noa  atu te mate wai o nga iwi
 Maori i nga Motu e kiia nei ko Whiti.  A e hokona
 ana te wai i reira, a he hereni kotahi mo te patara
 wai, (te patara penei te nui me te patara e kohia nei
 te rama ki roto). A he mea ano he hereni kotahi mo
 te kaho, kotahi. He tan raki rawa hoki i penei ai te
 mate a taua iwi i te wai kore.

    TE WAHINE  O PIHOPA  HEREWINI.
 E kiia ana kua mate te wahine a Pihopa Herewini te
 tama o Pihopa Herewini o mua), a i mate taua wahi-
 ne i Napeke lerana, he taitamahine ano taua wahine,
 i te mea hoki no te tau 1872 ano raua i marena ai, i
 mua tata o taua tama a Pihopa Herewini i kiia ai he
 Pihopa.             

                TE  KAWANA.
   No te 7 o Pepueri nei a Te Kawana rana ko Reri
 Nomapi  ratou ko a raua tamariki i rere atu ai i Pone-
 ke ki Akarana.  A  e kiia ana, kia tae ra ano ki ngo ra
 mutunga o Aperira ka hoki ai ano a Te Kawana ki
 Poneke.
              KAWANA     KEREI.
  No te 9 o Pepueri nei i tu ai a Kawana Kerei, ki te
korero ki nga iwi o Taranaki, a i tino pai ana iwi ki
nga korero a Kawana Kerei.

            KOTATINOPERA.
  Nga rongo hou  o Tawahi, e ki ana kahore rawa
nga Ruhia i tae rawa ki roto ki te tino o te Pa o Te
Take, engari i waho kau nei e noho ana.
  E ono kaipuke manuwao o te Ingarangi i tukua kia
tan i waho ake o te pa o te Take i Katatinopera, he
mea hoki, hei tiaki i nga Pakeha e noho ana i roto i
taua Pa.

 NGA  HIPI MARINO  I TE WAIPOUNAMU.
  E  kiia ana e 9 (iwa) pauna taimaha o te wuuru o
ia hipi o ia hipi i Katapere, a e toru te kau  mano
(30,000) nga hipi marino i waruhia te wuuru i reira
hui hui nga wuuru o aua hipi i tae ki te rua ran e
whitu te kau mano pauna (270,000 pauna tameha).

       NGA  IKA  PAE I OKARITO.
   He mana pio nga ika i aia mai e te amai i te taku
tai o  te moana  i Okarito.  Kahore i mohiotia te
take i mate ai aua ika, a i pae mai ai ki uta.

               WAIRARAPA.
   He tini rawa nga Maori kua noho i Wairarapa, ki
te tatori ia Kawana Kerei ma, he mea hoki, he korero
 a ratou ki aia, kua oti te mahi a ratou kupu  ki te
 pukapuka, a kia tae a Kawana Kerei ma ki reira ka
 korerotia ai aua kupu e aua Maori kia Kawana Kerei
 ma ratou ko ana hoa.

                  PONEKE.
   E kiia aka kua tae te tono a te waru rau (800)
 Pakeha o Poneke kia Kawana   Kerei, kia tu aia kia
 korero ki nga iwi o Poneke, a kua mea a Kawana
 Kerei hei a te Taeti te 14 o Pepuere nei aia ka korero
 ai kia ratou.


KO   NGA   KORERO
         MO    TE    WHAWHAI  A
RUHIA  RAUA   KO  TAKE.
               
 E KIIA aua, e ahu ana te haere a te ope taua a Ruhia
 ki Kotatinopera', ki te tino pa nui a te Take.
   A ko te tino Rangatira o te ope moana a Ingarangi.
 Kua kiia kia rere ata ratou ko ona tini manuwao ki to
 tautoko i nga tangata i Kotatinopera. '
   Tokorua o nga Minita o te Kawanatanga o te Kuini
 o Ingarangi, kua mea kia mutu ia raua a ta raua mahi
 Kawanatanga.  He mea pea na raua, ki nga tikanga o
 te ahua whawhai a Ingarangi kia Ruhia.
   I kii atu te Minita tiaki moni o te Kawanatanga a te
 Kuini o Ingarangi ki te Paremata. Kua tonoa nga
 manuwao  o Ingarangi kia rere atu ki te moana o ta
 Take tu ai, a kia rangona ra ano nga tikanga o nga
 kupu o te rongo mau a Ruhia raua ka Take, te mohio-
 tia ai he tikanga mahi ma aua manuwao. He mea

6 78

▲back to top
                         TE  WANANGA.
          TE HUI  I UAWA.
                                                                                                                
I noho te Hui ki Uawa i te 29 o nga ra o Hanuere, 1878.
Ka  tu a H. Potae. Ka pohiri ki nga iwi katua o to Purutu
ki Wharekahika kia nuku ake i te wha rau nga tangata
taane o taua hui nei.                            
  Haere  mai nga  iwi katoa i noho  nei.  I karangatia
koutou e au mo nga mahi e rua, tuatahi, mo te Kawanga o
te Whare Karakia.  Kua  oti tena i a tatou.
   Heoi, ka whakahuatia ake te take tuarua i karangatia
ai koutou, koia tenei.
  Tuatahi : Kia ora te Whakapono i roto i te Tai Rawhiti
me  ona mahi katoa.
  Tuarua  : Kia Piri pono kia Te Kuini rae ona tikanga pai.
  Tuatoru : Kia kaha nga iwi o te Tai Rawhiti nei ki te
tuku i nga tamariki ki te kura.
   Tuawha. Kia iwi kotahi nga iwi katoa o te Tai Rawhiti
 nei i raro i to tatou Kawanatanga hou ka tu nei.
   Tuarima  Kia tahuri nga Rangatira me te iwi katoa ki
 te kimi oranga mo tatou.
   Tuaono : Kia oro. nga Komiti o nga Pariha katoa.
   Tuawhitu : Kia  Whai  Minita nga  Pariha katoa hei
 punga mo te Whakapono e mau ai.
   Tuawaru   : Ko te autaia nei ko te waipiro kia turakina
 atu i roto i to tatou takiwa o te Paritu ki Wharekahika.
   Tuaiwa: Kia kotahi tuunga o te hui nui mo to tatou
 takiwa i roto i te tau kotahi.

7 79

▲back to top
TE  WANANGA,

8 80

▲back to top
                      TE WANANGA
              TE  HUI  I TAUPO.
            Ki TE ETITA TE WANANGA.
  He mea  na nga iwi Maori o Taupo nei kia tukua ata e au
nga  korero o te hui i turia i konei, kia taea e koe ki te ao
katoa.
                            Naku,
                                KA TE MITARA.

   Taupo, 31, Hanueri 1878.
  Ho  te 28, o Hanueri nei i turia ai te hui i Taupo, he mea ki
 na te Komiti. A ko te tako i turia ai tana hui, he mea kia
 tino kiia te Komiti kia tu hei Komiti Tuturu, a kia tae ai ano
 hoki nga tangata o Tokanu, i te mea hoki ki ano ratou i tae i
 mua atu. Ko  etahi o nga Maori o Tokanu, he Hauhau, a he
 Tariao, a no Tawhiao ratou. A ko nga Tariao, kua mea, e
 hara a Tawhiao i te Kingi anake, otiia, he Atua ano hoki a
 Tawhiao, a inoi ai ratou kia Atiia Tawhiao. A ko te take
 i tu mataati ai te Komiti, he mea, ko nga mahi  a te iwi
 vie te mahi a taua Komiti, me nga tikanga a nga Ture a te
 Pakeha. He  nui noa atu te korero a nga rangatira o Tokanu
 mo  taua kupu, a ko Kingi Here kiekie raua ko tetahi o nga
 rangatira, i mea, taihoa raua e whakaae ki taua kupu, kia
 hoki raua, kia korero ki a rana hapu. A no muri o tera i pooti
  ai te iwi i nga tangata mo taua Komiti, a e wha tekau
  tangata i pootitia e te iwi mo tana Komiti, o nga iwi o Taupo.
  A ko Topia Turoa rana ko Te Heu Heu i kiia hei Tumuaki,

9 81

▲back to top
                      TE WANANGA. 
ap, i te po, i nga marama, i nga tau, ka hori ake nei. Me
ripeneta, a me whakapouri te ngakau o te Motu ki Te Atua,
mo  enei aitua maha e hipoki nei i runga i te Motu, otiia, i a
tatou, me noho i te whare pouri, me kakahu i te kahu taratara,
me  te pungarehu, me kore  Te Atua e tapiri mai, e taitoko
ranei, heoi enei. Tetahi mea pouri i ahau, ko te kake haere o
te karakia a Waikato ki nga whetu, ki nga  tupuna, me  te
kaha o ta ratou karakia kia Tawhiao, ko Tawhiao hei Atua mo
 te Motu nei, a i reira ahau e whakatikatika ana i aua karakia,
 kaore i whakaaetia e te iwi. ko Manga Maniapoto raua ko te
 Paetai i miharo, i whakaae ki  aku tikanga, kia kaua  a
 Tawhiao e karakiatia, he peehi hoki tenei i Te Atua. Heoi
 aku kupu.
              NA WIREMU MAIHI TE RANGIKAHEKE.
   Ohinemutu, Rotorua.


             KI TE ETITA o TE WANANGA.
   E hoa me tuku atu e koa te matenga o tenei kotiro o Peti
 Matehaere, kia rongo mai ona whanaunga i tona matenga. I
 mate ia ki te Paki Paki i te 7 o nga ra o Pepuere 1878 i te
 rima o nga haora o te ahi ahi, ka moe ona kanohi, ka wehe atu ia
 matou katoa, ko tona iwi kanui te pouri ona matua mo tona
 matenga, he tamaiti tenei e kai ngakautia ana e tona iwi kia
 kaua e mate, ko ona marama tekau ma, wha 14, i timata mai
 tona mate i a Tihema i te 3O o nga ra 1S77, ka pa toua mate
 e rua ona marama e mate ana, ka wehe atu i a ia matou, kua
 riro ki tona matua i te rangi. E hoa kanui te whakaaroha o
 tenei kotiro i tona matenga, kanui te pouri ona matua, heoi
 ano.
                                 NA ANI HIRINI
    Paki Paki Pepuere 8,1878.
   E hoa e te Etita o Te WANANGA, me tuku atu e koe kia Te
 WANANGA,   te matenga o tenei kotiro i te taenga atu kia koe
  me whakaatu  mai e koe tetahi reta ki au ki te Paki Paki nei.
         \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_   NA HIRINI HOEKAU.
             KI TE ETITA o TE WANANGA

    E hoa tena koe, mau e tuku atu a matou korero ki te tima
  tere nei kia TE WAKANGA   hei titiro iho ma o tatou Maori,
  Pakeha hoki, koia tenei ka tuhia ki raro iho nei, ara.
    He Pitihana tenei ka tukua atu ki te Tumuaki o te Runanga
  nui me nga mema  katoa o te Paremata. E  koro ma tena
  koutou, he inoi atu tenei na matou na te komiti o Ngatiawa
  kia koutou mo  te Kanatiini kua  oti nei te whakarite ki to
  matou  takiwa, ara, ki te takiwa o Whakatane nei ta matou
  whakaaro tenei e mea ana me whakakahore te ture whaka-
  mana homai  i te Kanatiini ki te takiwa o Whakatane nei na
  te mea  na taua Kanatiini i tupu ai tetahi  raru raru nui ki te
  matou takiwa ki Whakataane  nei, na, tena hoki tetahi putako
  i tino kaha ai matou ki te whakakahore i taua mea, na te mea
  kua whakakahoretia e matou te kai rama ki to matou takiwa,
  a, koia matou i whakakahore  ai i taua mea ki to matou ta-
  kiwa kei titiro atu ano hoki te ngakau o to tangata e tu tonu
  ana taua Kanatini ka haere atu ano ki te kai rama, na wai
  a, kua  haurangi  taua  tangata,  a  riri tonu iho,  mate
  tonu  iho, a ka tahuri mai te matenga o taua tangata ka
  whakararu  ano  i te iwi, koia matou i kaha ai ki te whaka-
   kahore i taua mea kua tino kite matou, he nui te mate mo te
   iwi Maori e puta mai ana i roto i te waipiro, na reira matou ka
   inoi pono atu nei kia koutou, ara kia, whakakahoretia te Ture
  e whai mana ana ki te whakatu i taua Kanatiini, me he mea
   koia na te Ture nana i whakatu taua Kanatiini ki to matou
   Takiwa.  Ko o matou ingoa ka tuhia ki raro iho ne.
     Hori Kawakura, Matini  Te Koare, Hetaraka Te Tawhero.
   Pirini Te Tawhero, Hoane Rauhoe, Ihaia Te Tawhero, Te
   Hemara Te Karapu, Hohepa Te Tawhero. Himiona Akurangi,
   Hakopa Te Waihaku, Hunia Marupo, Hawera Te Hihira, Wi
   Te  Turuki. Hoani Kerei, Hira  Hotene. Akima  Te  Keepa,
   Karanema   Tawhio.   Tipene Hotene,  Iharaira  Matahihira.
   Hoani Huhi,  Wi Keepa  Pure, Ngakau, Otira na  Ngatiawa
   katoa, Na Hoani Tuhimata, Merito Hetaraka, kai tuhi tuhi o
   Whakataane.
                     ————————————————————————                                               (
              KI TE ETITA o TE WANANGA.

     E hoa, mau e tuku atu aku kupu ki TE WANANGA  hei
   whakaatu ki te whare, me nga iwi hoki i waho o te whare.
   Taku kupu, ko nga tangata homai Tikiti ki to matou takiwa,
   he mea kia kore e haramai ki to matou takiwa taua hanga
kore rawa hoki matou e pai, me waiho atu i runga i tana
takiwa kua marama i a ratou, ara, i te Pakeha, me waiho ata
L aua takiwa o ratou, ko o matou takiwa, kei te Mahanga,
Kopuawhara, kahore matou i te pai, heoi, i tuhia 27 o nga ra
e Hepetema 1877. He  kupu  ke tenei kia koe ano, mau e
tuku atu ki TE WANANGA, kia tukua ki te whare, me nga iwi
hoki o te Motu. Tenei kupu aku, ko te mana o te Kawana-
tanga i runga i o matou takiwa, ara, o te rori i te Mahanga
tae noa ki te Muriwai, me mutu te haere mahi ki te mai, ma
matou tonu e mahi o matou takiwa, ahakoa rori, tetahi mahi
ke atu ranei, ma matou tonu, me mutu nga tangata whakapai
i taua rori, he ringa tonu o matou  hei mahi, heoi.  E hoa
mau e tuku atu ki runga ki TE WANANGA, na to hoa.
                              IHAKA PAEONE.
  Okopuawha, Mahia.


            KI TE ETITA o TE WANANGA.
     E hoa ma, tukuna atu enei kupu ki runga ki to tatou
kaipuke kia TE WANANGA. E hoa e te Etita o TE WANANGA
tena koe tena ra koutou ko u hoa Maori, Pakeha hoki, ka pai te
mahi a TE WANANGA e mahi mai nei i nga tini mahi o nga
 Motu  katoa nei, heoi tena, i reira ano ahau i Poneke, na
 Karaitiana Takamoana ahau i patu mai ki te Waea kia haere
 atu ahau mo  te Kareti ki Ngaumutawa,   tae atu ahau, ka
 hinga te Kawanatanga  tawhito a Te Kata Porena ma, na te
 Kawanatanga  hou nei i turaki, na Ta Hori Kerei ma, ratou
 ko ena hoa i turaki, ka hinga a Te Rerenga Wairua raua ko
 Hinanuitepo, na Ngapuapua o Hinenuitepo, nana i kamu a
 Maui ka mate i te ngaru-whakapuke rai, ko tenei kia kaha
 koutou nga iwi e noho ana i Aotearoa te hapai i ta tatou
 nupepa kia te riranga rawa ki runga rawa, heoi tena. E hoa
 e te Etita o TE WANANGA, he aha koe te tuku mai ai he
 reta ki ahau mo te matenga o to matou kaumatua rangatira,
 ko Te Poihipi te ingoa o taua kaumatua, i mate taua kau-
 matua ki Te Witi, i roto i nga ra o Hune 16, 1876, kihai rawa
 i tukuna mai ki nga nupepa, ki ahau, heoi ano aku kupu ki
 te ao katoa noi. E mihi ake aua hoki ki nga kupu e whakaatu
 mai  nei.
                             NA HAMI MARAETAI.
   Mangakuta,  Mahitaone.
             KI TE ETITA o TE WANANGA.
   E hoa tena koe te kai whakaatu tika o TE WANANGA. E
 hoa tukua atu tenei korero mo te matenga o Paora Toa ranga-
 tira i mate i te rua o nga ra o Hepetema kua hori ake nei.
   He  rangatira nui tenei tangata no Tainui, he mutunga no
 nga  kaumatua o  tera whakatupuranga kua riro atu ra, ki te
  Hinhweri, ki te au o te Reinga, he momo  rangatira ia he
 mokopuna  ia na Tuperoa, i tona tatanga ki te mate rawa atu
 ka puta tana kupu mo te Karaipiture he kupu ako, e te wha-
  nau kia mau ki te karakia tenei te kupu kaua koutou o hanga
  i tetahi whakapakoko mo koutou i tetahi ritenga ranei o nga
  mea o te Rangi i runga, o te whenua ranei, i raro ranei i te
  wai, kei koropiko koe ki ena mea.  Tuarua, kei te wha o
  Epeha kei te whitu o nga rarangi, otira kua oti te homai te
  atawhai kia tatou katoa ki te ritenga o te homaitanga a Te
  Karaiti. E  tama  ma kia mau  ki te karakia ki te Atua nui
  ki te Atua Kaha, ahakaa ngoikore koutou ma te Atua koutou
  e whakakaha, ahakoa kuare koutou ma te Atua e whakama-
  rama  ko te mutunga tenei o te ki tapu. Tenei tetahi e tama
  kia mau  ki te karakia, kia mau ki te iwi, ki mau ki te kupu
  i kiia e au kia mau ki te akatea, ara, te tika o tenei akatea
  ko te kupu a te Atua, mutu kau enei mihi a ana moe tonu iho
  haere  ana ia i te ara o te ao katoa, E kara ki te pai koe
  tukua atu ta matou mihi mo to matou matua kia kite o matou
  hoa  Maori, Pakeha  hoki, nau hoki i whakakite nga mate
  koia matou ka tuku  nei i ta matou reta kia koe ki te kai
  whakaatu tika o TE WANANGA, tena koe, heoi ano.
                             Na  Riria Paora Toarangatira
                          Na Te Waaka Te Koi
                           Na Tamihana Tunui.
  Ara na te iwi katoa, na Tainui katoa, no te tai Auru, no te
  Tonga o te ra.

              KI TE ETITA o TE WANANGA.
    Tena koe. Tukua atu tena reta kia taia ki TE WANANGA,
  he moemiti naku  ki nga kupu o te reta a Manahi te Ratu,
  Hekeretari o te Waikato Kurutemepara Karapu i tuhia mai i
  Tupekerunga, Waikato, I taia nei ki TE WANANGA. Nama

10 82

▲back to top
                      TE WANANGA

 ote 19 o nga ra o Hanuere 1878. E whakaatu  nei i te i 
huinga o nga Maori, me nga Pakeha ki te kanikani i nga- •
 haora e 9 o tetahi ra pouri o te po, a tae noa ki te kohaetanga
 o te ata. Koia nei taku moemiti, ara, he aha ano  koia i
 hohoro ai te kapi o Kui Tireni i te Awhekaihe, koia nei pea,
 na te mahi kanikani tahi a nga Maori ratou ko nga Pakeha
 i nga popouri, penei me tenei e whakina nei e Manahi. E hoa
 ma, e nga iwi Maori katoa o Aotearoa, kaua e ngahau ki nga
 mahi pera, me enei kua panuitia nei e Manahi te Ratu. I
 toku taenga ki nga wahi katoa i kawea haeretia ai ahau e
 tetahi (" wahine ingoa nui") i whitikia nei e ia te moana
 tuauriuri,—Ka kite ahau e nui ana nga Awhekaihe  i nga
 Maori, a ka miharo ahau, me taku ui ano, he aha ranei te
 putake i pera ai :—Heoti, na te panui a Te Ratu nei, katahi
 ahau ka mahara,  koia te putake. A  he aha  ano hoki te
 hohoro ai te kapi nga takiwa Maori i te iwi kiri hoko. E hoa,
 e Te Etita, taia atu take reta ki to nupepa. Na to whaea
 tauhoa.
                       NA WAIRAKAU MEMAKURI.
   Whanganuiatara.


 HE MIHI  WHAKANUI   NA NGA  IWI MAOBI
  KATOA O NGA MOTU  O AOTEAROA O TE
   WAIPOUNAMU,   KIA KAWANA   KEREI  ME
  ONA  HOA KATOA.

 • He  panuitanga tenei ki nga Rangatira, ki nga iwi, ki nga
  Keo, me nga hapa o Aotearoa, kia kite, kia rongo, kia mohio,
 he kupa whakanui, whakamana tenei na matou na nga ranga-
 tira me nga iwi o te takiwa o Heretaunga nei mo Ta Hori
 Kerei raua ko Hone  Hiana, kua ta nei hei Kawanatanga i
 Tunga i te maha o nga iwi e rua, i te mana hoki o Kuini Wiki-
 toria o te Rangatiratanga o Ingarangi, heoi ko a matou kupu
 whakanui, whakamana, ka tuhia iho ki raro nei.
   Tuatahi. Ki» ora a Ta Hori Kerei te Tumuaki o Te Kawana-
 tanga Taua ko Hone Hiana Te Minita mo te taha Maori, tena
  korua me o konia hoa Minita hei mataa atawhai ki nga iwi e
  rua hei kai arahi e whiwhi ai ana iwi ki te pai me te matau-
  ranga i runga i to aroha.
    Tuarua. Kia ora korua, ko korua nei kua waiho e matou e
  nga iwi hei poa herenga e kotahi ai nga iwi i runga i te
  whakaaro tahi.
    Tuatoru. Kia ora korua, ko korua nei kua whakanuia e
  matou e nga iwi o nga motu e rua hei Kawanatanga tuturu
  mo nga iwi e rua.
    Taawha. Kia ora korua, ko korua nei te kai whakaatu i te
  he o nga mahi me nga whakahaerenga Ture a Te Kawana-
  tanga ratou ko ana apiha i nga tau kua hori ake nei.
    Tuarima. Kia ora korua, nga tangata kua whakanuia e nga
  iwi o nga motu e rua hei whakahoki mai i te mana, ara i te
  ora kia matou ki nga iwi Maori o nga motu e rua nei.
    Tuaono. Kia ora korua, ko korua nei hei whakahaere Ture
  mo matou me o matou rawa i runga i te whenua me o matou
   uri i muri ia matou.
    Tuawhitu. Kia ora korua, ko korua nei kua waiho e matou
  e nga  rangati] a, e nga iwi, e nga reo, nae nga hapu katoa,
  e nga tane e nga wahine, me nga tamariki hei kii taurangi
  ki nga iwi o te ao.
    Tuawaru. Kia ora korua, i runga i te whakaaro tahi i te
   aroha kia rite korua ki nga tangata hohou rongo ka huaina
   ana tangata he tamariki na Te Atua kia rite hoki ki nga
  tangata  wairua rangimarie kua kiia e te Atua ma ratou e
  noho te whenua te hunga tohu tohu ka tohungia ano e Te
  Atua ana tangata tohu tohu.
    Tuaiwa. Kia ora korua, me o korua hoa Minita me o korua
  hoa Mema, me  te Runanga katoa hei whakahaere Tare mo
  nga iwi e rua i runga i nga motu e rua.
    Tekau. Kia ora te Kawana nana nei korua i whakanui i
  whakamana  e whiwhi ai matou ki nga painga e puta mai a
  mua.
     Tekau-matahi. Kia  ora Te Kuini Wikitoria o te rangatira-
   tanga o Ingarangi me ona uri i muri i a ia, me ona Kawana-
   tanga me ona iwi katoa i raro i a ia nona nei tenei mana me
   tenei rangatiratanga e turia nei e korua e whakahaerea nei
   kia matou ki nga iwi o enei motu.
     Tekau marua. Kia ora korua ko korua nei nei whakarongo
   mai ki ta matou kupu iti nei kahore matou  e pai kia tu mai
   ano nga tangata kua mahi. Kawanatanga i mua, hei Kawana-
   tanga ano inaianei no te mea ko aua tangata e rite ana ki te
wuruhi haehae, e kite nei hoki korua i te haehaetanga a «na
wuruhi i te motu : nei me nga iwi katoa o nga motu e rua,
heoi nga kupu. E nga iwi o nga rangatira e nga reo kite
kite koutou i tena reta me peha katoa tatou.
  Ka tuhia iho ki raro nei o matou ingoa.
  Henare Matua, Heta Matua, Tipene te Ringanohu, Apera-
hama  te Whakaanga.  Reihana Tehurikoki, Nepia Hapuku,
Hoani Tipene, Tariu Tehoko; Nikora Peeti, Peeti Hoera. Enoka,
Oneone, Wereta  Tona, Mita  Hone,  Hirini Manuihiri, Patai
Hauroa, Tiemi Rooti, Ramera Peketahi, Renata Pohai Rutene
Poreku,  Manahi  Raupo. Hori  Niania, Eru  Kainga. To
Wairoera, Matiu  Akitio, Wi Matua, Ratima  Wairoa, Nohotu-
ruturu, Pamoa Tahuri; Tohe Kanarahi, Piki Huia, Paratene,
Turiri, .Waata, Te Whare Herehere, Ngamako,  Herekawhe,
Raharuhi Tore, Hanatia  Putai, Otene Piwa, Itana Arona,
Paora  Tarona, Raina  Koianake, Ihaka  Teponu,  Kuitohi,
Whitiki, Paremata, T. P. Marere, Te Apatu, Tame Matere, Te
Apatu, H.  Marere, Te  Matenga  Porangahau, Pakina,  Te
Whero, Wi Patene te Rangi, Ahitana Haretopi, Tamati Tahi-
nga,  Nikorima  te Whanatahi,  Hirini  Tioi, Paora Ropiha,
Matene,  Otene, Renata, Koroniria Ronohawa, Hori Ropiha,
Ahitana, Ihakara Toko, Maika Iwikatea, o Patangata, Hare
Paihia, Ngatiporo, Hori  Kaihe, Ngatiporou,  Hirini Turi,
Ngatiporou, Aritaku Pire, Eru te Hopu,  Anatongia Paora,
Rihimona Tukuhe, Rupuha Hianga Manihera Toti, Rongotai,
 Eparaima Haupapa,  Pateriki Hawaiki, Tehiika, Otimi Taiki,
 Tanirau te Oho, Tepene te Ha, Rihara Ikiiki, Petuha Hau-
 papa, Maki Turi, Tahana  Tahito, Hohepa Torohu, Otimi
 Himoni, Hoani  Tokotoko, Tauriri, Takopa, Pateriki Rehua,
 Huri Pahoro, Horomona Rongoparae, Retimana Irawaru.
  No Ngaitahu.—Hori Niania, Hiraka Tuhua, Hemi Teuranga,
 Patu, Tanguru, Te Retimana Iraweru, Wiremu Whiuwhiu,
 Hoani Papanui, Kereopa te He, Nahi Te Kawangatahi, Petera,
 Puiti  Pero, Hirama,  Teope  Taua,  Te  Tahana  Tahito,
 Hohepa Porohu Inia Whangataua. Wananga, Retimana Toi-
 toi, Hiwi,  Warana   Tewhatu, Nikora  Nia, Arapata Nia,
 Anaru Hiraka, Inia Maka, Rapana whiuwhiu, Paikea Piriha-
 na Whiu, Turanga, Rongo, Henare Patu, Oai, Tauriri, Hanita,
 te Aroatua, Te Roera Niania, Ahipene Okeroa, Manawa.
   Ngatimaru. Ngatingaweki.—Heta Tiki, Nepe te Apatu, Pine
 Watene, Hori Tawhai, Porikapa Tamaihotua, Kaninamu Hona,
 Hona te Whakawehi, Taimana, Maki Mare, Hami, Te Kopiha,
 Wiremu  Ngaihi, Iharaia, Hataraka, Kaiwaru, Tipene te Apatu
 Wii Teroi Kuku, Erueti Tanguru, Reweti Teao Kautere, Kii-
 ngi Tohunga, Mehaka te Apatu. Haimona  Raharuhi Ngakai,
 Ripata Moruki, Hone Wehi, Wirihana te Apatu, Hoani Ngaihi-
 Hare Topa, Wehi Peihana, Ereatara te Kuru, Waione Pona,
 ngaorangi, Timoti te Pikitanga, Anaru, Matiu Meke, Rawiri,
 Karaitiana Wirihana, ko Te Harawira Tatere, Akuhata Mate-
 poti. Haora, Wiremu  Teui, ko Iharaira Timotimo, Matiu
 Whitiki, Wiremu Erueti, Tiemi Ruiha, Kahu Ropitini. Ihaka
 Motoro, Whitiki, Te Harawira Erueti, Pohokura Rangirangi,
 Te  Paratene Tipitaha, Paku  Inia, Paora  Tuahu, Maaka
 Whangataua,  Terangi Pumama,  Mohi te Atahikoia, Taare
 Paioneone, Heta  Teringanohu Pita Mohi,  Kiingi Karauria,
 Tohara, te Wheoro,  Te  Orihau Ngaika,  Moani  Ngarara,
 Hakaraia Ngarangikamau, Te Korana  Maaka,  Perahama,
 Wiremu,  Raniera Tarairo, Tongike, Tama Paraone, Hoani
 Kehua, Paora Tanatiu, Kepa  Hoepo, Te Mangi  te Rangitu-
 roa, Turoa, Kenata Tanihu Te Huatahi Mokopuarangi, Mate-
 nga Mataira,  Paku te Matenga,  Matene  Waewae,  Raniera
 Ngoto,  Papu  Ruatama,   Mohi  Tukokoru, Rutene  Tero,
 Rumatiki, Te Hapuku, Tamihana Mahue, Hone Puriri, Hemi
 Kou,  Anaru Puriri, Tame Turoa, Hika Whena   Akuhata,
 Rota Harehare, Pohokura, Hira Ngori, Reti Mangumangu,
 To Oti Marike, Heremaiu Kaporangi, Tame  te Ita :—No te
 Whare  Hou enei.
    Te Teira Tiakitai, Taiawhio, Karaitiana Porou, Hori Makere,
  Hare Paihia, Hori Kaihe, Hemi Tauwha. Taniora Tukupaunga,
  Pura Renata,  Tipuna Kireka,  Hoani  Terangi Kangaiho,
  Temuera  Marere,  Hori  Kiokio, Eria  Kuhukuhu,   Wiari
  Teari, Kaninamu Morena, Tana Wairoa, Pehi Kota, Te Wano,
  No te Apiti raua ko Kai-rakau ena.
   Hami  Potangaroa, Hoera Rautu, Hone.Kohari, Hemi Porua,
  Hori te Rangi, Hori Taki, Henare Pakina, Henare  Pikari
  Karaitiana Whakarato,  Wirihana Oioi. Karaitiana, Horatio
  Matenga, Manaena,   Rewi,  Renata, Matutaera, Pipimaho
  Hoana, Hohepa,  Kiingi, Takerei, Otene Huma,  Watapore
  Tahuria, Patoromu, Te Waiti, Taraipine Wahine, Te Maraku
  Terangi, Piripi, Te Mutu, Waata te Rangi, Mare te Ohonga
  Pipimaho, Mariunga, Manihera, Eha, te Wiremu,  Kuta

11 83

▲back to top
                    TE WANANGA.
Nehe,  Te Hira,  Paora, Kapariera, Matetionga, Potangaroa,
Terangi, Karanama   Hinurewa Ihutapu, Kenehi, Apirana,
Toheroa, Wiremu, Piki. Aperahama te Rautahe, Wi te Huata,
Hoori te Rangiwhakaewa, Te Peeti te Rangiwhakaewa, Hoera
te  Rangiwhakaewa,   Haira te  Rangiwhakaewa,  Hirai
te  Rangiwhakaewa, Wikiriwhi  te  Rautahi,  Eruini te
Rautahi, Ihaka  te Kautahi,  Mare  te Rautahi, Rutene te
Rautahi, Te Koroneho Arona,  Ihaia te Ngarara, Te Rani te
Hauerangi, Takerei te Ngarara, Eriwhata te Hauerangi, Hare
Hakopa,  Raniera Hakopa,  Huru  Tawake,  Aperahama  te
Ngarara, Te Peeti te Heikaretu, Hairuha Rautahi, Matene te
Rautahi, Namana  te Aupaki, Te Tehira Puna, Nikorima
Weherua,  Rata te Whauwhi, Hekiera to Raro, Hori Taorangi,
 Meihana Weherua, Kerei te Awhata, Te Wirihana te Raro.
 Hori te Raro, Hakaraia Hautumoana, Urupane Pakaha, Te
Wirihana te Kohu, Pine Hakopa, Kere te .Ngakohua, Taituha
 Taringa, Temuera Paewai, Tamihana Whareraupo, Hapakuku
 Paewai, Akuira Paewai, Akapu Paewai, Karaitiana Raimoko-
 puna, Te Hirawanu Raimokopuna,  Te Wirihana Kaimoko-
 puna, Karauria te Aupaki, Ratima, Ihaia te Aupaki, te Aupaki,
 Te Heke  Kite Atua, Hapakuku,  Manahi  Paewai, Painetu
 Ngatata.


                (PANUITANGA.)
            KI TE ETITA o TE WAKANGA.
   Tena koe. E hoa utaina atu tenei panuitanga ki to Nupepa
 hei whakaata i o matou whakaaro. Koia enei a matou kupu,
   He whakahonore kia te Kuini, he whaka-pai hoki kia Ta
 Hori Kerei, ki tono Kawanatanga, me ona hoa katoa i roto o
 te Paremata. Na i te mea, o mohio ana matou tera o whaka-
 arohia o tenei Kawanatanga he tikanga, e mama ai te ioka
 kua whaka-mana nei ki ranga ki te iwi Maori : a tera hoki e
 hanga he huarahi e puta mai ai he pai mo nga iwi e rua e
 noho nei i Nui  Tireni.  Ka konei  matou  ka hiahia ki te
 whakaata ki te Ao, ka hapai, ka tautoko matou nga iwi o
 Ngatikahungunu i te Kawanatanga o Ta Huri Kerei.
   Ko tahi ta matou kapu kei muri ; he whaka-mahara atu ki
 nga tangata o te Kawanatanga tawhito kua hinga atu nei, me
 a ratou Aprha katoa, ahakoa e mahi tona ana etahi o ana
 Apiha ki tenei Kawanatanga, me mutu rawa ta ratou haere
 mai ki o matou kainga me o matou takiwa, ki te korero kia
 matou  mo tetahi mea, ahakoa iti, ahakoa rahi ranei, notemea
 kua mato matou i nga mahi a aua tangata, a ke totohe ana
 tangata ki te haere mai ki o matou  kainga me  o matoe
 takiwa, tera raton e panaia kinotia e matou, ua kia mohio
 kaa pata ta matou kupu, a e koro e rereke ata ta matou mahi.
  Kua atu ta matou whiriwhiri, i enei mea katoa, heoi ano nga
  tangata e pai ana matou kia haere mai kia matou, ko nga
  tangata o tenei Kawanatanga me a ratou Apiha hou, kaore i
  uru ki nga ma o te Kawanatanga tawhito.
    Ko nga kupu katoa i mua ake nei he mea i oti i a matou i
  te Hui ki te Waiohiki, te whiriwhiri, i te po o te 15 o nga ra
  o tenei marama, 1877.
   Heoi na matou katoa na nga iwi o Ngatihahungunu e mau
  ake nei nga ingoa, engari kotahi te kupu, kei te toe, ma nga
  iwi o te motu nei e pai e kino ranei, koia tenei, me whai mai
  ta koutou mahi i te matou, kia kotahi ai a ratou mahi me a
  tatou whakaaro, ma reiro hoki tatou e ora ai i nga tinihanga i
  nga whakawai e karapoti nei ia ratou.
  KA TAREHA TE MOANANUI, NA HARAWIRA TATERE,
   RENATA KAWEPO,      " HAPUKU,
   " HENARE TOMOANA,      " URUPENE PUHARA,
   " HENARE MATUA,       "  HOKI NIANIA,
   " PAORA KAIWHATA,      " MANAENA TINIKIRUNGA,
                NA MEIHANA TAKIHI,
    Ara, na nga rangatira katoa o Ngatikahungunu me o ratou
  iwi katoa.
    Waiohiki,  15 Tihema, 1877.


                (ADVERTISEMENT.)
          To  THE EDITOR OF THE WANANGA.
     Salutations to you. Friend, put this notice into your news
  paper so that our thoughts may be known. These are ou-
  thoughts.  We honor the Queen (or express our loyalty to our
  sovereign),  and express our approbation of Sir George Grey,
and to bis Government, and  to his colleagues in the Parlia-
ment.  And  we know  that his Government will give their
utmost consideration to those matters by which (to lighten)
the yoke which has been laid on the Maori: people, and (hia
Government)  will also use their best endeavors to lay down
some line of policy by which quiet peace and plenty may be
 conveyed to both races who inhabit New Zealand. Hence,
 we wish to inform all the world, that we (the tribes of Ngati-
 kahungunu) will support and uphold the Government of Sir
 George Grey.
   We  also wish to give utterance  to the following  words,
 which is to remind all the officers of the late Government,
 including also any who may be officers of the present Go-
 vernment, that all said officers refrain from coming to our
 settlements, or district, to speak to us on any matter, whether
 of great or little importance, because we have been ruined by
 the work of those men. If such officers do persist in coming
 into our districts, we will cause them to depart in a manner
 disagreeable to themselves. Now (let such officers) take notice
 that we have spoken our words, and we will not act in any
 other way than we have (herein) stated. We have fully con-
 sidered, and carefully pondered over all these matters.  All
 the people who may  come  to us in accordance with  our
 approval, will be the men of this Government and their new
 officers, who may not have been in the employ of the late
 Government.
   AU  the above was ageed to by us at a meeting at the
 Waiohiki on the night of the 15th of this month (December).
 1877.
    This, therefore, is from us from all the tribes of Ngati-
 kahungunu, whose names are signed hereunder. But there is
 one word more  (we wish  to give  expression to). Let the
 tribes of these islands approve the following or not. Let your
 work  be in accordance with ours, so that we may act as one
 and have but one thought, so that we may escape from the
 deceit and duplicity which now envelops us all.
    TAREHA TE MOANANUI,   HAPUKU,
    RENATA KAWEPO,         URUPENE PUHARA,
     HENARE TOMOANA,       HORI NIANIA,
     HENARE MATUA,         MANAENA. TINIKIRUNGA,
     PAORA KAIWHATA,       MEIHANA TAKIHI.
                 HARAWIRA. TATERE,
    That is from all the chiefs of the tribes of Ngatikahungunu
  and all their sub-tribes.
    Waiohiki, December 15, 1877.                       48

                PANUITANGA.
   He   Hoiho  e Hokona,    ana.

  MB     uta atu enei kupu maroa nei ki to tatou WANANGA hei
         titiro ma nga hoa Maori Pakeha hoki. E hoa ma  he
  whakatu tenei kia koutou 150 NGA  HOIHO   kei konei ka
  hokona a te 20 o nga ra o Pepuere me haere mai koutou ki
  te hoko hoiho Papai aua hoiho be uri no te tetahi hoiho rongo
  nui ko Tauaraka te ingoa. Heoi.
                              NA WI MATUA.
    Whangaehu,  Tihema 2, 1877. -                    45

                   NOTICE.
        Horses For  Sale.

   ON   the 20th of February, 1878, will be sold at Whangaehu,
        one hundred and fifty HORSES, all of which are the
   produce of the noted horse Tauaraka.
     Apply to Wi Matua, at Whangaehu  for further particulars.
      WI           MATUA.

              PANUITANGA.
   HE    mea atu tenei na TE WARA   MA, ki nga iwi Maori, e
       mahi wawahi ana ratou i te pounamu mo te Maori, hei
   mere, hei Kurukuru, me nga mea katoa e mahia ai te pouna-
   mu hei mea ma  te Maori.
     A ko te utu, he hikipene mo te inihi kotahi.
                            TE WAEA MA,
                                         Watimeka.
 Hehitinga  Tiriti, Nepia,                               

12 84

▲back to top
                      TE WANANGA.
                                                                                                        
          £100  UTU.
     
 KA utua ki te tangata te moni kotahi rau pauna maua e
  whaaki ki  nga Pirihimana te tangata nga tangata ranei
naua, na ratou ranei, i whakatakoto nga rakau ki runga ki te
ara o te Rerewei i te takiwa i Hehitinga i te Pakipaki, i te 10
e nga ra o Tihema, i nga Haori i te takiwa o te 6 me te hawhi
i te ahiahi, a te 7 me te hawhi i te ata.
                                W. J. MIRA,
                               Tino Kai Tiaki Rerewei. -
  Rerewei ki Nepia,
     Nepia, Tihema 10, 1877.\_\_\_\_\_\_\_

               £100 REWARD.
ONE    HUNDRED   POUNDS  REWARD   will be paid to
     anyone giving to the police any information that will
lead to the conviction of the person or persons who, mali-
ciously  placed an  obstruction, consisting of a quantity  of
Railway Sleepers, on the Railway line between the Hastings
and  Pakipaki  Stations, within the hours of 5.30 p.m. and
7.30 a.m. of the 9th and 10th December. By order.
                             W. J. MILLER,
  General Manager Napier Section New Zealand Railways.
  Napier, December 10, 1877.   \_\_\_\_\_\_\_     47

         He Panuitanga ki nga Maori.
      TE POUNAMU  KIA MAHIA  HEI MERE.

KIA     ronga mai koutou e nga iwi katoa o te Tai Rawhiti,
      me te Tai Tuauru. Nga iwi katoa o te tua-whenua
tenei kei Nepia nei te tangata tino mohio ki te haehae Pou-
namu,  nei Mere, hei Heitiki, hei Kurukuru, hei Mako mate
iwi. Tukua mai a koutou Pounamu ki te Tari o Te WANANG
i Nepia.
                               NA  HEMI  ROAI. 


TE  REREWEI  O  NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU.
 HE    mea  atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
       Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
 ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
 wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
 Rerewei tikanga, ara ki te Tare e 31.
                           Na te MIRA,
   Nepia.                Tumuaki tiaki Rerewei.


   Kei taua ture—" 31. Ki  te mea  ka kitea tetahi
 tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
 ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
 kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
 mea ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, ki te
 mea ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
 haere o ranga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
 kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
 ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."

         HOHEPA    PAAKA    ME  ONA   HOA.
 HE    PARAKIMETE   MATOU,  HE  KAI HU   HOIHO,
           Otira he kai hanga i nga mea rino katoa.
        Kei Hehitingi Tiriti to matou whare.

            He Pai rawa ta matou hu i te Hoiho.
 Ka taea e matou te hanga, me te whakaora i nga mea rino
                           katoa.
               Kia mohio ki to matou whare.

 96               ....  NA H, PAAKA me ona Hoa,
    MANAIA,     HE   TIMA,


E    RERE   tonu ana  tenei Tima, atu ano  i Nepia ki te
      Wairoa,  kia paki te rangi te rere ai.  He tima  tenei
e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
Te Peti te korero. Te utu i te kapene mo te tangata eke £1
i te tireti, £0 15 0 i Nepia  ki  te Wairoa,  i te Wairoa   ki
Nepia, ko taua utu  ano. Mo  te tana  utanga £1  10, ki te
ritenga o te ruuri, a £1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
  Ki te mea ka kiia o te tangata ana kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.



    THE WANANGA OFFICE
   HASTINGS-STREET,        NAPIER,
  where the Hawke's Bay  Times was  formerly
                    published.

                Agents for Napier—
 COLLEDGE     & CO.;
                STATIONERS

              Hastings-street, Napier.
   TE TARI O TE WANANGA.

  KEI HEHITINGA   TIRITI  I NEPIA
        i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.

          Ko te Kai hoko mo te Nupepa
     TE      WANANGA

              Ko KARATI ma,
        KAI     HOKO      PUKAPUKA,

               Hehitinga Tiriti, Nepia.
   PANUITANGA.
                    

                           UTU.
    E  iaia ana Te  WANANGA       Nupepa i nga wiki
 katoa.  Ko te utu mo te tau, kotahi pauna.  Otiia, ki te
 tukua ma te Meera, kotahi pauna e rua hereni me te hiki
 pene mo te tau. Mo   te WANANGA        kotahi, ana tikina
 atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, hehikipene mo
 te Nupepa kotahi.


 NEPIA, Haku Pei Kiu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panu
     e HENARE  TOMOANA,    e te tangata nana tenei niupepa, te whare ta
     o Te Wananga, i Nepia.
              HATAREI, 16 PEPUERE, 1878.


 NAPIER,  Hawke's Bay, New Zealand.—Printed by HENARE HIRA  and
     published by HENARE     TOMOANA,    the proprietor of this news-
     paper, at the office of Te Wananga, Napier.

            SATURDAY, FEBRUARY  16, 1878.