|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 5. 02 February 1878 |
pp
Abstract 
pp
Commentary|
|
1 49 |
▲back to top |
TE WANANGA
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA—5. NEPIA, HATAREI, PEPUERE 2, 1878. Pukapuka 6
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
E mahara ana pea te Iwi Maori, ma te Runanga o
TE WANANGA rawa ano e whakaae ka pata ai
TE WANANGA nupepa ki te tangata tono kia tukua
. atu he nupepa ki a ia. Na, he mea atu tenei ki te
iwi, ma koutou e tono ka tino tukua atu TE WANANGA
nupepa kia koutou, kei te hiahia hoki raua, ko te
moni a te tangata te tikanga e puta ai he nupepa ki
a ia. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna e rua hereni
me te hikipene. 39
MAKI TONORE
KAI-WHAKA-MAORI; RAUA KO PARAHI,
KEI TE AVENUE WHANGANUI.
KUA tu mana hei Kai-riihi, hei Kai-hoko ranei i te whenua
Maori, a hei Kai-whakaputa whenua i te Kooti
Whakawa. Otira, mo nga mahi Maori katoa, mo nga mea o
mua, mo nga mahi o naianei.
MAKI TONORE.
. Hune 2, 1877. 16
PANUITANGA.
KIA KITE! KIA KITE!
KUA HOKI MAI A RENETI RI NEPIA NEI,
A he tini tini noa atu ana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa,
Kaone, Paraikete, Raka,
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko o
R, E N E T I M A
Hei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito i
Nepia, I Te Hekipia Rori 44
PAERANI ME ANA HOA,
KAI HOKO I NGA MEA RINO KATOA.
KEI a ratou nga taonga mea rino, maha rawa, pai rawa, i
te taone o Nepia nei. Ko a ratou utu he ngawari rawa
atu i nga toa katoa, ara :—
He Parau, he rakaraka, me nga mea katoa mo te mahi aha
whenua. He pu, he paura, he hota, he tingara. He pura-
pura kaari, purapura maara. He hapara, he kaheru, he tiini
parau, he tiini kuri, he pereti, he pune, he kapu, me nga mea
katoa mo roto o te whare.
Haere mai! Haere mai ! Kanui te ngawari o nga utu.
Te Wananga
Kotahi Putanga i te Wiki.
HATAREI, 2 PEPUERE, 1878.
HE kore no te tini o te Maori o nga motu nei, i kite a
i mohio ki te tikanga e pai ai te tuhituhi Pitihana ki
te Paremata, koia matou i mea ai, me panui e matou
nga kupu a tetahi tangata i tuku mai ai kia matou,
hei titiro, hei mea kia ata marama i nga Maori e noho
mamao ana i te wahi e tu ai, a e mahi ai te Pare-
mata. Koia nei nga kupu a taua tangata.
Ko te 7 tenei o nga tau e haere tonu ana ahau ki te
Paremata whakarongo ai, matakitaki ai hoki i nga
whakahaere a te Kawanatanga ratou ko te runanga
nui me nga mema i whiriwhiria mo te Paremata.
Heoi i au e matakitaki ana, e whakarongo ana i te
Paremata, ka rongo ahau kotahi pea te Wakene ki
tonu i nga Pitihana a nga iwi o te motu nei kei te
Paremata e takoto huhua kore ana. Kaore kau he
ritenga tahi o aua tu Pitihana, ka homai etahi kia
kite ahau ka kite ahau i te he i mahue ai aua Piti-
hana te whakahaere, koia tenei.
1. He kore kaore i tika te whakahaerenga o nga
take korero o roto o aua Pitihana.
2. Ko te ahua o aua Pitihana, he penei me te reta
whakaatu korero atu nei naku ki toku hoa ake.
3. He kore tangata hei whakamarama i nga korero
me nga take i tuhia ai taua Pitihana ki te Paremata,
|
|
2 50 |
▲back to top |
TE WANANGA.
ki te runanga nui ranei ki te Komiti ranei ki te mema
ranei, i tukua atu ai mana e whakatakoto ki te Pare-
mata taua Pitihana, koia ahau i mahara ai. Tena pea
koutou kei te mahara mai, kei te whakahaerea a kou-
tou Pitihana penei te ahu me te reta aroha nei, reta
korero atu nei ranei ki tou hoa, ki tetahi tangata
ranei e te Kawanatanga, e nga Rangatira ranei o te
Timanga whiriwhiri o te Paremata ranei kei te ki
mai koutou kei te mahue noaiho ranei a koutou
Pitihana i nga Mema i tukua mai ai aua tu Pitihana
a koutou ranei kei te mahara mai koutou ki nga
rongo hinga o a koutou Pitihana e puta atu ana ki a
koutou, koia rawa ano. He mea ata rapu marire i nga
take o taua Pitihana i hinga ai. Kaore, ko etahi i
mahue huhua kore noaiho i waho tonu o te Paremata
i te he o nga take korero o taua Pitihana, ko etahi i
mahue ai he penei me te reta aroha nei no te tuhi-
tuhinga, ko etahi he penei mo te reta whakaatu korero
atu, nei ki tou hoa, ki tetahi tangata ranei. Na ko
nga Pitihana e tae ana ki te aroaro o te runanga ata
korerotia ai, ho kore "tangata hei whakamarama atu
ki te Komiti i nga take o tana Pitihana, koia te take i
hinga ai ena. E hoa ma e mohio ana ano koutou ki te
tuku tamana koutou ki te Hupirimi Kooti. A ka
kore te tangata nana te tamaua e i ae i te ra i rite ai ki
te whakaatu i nga take o taua tamana ana ki te aro-
aro o te Hupirimi Kooti. Ka hinga ia rae taua
tamana. Pena ano te Pitihana, ka kore koe e tae ki
te ata whakamarama ki te aroaro o te Komiti o nga
mema ranei ka hinga ano tena Pitihana. Heoi ka
tuhituhia iho e au Ue Tauira Pitihana ma koutou i
naia nei, koia tenei.
(Te ra, me marama me te tau.)
(Te ingoa o te kainga).
|
|
3 51 |
▲back to top |
TE WANANGA.
TE KOPUA.
No te Paraire nei no te 25 o nga ra o Hanueri i te
tau 1878, i haerea matatitia ai te rerewe atu ano i te
Takapau a tae noa ki te Kopua.
He mea kii e te Kawanatanga kia iti te utu e utu
ai te iwi e eke ai i te rerewe, kia kite ai te iwi a kia
tohia te kawa o taua ara hou, ara kia haerea ai taua
ara hei huanui ma to mano.
He mea uta nga Pakeha o Nepia i to Tereina i
Nepia a ka tae ki Panitana, ki Heretaunga, ki te
Pakipaki, ki Te Aute, ki Kaikoura ki Waipawa, ki
Waipukurau, i eke ano nga Pakeha o aua kainga ki
te rerewe, a tae rawa ake te ope ki te Kopua kua tini
maha te iwi, a i tae pea ki te kotahi mano (1000)
nga tangata, nga wahine, nga tamariki i eke i te
rerewe.
Ano ka tao ki te Kopua, ka marara te iwi ki te
kaewa noa atu. Ko to iwi i kai i te kai hoko i nga
whare, ko te iwi kai ano i a ratou o i mau atu ai. A
ka kitea te paoa o te ahi e puea ake ana i te tini o nga
wahi o te ngahere. Ka kai nei te Pakeha, ka tae ki
te haora e hoki ai te ope ka eke ano i te rerewe.
Te pai o te haere nei, he mea na te iwi nona te kainga
i te Kopua i kawe taua ope, na a te iwi Maori i arahi
te iwi Pakeha kia kite i taua ara. Nga rangatira na
ratou i arahi te ope rerewe. Ko Karaitiana Taka-
moa, na Henare Tomoana, Manaena Tini; Hemi Te
Uranga, Hori te Aroatua, Hiraka Tuhua, Nepe Apatu,
me nga tangata o Ngaitahu katoa, o Ngatimarau
katoa, me Ngaitukuaterangi katoa.
E mea ana matou te iwi, kia tae te rerewe ki Taho-
raiti, ma nga rangatira me te iwi o Ngatimutuahi, me
Ngatiterangawhakaewa e arahi te ope Pakeha hei
tohi i te kawa o te wa kiu ratou, kia rite ai ki ta
Karaitiana Takamoana i arahi nei i te iwi ki tenei
poronga o te rerewe.
TE RETA A TAWHIAO.
He mea whakamaori e matou nga korero o te Reta
a Tawhiao kia Kawana Kerei ma, a e kore pea e ata
tan ki ana kupu ake i tuhi tuhi ai, i te mea hoki he
reo Pakeha te reo i kite ai matou, a na matou i
whakamaori ano ki te reo Maori. Koia nei ana
kupu :—
" Ki a koe, ki to matua o nga nui kua mate atu.
He reta tenei naku ki a koe. Kua tuhi tuhi, a kua
tuku waea ahau ki a koe, i mua atu o tenei, a kihai
koe i whakarongo ki aku kupu i korero ai. I rongo
ahau kua hoki ano koe ki Poneke, a kihai koe i haere
mai kia kite i au, a ka tono, atu nei ano ahau, kia
haere mai koe kia kite i au, kia whakaritea e tatou
nga mea o te motu nei, Ka noho ahau i konei, a tae
noa ki nga ra mutunga o te marama nei. Heoi ano'
TE HAERE KI WAIKATO.
E ki ana nga Nupepa o Poneke no te 20 o
Hanueri nei, i rere atu ai a Kawana Kerei raua ko
Te Hiana irunga ia Te Hinemoa ki Manukau, a he
haere ta raua kia kite ia Tawhiao. E ki ana ano aua
Nupepa, e hara te Korero a Kawana Kerei raua ko
Te Hiana i te tino korero nui ki te marae i tenei
haerenga o raua engari he whakarite kau i te tikanga
e korero nui ai ratou a nga ra e haere ake nei.
TE HE I TE KEEPA O KURU HOPA.
E kiia ana, kua he nga Maori o te Keepa o Kuru
Hopa i nga Pakeha, ko te he ra tenei, ko te iwi nana
i Kohuru te Komihana i mate i te taua a te Pakeha.
KURUTEPARA.
E ki ana te korero mai o Poneke, i mea a Te
Ahirikona Toki. Ko te haurangi i te waipiro i
Poneke i enei ra, i iti iho i nga ra o mua. A he nui
noa atu te tangata haurangi i te tau 1857, i nga
tangata haurangi i te tau 1877, ahakoa he tini noa
atu nga Pakeha o Poneke i tenei tau, e iti ana te
haurangi.
TAKEREI TE RAU.
No te 25 o Hanuere i nehua ai a Takerei Te Rau i
Hikurangi i Waikato. A ia Takeri te tamahine poti-
ki a Tawhiao e noho whangai ana. ano ka tae ki te ra e
nehua ai a Takerei, ka mate taua kotiro whangai a
Takerei, kahore kau he take i mohiotia e te iwi i mate
noa ai taua kotiro.
TE UTU KORERO WAEA.
He mea tukumai etahi korero i Ingarangi ki te tahi
Nupepa i Merepana, a ko te utu i utu ai taua Nupepa
mo aua korero waea i tae ki te ono rau Pauna moni
(£600).
|
|
4 52 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NGA MONI I KOHIKOHIA E NGA WHARE
KATIMAUHE.
1876. 1877.
£ £
Akarana ... 196,424 ... 200,491
Nepia ... 40,237 ... 39,812
Taranaki ... 7,825 ... 8,590
Whanganui.. 21,500 ... 24,703
Poneke . 176,939 ... 171,969
Whakatu . 32,817 ... 39.301
Hokitika . 33,808 ... 31,794
Rititana . 200,857 ... 189,300
Tanitana . 352,323 ... 351,999
Iwakakera . 33,036 ... 33,931
Nga moni kohi kohi Nga moni kohi kohi
a nga Katimauhe a nga Katimauhe
katoa mo te tau 1876 katoa mo te tau 1S77
i tae ki te 1,206,791. i tae kite £1,213,479.
Ki te mea ka ui te tangata he aha te Katimauhe. Ka
kiia atu, he tikanga na nga Tupuna Pakeha, ara, he
uta na te iwi i nga mea e mahia ana, a e kainga ana,
a e Kakahuria ana e te iwi kia Te Kuini, a ko nga
whare e kiia nei, he whare. Katimauhe, he whare era
e kohi kohi ana i aua moni ma Te Kuini, ara ma Te
Kawanatanga, a ko nga moni era, hei moni e utu ai
te Kawanatanga i nga tini mahi e mahia nei e Te
Kawanatanga.
NGA PAERE WUURU O NGA WHENUA
KATOA O TE MOANA I HAWAIKI, I TAE
KI INGARANGI I TE TAU 1877,
Nui Hauta Wera ... .. 33,001 Paera
Wikitoria ... ... .. 36,032 Paera
Hauta Atareria ... .. 9.109 Paera
Weta Atareria ... ... .. 665 Paera
Tahimenia ... ... .. 2,588 Paera
Nai Tireni ... ... .. 20,971 Paere
Kepa o Kuru Hopa ... .. 41,715 Paera
Hui Hui Katoa ... ... 144,081 Paera
A koia nei nga Paere o aua whenua kua tae ki
Ingarangi o te tau 1878 :—
Nui Hauta Wera ... ... 4,035 Paere
Wikitoria ... ... ... 2.957 Paere
Tahimenia ... ... ... 145 Paere
Nui Tireni ... ... ... 1,268 Paere
Kepa o Kuru Hopa ... ... 4,867 Paere
Hui Hui Katoa ... ... 13,272 Paere
TE UTU O TE WHENUA I HERETAUNGA.
No era marama i hoko aia Te Hikini Pakeha, i te
kuata eka whenua i te taha o te whare Paraki-
mete i Hehitingi i Heretaunga, a ko tana utu i utua i
ano taua whenua £350 (E toru ran e rima to kau
Pauna moni). A no muri nei tetahi Pakeha i mea ai
kia riro i aia taua whenua, a ko te utu a taua Pakeha
i mea atu ai kia hoatu kia Te Hikini, .£600 (E ono
rau). A e rua eka me te whare iti nei i taua whenua,
i ko noa atu o te Taone o Heretaunga i hokona mo
nga moni £450 (E wha rau e rima te kau). Na Te
Rina i utu ana moni mo taua rua eka.
TONGARIRO.
E kiia ana kanui te haruru o te tangi o Tongariro,
& ka waru nei tau i kore ai e rangona te huhu o taua
maunga ko tenei kua koko ano te kopu o taua maunga
TE TARAWAHI MEMA O TE PAREMATA.
E haere ana a Te Tarawahi ki Ingarangi, a kua
mutu i a ia tana mahi Paremata. He Roia a Te Tara-
wahi, a nana i mahi Roia etahi o nga whenua o
Ahuriri.
WITI I OMARU.
He mea na te awha, me te ua koia i kino ai etahi o
te witi o Omaru, a ko tenei, ka nui te tupu me te ora
o o reira witi, na reira i kiia ai, ka hoki te utu o te
witi i tenei tau. He nui ano hoki te tupu me te pai
o te witi o Ahuriri nei. Kua oti te whakapu te witi o
Ahuriri, a ka nui te pai, me te maha o te witi o tenei
tau.
TE POPA O ROMA.
E ki ana nga nupepa, kanui ano te mate o te Popa,
a kua kore aia e maranga ake i tana moenga.
TE RIIHI, ROIA.
Kua tae mai a Te Riihi ki Nepia, hei Koia mahi i
nga mahi raru ruru o Ahuri i i katoa nei. He mema
no te Paremata a Te Riihi, a he tangata mohio aia.
Ko ienei e mahi ana aia i nga mate o Kahungunu, me
Porou kia puta ai ki te ora.
TE OMANA.
E ki ana a Te Omana, a te 8 o nga ra o Pepuere,
ka tu a Te Omana ki te korero ki te iwi i Waipawa,
he korero tana ki te iwi i ana tikanga i mahi ai i te
Paremata kua pahure nei. A ko a te 9 o Pepuere ka
tu ano aia ka korero ki te iwi i Karaewa ki te Haua-
uru, a hei muri ka korero aia ki nga iwi i Hamutana
i Makaretu, a i Wurupere. He iti i ana, mana e kaha
a, mana e potatu kei aia te tikanga.
HE PAKEHA I PATU I A RAUA HOA
PAKEHA.
No te Paraire nei no te hokinga mai o te ope Pake.
ha i haere kia kite i te mahi o te Rerewe i Te Kopua,
a kia kite i te haerenga mataati o te rerewe ki reira,i
haurangi ai nga Pakeha kai mahi o te rerewe i reira
a tokorua o aua Pakeha haurangi i wero i o raua hoa
ki te maripi. A he mea hopu aua Pakeha e te Pirihi-
a ka whakawakia raua a te wiki e haere ake nei.
PAKEHA MATE.
Kotahi Pakeha i paremo a i mate rawa atu ki te
wai i te wahapu o Ahuriri i te ahi ahi o te Ratapu te
27 o Hanuere.
KIHIPINE.
He nui noa atu te mea o nga iwi o Porou kia mutu
te kai waipiro ki o ratou takiwa. A kua mea aua iwi,
kia mutu te tuku raihana mo nga whare hoko waipiro
i Ngaiporou. He kupu tono taua kupu na Porou ki
nga Kai-whakawa Pakeha o ta ratou takiwa. Kapai
e Porou to mahi, ma te Waipiro kore, e tupu ai koe ki
te nui, kia kaha, kia maia, na Waipiro te Maori i mate
ai, na Waipiro te Maori i tutua ai, i pau ai nga whenua
i noho taonga kore ai te iwi. Kite mea ka kaha to tohe
kia mutu te kai o te waipiro i tou takiwa, tena to kupu
e rangona, a e whakaaetia. Na waipiro i noho uri
kore ai te tangata.
|
|
5 53 |
▲back to top |
TE WANANGA.
TE UIRA I OPUNAKI.
Ko te Weneti nei no te 23 o Hanueri, i pakaru ai
te whare waea i Opunaki i te uira. I mohunga noa
nga rino katoa o taua whare i te uira te tikakukaku, a
ko te Pakeha patu waea i te ngaro atu i taua whare,
koia ra te take ona i ora ai. Mei rokohanga aia i te
pata waea, kua mate ano aia.
TE HINEMOA
No te 28 o Hanuere a Te Hinemoa i u ai ki Manu-
kau, a ko Kawana Kerei raua ko Te Hiana i runga ia
Te Hinemoa. A ko te Weneti te 30 o Hanuere a
Kawana Kerei raua ko Te Hiana te haere ai ki Wai- .
kato kia kite i o reira iwi.
TE IKA TAMANA.
No te 28 o Hanueri nei, i maua ai nga ika Tamana,
ki te Waipounamu, a he mea tuku aua ika ki te awa i
Waimakariri. He ika tino pai taua ika, a ko ta
te Pakeha ika kai-rangatira aia. A ona ra amua ka
tini taua ika, ka nui he utu mo taua ika ana haoa ki te
kupenga, hei hoko ma te iwi.
KO NGA KORERO
MO TE WHAWHAI A
RUHIA RAUA KO TAKE.
No te 21 o Hanuere i noho ai te Ruhia i te pa o te
Take i Atarianopera, ano ka tata te Ruhia ki taua Pa
ka tahuri Te Take ka tahu tahu i ana mea katoa i roto
1 te Pa, kia nohoia rawatia ake e te Ruhia ko te nga-
rahu kau ano o te taonga te mea ma Te Ruhia e hopu
ai. A whati ana Te Take ki etahi Pa ano ona.
Kahore ano he kupu tuturu i rangona mo ta raua
Tongo mau.
Kua kii te Kingi o nga Take kia turia e te iwi he
ope taua a te iwi katoa hei noho mo te Pa i Kotatino-
pera kei taea taua Pa e te Ruhia.
E ki ana te Nupepa a te Ruhia ko te tino Apiha a
Te Take i mau nei ia Ruhia, ko Omana Paaha ka
whakawakia taua Apiha Take e te Ruhia he mea e
kiia ana e ratou e te Ruhia, na taua Apiha i kohuru
nga here here o te Ruhia i mau i nga whawhai a raua
ko Take.
E ki ana te Nupepa o Ruhia, ki te mea ka noho te
Pakeha o Ingarangi ki te tino Pa o te Take i Kotati-
nopera, penei ka tino he te whawhai a ka uta ki
Ingarangi te he.
E ki ana te Nupepa o Tiamana kua tae te kupu ui
o Te Kuini o Ingarangi ki te Kingi o Ruhia, he ui
atu ta Kuini ki taua Kingi ki nga tikanga o tana rongo
mau kia Take a e pai ana nga kupu a taua Kingi
kia Kuini.
E ki ana a Ruhia ona tangata i mate i ta raua
whawhai ko Take i tae ki te 78,000 (e whitu tekau
ma waru mano.)
E kiia ana kua puta te kupu a te Kingi o nga lake
Ma turia he ope taua mana hei tiaki i tana tino Pa i
Kotatinopera, kia tae taua ope ki te toru rau mano
(300,000) tangata.
HE TURE WHAKAMANA I NGA MEA
I WHAKAAETIA I MUA; NO TE
TAU 1877 I TU AI.
KOIA nei nga korero a tetahi Ture i mahia e Te Paremata
a Kawana Kerei ma. Hei ako inga Maori i taia ai e matou
NAMA XIII.
He Ture hei whakamana ia Te Kawana, kia whakaotia
eia nga kupu i whakaaetia mo nga whenua, a kia puta ai
he Karauna Karaati mo aua whenua.
20th Nowema, 1877
A no te mea kua whakaaetia a i kiia e te kupu korero, a
e te reta tuhi tuhi kia hoatu he whenua ma etahi Maori, a
kua nohoia ana whenua, a kua tu he whare ki etahi o ana
whenua i kiia nei ma aua Maori, a he mea ano kua
hokona atu etahi o ana whenua e aua Maori, a he mea i
mea aua kai hoko, he hoko tika ta ratou i aua whenua. A
no te mea, na te roa o nga tau i ahua he ai te tikanga
o aua whenua. Koia i kiia ai o Te Paremata ma Te
Kawana o Nui Tireni e hoatu he Karauna Karaati kia.
1. Tareha te Moananui.—Mo te whenua i Ahuriri,
nama 606, he koata eka.
2. Karaitiana Takamoana.—Mo te whenua i te Taone o
Nepia, nama 555, he hawhe eka.
3. Raihi te Toroa Atui.—Mo nga eka 219 i Waikato,
nama 150, i Tamahera.
4. Harete Hikairo.—Mo nga eka 100, i Komokorau i
Waikato.
5. Aihepene Kaihau.—Mo te whenua i Waiuku i te
Toro, nama 462, 463, 464, 460.
6. Aihepene Taura Kaihau me ana hoa kotahi te kau
ma tahi.—Mo te whenua i Waiuku. A me te whenua ma
Paora Kahihi me ana hoa toko ono.
7. Erueti Tamaikowha.—Mo te whenua I Opotiki,
nama 56, 57.
8. Reihana Ikatahi me ana hoa tokowaru.—Mo nga
eka 225, i Tikokino i Haku Pei, nama 21, 22, 31, 32, i te
taone o Hamutana, ki te mea ia ka utu aua tangata i te
15 hereni mo te eka mo taua whenua.
SPECIAL CONTRACTS CONFIRMA-
TION ACT, 1877.
No. XIII.
We give the following Act In full for the information
of our Maori readers :—
An Act to authorise the Governor to complete certain
unfulfilled engagements relating to land, and for that
purpose to issue Crown grants in certain cases.
[20th November, 1877.]
Whereas verbal and written promises have from timo
to time been made to give pieces or parcels of land to
Natives, who have thereupon in some cases occupied the
land so promised to them, and erected buildings thereon,
and in other cases have alienated the said lands and re-
ceived full money consideration for the same from parties
dealing with such Natives in good faith. And whereas
during the course of years certain complications in respect
of confiscated lands and exchanges thereof, and in respect
of the sale, exchange, and grants of other lands of the
Crown have arisen, and the same cannot be settled with-
out special authority of law :
Be it therefore enacted by the General Assembly of
New Zealand in Parliament assembled, and by the autho-
rity of the same, as follows :—
1. The short title, of this Act shall be " The Special
Contracts Confirmation Act, 1877."
2. The contracts, promises, or engagements severally
enumerated in the Schedule to this Act are hereby ratified .
and confirmed, and it shall be lawful for the Governor to
do all things that may be necessary for or towards the
fulfillment or completion of any of the aforesaid con
|
|
6 54 |
▲back to top |
TE WANANGA.
He roanga no nga korero o te whakawa, mo te
whenua i Te Aute, Nepia.
Te Paraire te 5 o Oketopa 1877.
Ko NEREHANA i ui uia.
294. Te Tiamana.] Kowai to ingoa ?Ko Nerehana.
295. Keihea to kainga nohoanga?—E noho ana ahau i
Moutoa Manawatu.
296. I tae ano koa ki te Hui i Haku Pei?—Ae.
297. Tena kiia mai kia matou nga mea i kiia i taua Hui ?
—Ko ahau tetahi o te hunga na matou i hanga te whare
Runanga; a no te otinga ka tu taua Hui. He mea panui nga
take tikanga i korero ai taua Hui, i te wa i tu ai taua hui.
A, erua tekau ma iwa o aua take korero. A kotahi tekau
o aua take korero i whakarerea, a toe iho tekau ma iwa,
(hei take korero ma taua Hui.) A kotahi ano tekau ma
iwa o ana take i whakaaetia.
298. A ko Te Aute tetahi take i korerotia?—Kahore ahau i
rongo i te panuitanga o te take korero mo Te Aute. A
ko Te Aute i korerotia i muri iho a kihai i panuitia taua
tikanga, he mea korero noa iho. E mahara ana ahau na
ratou i mahi tana tikanga ki tana Hui i muri iho.
299. I korero ano a Renata i taua tikanga ?—'Kahore
ahau i rongo ia Renata e korero ana i taua tikanga i te ra
tuatahi.
300. Nonahea i timata ai te mahi a te Hui ?—No te 8 o
nga ra i timata ai te korero a taua Hui, otiia kahore he
mahi i mahia i te ra tuatahi. No te aonga ake a Te Wi-
remu ma i tae mai ai no te 9 o nga ra. No te 9 o nga ra
i korerotia ai te korero mo Te Aute.
301. Te Wiremu Minita.] He pehea te korero a Renata?
—Na Renata te kupu mo Te Aute, i ana korero i korero
ai mo nga kooti whakawa whenua Maori. I mea aia,
" Kaua tatou e pa ki nga kooti whakawa whenua Maori a
te Kawanatanga, me nga kooti katoa. Me kooti ano mo
tatou. E tu nei te tangata Kawanatanga, a Te Wiremu,
ma tatou aia e pei ki waho a ka riro ai ano ia tatou nga
whenua kia tatou pupuri ai.
302. I peaha te utu atu a te Wiremu i te kupu; mana
kia Renata ?-He pai tana kupu utu kia Renata.
303. I pehea ana kupu ?—I mea aia, kihai ahau i haere
noa mai ki konei (ki Te Aute) he mea tono ahau i haere
mai ai.
304. Hon. Karana Pereti.] E mea ana ahau kia uia kei
e ahau, kia rua ranei, kia toru ranei, aku kupu patai. E
noho ana koe i te Takiwa ote whenua rahui o te Kura ?
—Kahore, ko taku noho i reira he noho noku i te wa i
hanga ai te whare Runanga.
305. I tuhi tuhia aho e koe to ingoa, ki te Pitihana; e
takoto nei i te aroaro o Te Komiti?—Kahore ahau i tuhi
tuhi i toku ingoa ki taua Pitihana.
306. A e mea ana ahau, kahore koe i pai ki te inoi o
taua Pitihana ?—Kahore ahau i mohio ki te tikanga o
taua Pitihana.
307. Otiia e tu na koe, kei te mohio koe ki te tikanga o
taua Pitihana?—Ae e mohio ana ahau ki a koe e ki mai
na he Pitihana.
308. A e pai ana koe ki taua Pitihana i naianei ?-
Kahore ahau i rongo ki. nga tikanga o taua Pitihana
Koia ahau i kore ai e mohio ki te tika ranei ki te he ranei
o taua Pitihana. Ki te mea ka korero mai koe i nga
tikanga o te Pitihana, ka mohio ahau.
309. Kahore au whakahe, ki nga tikanga mahi i enei
ra, mo te mahinga o taua whenua rahui mo te Kura?—
Kei Manawatu ahau e noho ana. Koia ahau i kore ai o
mohio ki nga tikanga whakahe mo tana kura, he mea
hoki kahore taua kura i toku Takiwa.
310. A kahore koe i pa ki taua whenua ?—Kahore kau.
kahore ahau e mohio ki nga whakahe mo taua kura.
311. Te Wiremu Minita] E mea ana ahau kia ui ki aia,
pehea te roa ona e noho ana i Te Aute i Haku Pei?—E
ono aku marama i noho ai i reira, a no te whitu o nga
I marama ka hokimai ahau.
312. Kahore to ingoa i tuhia ki te Pitihana ?—Kahore,
kahore taku ingoa i mau ki taua Pitihana.
313. I tae ano koe ki te Hui i Te Aute, i mua tata ake o
te Hui i Te Hauke ?—I tae ano ahau ki nga Hui katoa i
hui ai nga iwi o taua Takiwa, i au e noho ana i reira.
314. I rongo ano koe i etahi kupu whakahe mo Te
Aute i a koe e noho ana i Haku Pei, i mua ata o te iwa i
korero ai a Renata mo taua wahi ? Kahore kau aku kupu
whakahe mo Te Aute i rongo ai i nga marama e ono aku i
noho ai i reira.
315, He tikanga Maori ano tenei tikanga, kia tuhi tuhi
nga Maori, i a ratou ingoa ki te Pitihana ranei, ki te reia
ranei, i te wa ki ano nga tikanga o aua mea i kiia noatia
kia ratou ?—Kahore, e hara tena i te tikanga Maori. E
kore e tika kia tuhi tuhia te ingoa kite Pitihana, i te wa
ki ano i mohiotia nga tikanga o te Pitihana.
316. E wehi ana nga Rangatira Maori ki te mahi, ae
kore ratou e pai kia mahi a ratou tamariki taane ?—Me
kata ahau i mua oku e utu ai i tena patai, he kuare hoki
no tena patai, i te mea, he aha te mahi e kore ai e mahia
e te Rangatira. Maori, he ma hoki, e mahi aia i nga mahi
katoa. Me pehea e tupu nui ai te iwi.
317. I wehi ano o Te Raupanaha Kaumatua i te mahi?
—Kahore, e mahi ana nga Rangatira katoa.
318. I amuamu a Renata, no te mea kihai a Ngaite-
whatuiapiti te iwi no ratou te whenua, i tautoko i ana
korero i korero ai mo Te Aute?—I amuamu ano aia ino
ratou kihai i tautoko i ana korero.
319. I pehea te korero whakaatu a Te Wiremu Ha
Renata Kawepo mo taua tikanga?—He korero atahua.
Kahore kau he kupu he i ana kupu.
320. I korero ano a Renata Pukututu i ana korero, mo
etahi korero ano, ehara ranei ana kupu i te tono anake i
te moni ?—Ae he nui noa atu ana korero, otiia kahore
ahau i aro atu ki te whakarongo kia rangona ana kupu
katoa e au.
321. I korero ano a Tareha mo Te Aute ?—Kahore.
|
|
7 55 |
▲back to top |
TE WANANGA.
322, I korero ano a Henare Matua ?—Kahore.
323. I korero ano a Henare (Harawira) Te Tatere?—
Kahore.
324. Hon. Kapene Pereiha.] Nonahea koe i haere mai
id ki te taone nei ?—I eke mai ahau i te kooti i te Po o te
Turi nei.
325. A i hea koe e noho aua ?—I te whare Kawana-
tanga.
326, A ko wai o hoa i haere atu kia kite i a koe?—
Kahore kau
327. A kowai ou hoa i haere ai koe kia kite ia ratou ?—
Kahore kau, he manene matou i konei.
WIRIHANA TE AHUTA, i ui uia.
328. Te Tiamana.] Kowai to ingoa?—Ko taku ingoa
ko Te Wirihana te Ahuta.
329. A keihea to kainga nohoanga?—Kei Moutoa i
Manawatu.
330. I tuhi tuhia ano e koe to ingoa ki te Pitihana ?—
I tuhi tuhia e ahau toku ingoa i te pito mutunga o tetahi
o nga wharangi pepa, e whakahe ana ki te Kooti whakawa
whenua Maori i Taupo. A ki te mea, e mau ana toku
ingoa ki te Pitihana nei penei, kua hiko ki mai nga ingoa
oku i tuhi tuhi ai, ki te Pitihana nei.
.331. Kua korerotia e koe te Pitihana?—Kahore he
Pitihana i korerotia, otiia he pukapuka, i hoatu ki ia
tangata ki ia tangata, kia tuhi tuhia tona ingoa. A e rua
pukapuka mo nga ingoa e tuhi tuhi ai te iwi, a kotahi ano
o ana pukapuka i tuhi tuhia ai e au toku ingoa, he puka-
puka whakahe naku i te tuunga o Te Kooti whakawa
whenua Maori i Taupo.
332. Nonahea te ra o te Hui, nonahea taua ra ou i tuhi
tuhia ai e koe to ingoa ?—Kotahi pea ra, e rua ranei.
333. Kowai te Pakeha i reira, i te wa i tuhi tuhia ai
nga ingoa ?—I rongo ahau ko Te Kerehi te Pakeha i te
Hui, i te wa i tuhi tuhia ai nga ingoa.
334. Nana i mau atu te Pitihana ki te Hui ?—Kahore
ahau e mohio.
335. Nawai i korero te reta i haere tahi i taua Pitihana ?
—Kahore he pukapuka i korerotia.
336. E mohio ana koe ki te tikanga o te Pitihana i a
koe e noho na ?—E mohio ana ahau ki te take o te Piti-
hana i tuhi tuhia ai toku ingoa i taua wa.
337. A ko te Pitihana mo Taupo tena ?—Ae. A ko
tena Pitihana, kahore kau aku mohio ki tena.
338. A kua mohio koe ki te tikinga o tenei Pitihana, i a
koe e noho na ?—Ae.
339. Mei mohio koe ki te tikanga o taua Pitihana i mua,
tena, ranei e tuhi tuhia e koe to ingoa ki taua Pitihana ?—
E kore ahau e tuhi tuhi i taku ingoa ki taua Pitihana.
340. A kahore koe e whakaae ki te inoi o te Pitihana ?
Kahore aku whakaae atu ki taua Pitihana. Kahore ahau
i pa ki taua Pitihana i aua ra, ko taku i mea ai ko te
whenua i Taupo.
341. Kahore au kupu amu amu mo te Aute ?—Kahore
kau aku kupu mo tena amu amu.
342. A kahore koe e noho i taua Takiwa ?—E ono anake
aku marama i noho ai i reira.
343. A kahore kau au take e pa ai ki te inoi o taua
Pitihana ?—Kahore.
344. He whenua ano tau i Haaku Pei ?—Kahore aku
whenua i reira.
345. I amuamu ano a Renata i te mea kihai a Te Wha-
tuiapiti te iwi no ratou te whenua, i tautoko i ana korero
mo te whenua i Te Aute ?—I amuamu aia no te mea kihai
ratou i tautoko i aia.
346. I a koe e noho ana i Haaku Pei, i rongo ano koe i
te amuamu mo te kura i Te Aute ?—Kahore kau aku amu-
amu i rongo ai.
347. I mea ano a Renata Kawepo, kia tangohia ano te
whenua e nga Maori ?—I rongo ahau kia Renata, e kii
ana, ka peia ahau, no te mea he Pakeha Kawanatanga
ahau.
348. I korero ano a Tareha mo taua mea?—Kahore.
349. I korero a Henare Matua ?—Kahore.
350. I korero a Henare (Harawira) te Tatere?—
Kahore.
351. I korero a Henare Matua?—Kahore ahau i rongo
ki aia e korero ana.
352. Hon. Kapene Pereiha.] E mohio ana koe ki te take
i tamanatia ai koe kia haere mai ki konei ?—Kahore ahau
i mohio.
353. I hea koe e noho ana ?—I te whare Kawanatanga.
354. Kowai ou hoa i haere atu kia kite i a koe?—
Kahore kau.
355. Kowai on hoa i haere ai koe kia kite ia ratou?—
Kahore kau, he manene matou i konei.
(Nei ake te roanga.)
RETA I TUKUA MAI.
KI TE ETITA O TE WANANGA.
Ma au e taku atu tena reta he whaka miharo atu naku
mo te Kohatu a Karaitiana Takamoana raua ko Hoani
Nahe, I hoatu nei ki a Hori Karaka Tawiti mema o
Ngapuhi nei. Me tino tika rawa ano hoki ki taka
whakaaro ake mo te Kohatu a ua mema i whakatu ai ki o
ratou aroaro.
A tino kite ana au i te poauau o etahi o nga korero a
Hori Tawiti, i kii nei ia i hamumu mai ano ona whan-
aunga ki a ia. Haere ki te hiahiatia mai koe e te Kawa-
natanga kei a koe ano te whakaaro kauaka e rongo i te
tohutohu mai a te tangata ke.
He aha ra te pai i whakatu mema ai tena iwi mona, ina
hoki ra nga ta Korero a to ratou mema ahua poauau ana
ki taku whakaaro iho. Otira te take i ki atu ai au he
poauau tana korero mo te kore ona i whakaae atu, ki nga
korero a ona hoa ki a ia ara ki tenei kupu na kia whaka-
topuria ta ratou haere i runga i tenei motu, me mutu i
konei aku korero na to koutou hoa na.
TOKA AWAKINO.
PAPAAROHA MOEHAU.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe. Utaina atu aku kupu ki runga ki to
tatou waka ara ki a TE WANANGA, hei titiro ma o tatou
hoa Maori Pakeha. E hoa i karanga tia tetahi hui nui
e Paora Taihaki ki Tikitiki a nui atu nga tangata i huiki
taua kainga i whakaaroa e Paora Taihaki nga take hei
tirohanga ma te hui koia tenei ko nga tangata o te mota
ki a toopu tia ko te whakapono ki a hapainga ki runga
ara ki te ahua o te Karakia i nga a wa ku a mahue ake
nei ara ko te nui atu o nga take i whakaaroa e i a e hoa
kanui to matou hari ki te tunga o Ta Hori Kerei hei
Kawana mo te motu nei kanui te pai pai rawa atu tera e
puta mai he ora i runga i nga take i whakaatu ria mai e
Hori Kerei hei tirohanga ma te iwi Maori. E hoa ki a
kaha ki a rite ki a Maui Potiki nana nei. i huti te
whenua ki runga a ko koe taua Maui i naianei heoi na
tohoa tauhou.
RAWIRI TAIKEHU
HORI KANATERANGI.
Te Horo, Hanueri 18,1878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe. Tukua atu e koe taku kupu ki runga kia
TE WAHANGA hei kite iho ma te tangata hei rongo ranei ma
ta taringa. Koia nei taku kupu ka kia iho nei ko te pounamu
o taku tamaiti o Hia Porokawa kua ngaro ki te takiwa ki
Omahu i taka i tona taringa ki uta ranei ki roto ranei ki te
wai ki te mea ka kitea e tetahi tangata wahine tamaiti ranei
me whaka hoki mai ki au maku e mohio iho te tangata nana i
kite ko te ra i taka ai te pounamu o taku ko te toru o nga ra o
Tihema te tau 1877, ka mutu. NA ANARU TE WANIKAU.
Tihema, 4,1877.
|
|
8 56 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena ra koe. Mau a uta ata a matou kupu ki TE
WANANGA kia rongo mai o matou hoa Maori Pakeha hoki
e noho, ana i nga motu nei kaa ta tetahi hui 'ki Tikitiki kua
whakaaturia e Paora Taihaki nga take. Ko te whakapono, ko
te haere a te mota kia kotahi, ko te waipiro kia whakamutua
kua whakaae maua ki enei take. E whakaae ana matou ki
nga ture a to matou Kawana Hou, kaa ora matou i te rite o
to tatou waka o Horouta i mua, ko Toi inaianei, ko Kawana
Kerei. Heoi ano. '
Hakaraia Mauhuri
Heta Wawatai
Haare Kopakopa
Hona Kamupure
Himiona Haeata
Ara na matou katoa.
Tikitiki, Waiapu, 18th Hanueri. 1878
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe, e hoa he kupu ata tenei na matou kia utaina atu
e koe a matou whakaaro ki runga i te WANANGA, 17 o Hanu-
ere, katu te hui nai ki Tikitiki. Ka whakaaturia nga take e
Paora Taihaki.
1 Ko te whakapono kia hapainga.
2. Ko te waipiro kia mutu te kai. 3 ko te ora o te iwi i
nga ture a to tatou Kawanatanga. A katahi au ka tu ki te
powhiri ki te ora ? Haere mai e te ora mo te iwi i tenei tangata
hou, hou, koe, hou hoki a Ngatikanga. E hoa tena koe, kia
ora i nga mahi tohu a to tatou Ariki.
NA RIWAI TE RORE.
Tikitiki 18 Hanuere 1878
Ki TE ETITA e TE WANANGA.
E hoa tena koe, mau e tuku atu a matou kupu ki runga ki to
tatou waka o TE WANANGA, koia tenei. I te 17 o nga ra ka
ta te hui nui i karangatia e Paoro Taihaki ki Tikitiki nei ko
nga take i karangatia ai taua nui koia tenei, he whakapuaki
na Taton i nga kupu a Kawana Kerei mo te iwi Maori ara mo
nga mate e takoto nei i ranga i te motu nei, a tae noa ki enei
kupu e rua, ko te waipiro kia whakarerea i te kaki, ko te
whakapono kia whakaponohia, na e whakaae ana matou ki
enei mea katoa me ta matou whakamoemiti atu kia Kawana
Kerei mo tana hutinga ake i te whenua i roto i te wai, na he
karanga tenei ua matou, haere mai e Kawana Kerei e nga uri
Maui Potiki, ka huri;
Hamana Mahuika, Hemi Kepa Nokoera,
Hemi Tapeka, Karanama Ngerengere,
Renata Taiapa, Hirini Kahe,
Rihara Paipa, Kiha Tawhiwhi,
Hori Tewhai, Pineamine Tuhaka.
Tamati Ngakako.
Ara na te hui katoa.
Tikitiki Hanuere 18 1878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Ł noa mau e tuku ki te reo Pakeha taku whakahe mo te
ritenga tahae pauna hoiho a nga Pakeha o Waipaoa. Ko te
take i whakahetia ai e au taua ritenga i nga ra o Noema ka
ngaro taku hoiho ki te kainga o te Rata, i reira hoki au e noho
ana ki te katikati i ona hipi, taku mahi he haere ki te rapu i
tana hoiho aku ki Waipaoa, ki te Waipukurau, ki te Ruatani-
wha hoki pau noa nga ra o Noema, tae noa kia Tihema nei
ka mutu taku kimi i taua hoiho aku, ko te take i whakahe ai
au ka whiua e te Pakeha ki te pauna ka tuku he panui kia
mohio ia te tangata Maori te haere atu ki nga pauna titiro ai
i ana hoiho, ko tenei kihai rawa i panuitia kia mohio ai au
ki te tango mai i taku hoiho i te pauna, no te 19 o nga ra o
Hanuere nei ka rongo au kua teeratia, taua hoiho aku e te
Pakeha ki Waipaoa Ł1 10 hereni te utu i te teeratanga, kii
Tawa atu a Matoha i tona kitenga i taua hoiho aku i te Pakeha
e haere ana i Waipaoa, ka kii atu kia utua kia Ł5 pauna hei
ata ki taua Pakeha kia hoki mai ano ki au te hoiho kaore i
whakaae taua tangata ki te korero a Matoha. No konei i
mohio ai au he tahae hoiho tonu tenei ritenga a te Pakeha e 2
nga take i mohio ai au he tahae te mahi a aua Pakeha o te
pauna, e mea nga hoiho kei te pauna i Waipaoa, he mea te ra
o te marama e teeratia a ai e 2 enei mea kihai rawa kia kitea
Te 3 ko te kupu a Matoha kia hoatu kia Ł5 pauna, kaore i
whakaaetia.
NA NIKORA HORI.
Okahukura Hanuere 21 l878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe, me tuku atu e koe toku pouri mo toku whare i
wera i te ahi ite rua te kau ma toru o Hanuere, i te te kau
ma tahi o nga haora o te po. Kaore hoki tetahi hanga i puta
ki waho, pau katoa i te ahi, koia tenei aku taonga i pau. E
rua kakahu paepaeroa, kotahi te patu pounamu, ko te ingoa o
te patu ko Ngatoto, ko nga moni, kotahi rau pauna, ko nga
koroai e rua te kau, e toru te kau nga paraikete, me nga hooro
he nui atu nga kakahu wahine, me nga kakaha taane, ko au
anake i puta ki waho, kotahi tetahi mea i tino pouri ai au he
Tahaa Maori nei, he oha na Tiakitai taua tahaa, ko te ingoa o
taua tahaa ko Takapuohinetewai, heoi kanui toku pouri ki
oku taonga, me toku whare, ta te mea he kaumatua anau kua
koroheke, kua kore toku tinana e kaha ki te mahi rawa moka
i muri mai o enei taonga oku kua pau nei i te ahi, heoi ano ra
na to koutou hoa kau-matua, kua mate nei i tenei mate kinoť
NA TE WAAKA KAWATINI.
Te Kohupatiki.
" Kia a Karaitiana, kia Ta Hori Kerei, kia Te Hiana,
Pikimai kake mai. homai te wai ara ki au e tu tehu ana
ko a te mo e ate kui ai tepo pepo poa i ra kai raru ai
kahete mea nawaite ao he ao eao epa pa kitu ana tetaiki
te ra ingoa kao kao kawatea."
Kia Karaitiana he tuku nga whakahae atu tenei na ma-
tou ko te iwi kia koutou ko to tatou hoa kua tae mai nei
to reta whakaatu kia matou mo Ta Hori Kerei raua ko Te
Hiana hae kua tu te pooti a Komene Tamauta me tona
iwi i runga i te turanga o Ta Hori Kerei raua ko Te-Hia-
na mea ana te iwi hae ka tino manaakitia i runga i te ture
ara i te maru o to tatou Ariki o Ihu K raiti, i te mana ano
hoki o Kuini Wikitoria, e hoa ma tena ra koutou. Tenei
ano hoki nga auetanga me nga mamaetanga ki te motu e
takoto nei mo to kupu mo te whawhai ki Pewhairangi ki
Waitara ae ko Waitara te take o te hara o te motu nei no
to mea kihai i whakawakia ki te Paipera Tapu o te ture
koia i tika ai tenei kupu. Ha he aha te take i whakawakia
ai te pine te ngira te patene tetahi atu mea iti i waiho ai
ko Waitara ma te toto e whakawa. E hoa e Karaitiana
ko nga rakau i whakatokia ki te motu nei kua whakatupu
kino o ratou hua, ma nga hua hoki o te rakau ka mohiotia
ai te rakau o te ora ko tenei kua hinga nei ia koutou ko o
tatou hoa te Kawanatanga ka rite ta koutou mahi pai ki
ta te Karaipiture e wawao nei i nga hara o te ao katoa.
E hoa ma e tu ra he mea whitiki o koutou hope ki te pono
me whakakakahu te tikanga hei arai mo te uma, heoi ano
ka mutu.
NA KOMENE TAMAUTA, me tona iwi katoa.
Nutaranaki, wahi o Whenuakura, Tihema, 7, 1877.
Ki TE ETITA o TE W ANANGA.
E hoa tena koe, tenei taku pitihana kua tukua atu kia koe
he patai ki te take i he ai nga tikanga o Te Kawanatanga, he
aha te take me he mea e matau aua nga tangata o TE WAKA
NGA ki te take i whakahokia ai ona ritenga me tuku ki TE
WANANGA, hei titiro ma o tatou hoa maori, Pakeha, tenei te
tahi o aku korero ka tukua atu nei mau e tuku ki taua
WANANGA hei titiro ma o taua hoa i runga i raro, koia tenei
he kimi noa naku i te ritenga a Te Kawana ratou ko tona Ru-
nanga e kiia nei kia kaua e puhia nga kukupa i te raumati.
E tika ana enei ture a Te Kawana ratou ko tona runanga
erangi me tuku mai e ia tetahi tangata hei tiaki i aua ture ka
tahi ka mataku te tangata ki te patu i aua manu i te kukupa
i nga ra o te raumati, tenei hoki taku whakahe mo te taha
ki te runanga o Te Kawana, ko etahi ano pea enei o aua tanga-
ta e para nei i nga ngaherehere kia hinga ki te whenua ka
mate katoa nga kai ma nga kukupa nga rakau whai hua te
miro, te taraire, te tawa, te tini noa iho o nga rakau. Me
whakahe rawa enei tangata e Te Kawana ratou ko tona runa-
nga, heoi ano mau e tuku mai ki TE WANANGA, enei korero
na to hoa.
NA WIREMU KAWHENA TAUWHITU.
Ngararatunui, Whangarei, Noema 14, 1877.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hea tena koe, tukuna atu taku panui kia taia ki te nupe-
|
|
9 57 |
▲back to top |
TE WANANGA,
ki Mohaka i haere au ki te whare waea ki te tiki i taku nupe-
pa i te taite, 17, ka kau atu au i te awa o Mohaka, ka tae atu
au ki te wuuru heti a Te One Tatara, ka hoki mai au ka kau
mai ka tae ki waenganui kariro maua ko taku hoiho i te wai-
puke kua heke te hoiho ki raro Ka puritia e au i nga huru huru
o te kaki o te hoiho ki papa atu ki taua kurae papa nei i roto
i te wai, i tenei kua riro au ki raro i nga waewae "o taku "hoiho
maranga ake au ka tu wairangi noa iho, ka tukuna atu e au
te hoiho kia riro atu i te waipuke nana i pae atu ki te kainga
o Te Ono Heni, katahi au ka karanga kia homai kia au te
waka ka roa noa katahi au kakau haere atu pahemo atu ana
taku waewae ki te au ripo katahi ano au ka pouri ka titiro
mai ano nga tangata o te Arero kia e porangi noa iho aua ko
taua wahi he pari tihore i te taha ki raro o te ngutu awa o Rua-
kituri mo he mea, pea ko etahi iwi nei e ra pea e aroha mai
ki te tangata mate. Kia mohio mai koutou enga iwi te tonga
nei he tikanga pai tenei nana ka mate, to tangata me aha ka
huri.
NA WAATA KOHIKOHI.
Hanuere, 17.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe utaina atu nga toru kupu nei hei titiro ma o taua
hoa Pakeha Maori i te kupu nei ra.
Ko te tangata e ruuri tahae ana i te whenua o etahi tangaia
he aha ra te take i kore ui e iri te ture ki runga ki a ia, rere i
ko tenei mea ko te ture ki taku ki koia te matua o te aroha
kore katahi au ka mohio e hara ia i te tangata whakariro aro-
ha ina hoki te ahua kaore nei e kahaki te hopu i te tangata
ruri tahae, tenei nga he o nga iwi rangatira nei o te Pakeha
ara o te iwi uaua nei te ture ki te tahae au ki te tahi taonga
iti ara ki te paraikete ki etahi atu taonga iti katoa ka whare-
hereheretia au. Teua iaua hoki ki ata korero au mo tenei
mea mo te ruuri tahae ka ruuritia te whenua ka oti ka tukua
ki te Kooti, a akuanei e pai ki te tika te tangata nana taua
ruri, ka he taua tangata i runga i te tirohanga ate Kooti, kaore
e whakairia he he ki taua tangata nana nei te ruri tahae ki taku
mohio ki tenei ingoa ki te tahae, tona kainga ko te whare-he.
rehere, ahakoa tahae ki nga taonga iti katoa tahae hoki ki te
whenua, otira e mohio ana ano tatou ki te tahae te tangata ki
te whenua kaore te ture a o tatou hoa Pakeha nei e tukua ki
runga ki taua tangata, te take kia whai mana ai te Kawana
tanga ki runga ki te whenua, ko te whare-herehere tenei mo
te tangata ruri tahae, ko te whaimanatanga o te Kawanatanga
ki runga ki te whenua. E hoa ma he ture kino tenei.
2. Tua-rua ; Ko te utu o te whenua e riro nei i te Kawana-
tanga, he aha ra tona rawa ki runga ki taku whenua e riro
nei te kau pauna nao te rau pauna, naku ano toku whenua no
aku tupuna iho. kaore nei au i mohio, koia hoki tetahi ki to
maua tupuna i whiwhi nei kei tenei whenua, mehemea kei
nga tamariki a Noa nei he ekenga mai mona ki runga, ki taku
whenua, e he ana engari pea ko tana tupuna nei ko te moni
he tika hoki te ki a te Karaipiture. Kaore he hokohokonga
a nga Hiperu ki nga tangata o Hamaria, nowhea mai ra tana
ara ki runga ki tuku pihi i te hauhau hoki au kaore au e kite
i te wahi hei ekenga mai moua ki taku whenua.
3. Tua-toru ; He tika te ki e kiia nei e te WANANGA. kia,
nuku ake te mana o te Ateha Maori te Tiati Pakeha. Ka pai
koe e hoa. . .
4. Tua-wha ; Ka tika rawa te korero a toku hoa, e ki nei ia
i roto i te WANANGA, ara mo tenei mea mo te ara o te Reriwe
me homai te utu kia au ki te tangata nana te pihi e haere ana
te Reriwei runga, ka pai tenei. Tena koe, e hoa te tangata
nana tenei korero.
WINIKEREI TE WHETUITI.
Piako Oketopa 4, 1877,
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Mau e tuku atu ta matou reta kia rongo o tatou hoa. Na
e hoa ma kia rongo mai koutou ko to matou whenua ko te
Aroha kei Hauraki nei e ruuritia tahaetia ana e te tangata
kei te po ka ruuritia ko te take i mohiotia ai e matou kei te
po ka ruuritia, kei nga ata ka kitea e matou te ruuritanga
ara te hairatanga me te toanga o te tini, ua konei ka puta te
kupu a tetahi o nga rangatira o te iwi nona taua whenua me
he mea ka kitea, ka mau te tangata e ruuri ana i taua whenua
ka whiua ki te wai i te awa nui o Waihou ko te iwi nona taua
whenua ko Ngatirahiri, ko te iwi hoki tera mei kore nei nga
iwi o Hauraki nei kua raru, ko te whenua hoki tera ko te
Aroha i hoatu pokanoa nei e Te Make nga moni ki nga iwi o
Hauraki nei, otira i Pitihanatia ano e te iwi nona taua whe-
nua ki te Paremata, ko. nga mema nana i hapai taua pitihana
ki te whare ko Ta Hori Kerei, ko Hoani Nahe, ko Te Hiana ko
Karaitiana Takamoana, he mahara hoki no ratou ia Ngati-
rahiri taua whenua ko te take i mohio ai ratou no Ngatirahiri
taua whenua he marama no nga kupu i whakina i roto i tana
pitihana a Ngatirahiri. Na e hoa ma ki ta matou mohio tera
e tika, te ki a taua rangatira, e mea nei ki te mau te tangata e
ruuri ana ka whiua ki te wai, ko te tangata nana taua kupu
ko Te Karauna." Na e nga iwi Pakeha, e nga maori, me era
atu iwi o te motu nei kia wehi ki te kupu he pai te hori kua
ora tatou, na o koutou hoa.
REHA APERAHAMA, Ngatirahiri.
Peka o Hawaiki, Hauraki.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe. E hoa uta ina atu taku Tamaiti a reta ki runga
kia TE WANANGA e haere nei i runga i nga ugaru tuatea o te
moana nui a Kiwa e piki nei i nga maunga nunui o Aotearoa
to ta te manawa i te tononga a nga iwi o te ao kati ake enei
kupu.
Anei ta kapu i kia atu ai kip. uta ina atu ki runga kia TE
WANANGA mauri ora.
Kapai te Ture, kapai te Atua, kapai te tangata, kapai nga
Ture e rua ta te Atua. Me ta te tangata te pai o ta te Atua. Ko
te kitenga atu i nga pito o te ao aha koa i te rangi i te
takhva i te whenua i te moana i te hanganga mai ano a te
Atua i te ao me te tangata tae noa, mai ki enei tau me ona ra
te mua nui e mau nei he ingoa koia tera e hangaia mai ra i
Poneke nga mahi a te Ture raua ko te Wairua ara i Whaka-
nohoia nei ki nga tangata mohio kaore nei ki nga tangata
hauarea penei mo nga tamariki a Aperahama me Ihaka, raua
ko Ihimaera, ko Ihaka ta te kupu whakaari, ko Ihimaera ta te
Kikokiko e mahi maira nga uri o Ihaka a Ta Hori Kerei raua
ko Karaitiana me Te Hiana. Koia me nga mema katoa i
mohio nei ki te he o te pikitanga a te Kawanatanga o
Nui Tireni i te Tiriti i Waitangi. Kamahi ra koe e Ta Hori
raua ko Karaitiana nga potiki toa a te ture. E porori tonu
nei nga uri o Ihimaera ara te Maori pohehe kaore nei e titiro
atu ki te tauira a Iharaira raua ko nga Pirihi tini e korero tia
mai nei e te Kawenata Tawhito. Heoi ano te mea i pahure i
te Maori ko te whakahe tarewa noa atu kaore e ata titiro ata
ki te Ture nui e kia mai ra e Heremaia Poropiti. Ta te
tangata nanakia he whakawai i toua hoa a e kawea ana e ia
ki te ara kaore i pai, tua rua he Huarahi ano tera e tika ana
ki ta te tangata titiro iho toua mutunga ia ko nga huarahi ki
te mate. Kati ake enei kupu.
Ka tu ake ano whakarongo e nga iwi o Aotearoa taku
mahara me kawe nga whakatauki oa e ia iwi e ia iwi ki te
Ture ko enei whakatauki taku e mohia ana no Kahuhunu ko
Kauru tangata tahi tua rua ko te Kahu o te Rangi tua toru ko
I te Whatu Arero rua no nga Torairangi te Arawa mangai nui
no Rangitihi Rrangitihi upoko whakahirahira no Awanuia-
rangi nga Papakao Rangatana no Maru Tuahu, Marukohao
rau no Waikato. "Waikato Taniwharau no Raukawa Motai
tangata rau no Tuwharetoa. Tuwharetoa i te Aupouri me
tahuri nga uri o enei tupuna ki te kimi i nga tikanga o enei
Whakatauaki. Ka tuku ai ki te ao katoa kia kitea ai e te
Ture e ki mai nei kia kotahi te Maori raua ko te Pakeha e ki
ana hoki te kupu a Kahuhunu kia ko tahi te Maori ki te
whakahaere i te Ture kia penei me te Pakeha.
Kahuri. Na toku ringa i Tuhi i mau nei toku ingoa.
KA PETERA RANGIHIROA.
Tarawera, Taupo, Oketopa 30, 1877.
Tarawera, Taupo, Noema 3, 1877.
Te reta o rere atu na kia TE WANANGA.. Kia kawea atu
ki nga tahataha o te motu nei miri haere ai ki nga pukepuke
me nga awaawa me nga mania pai e whakarongo nei nga
tahataha ki te haruru o te tai kaore nei ona mutunga me ngu
pukepuke e puhia uei e te hau me nga a waawa e pahekeheke
nei i te ua me te Mania e Korehurehu nei i te haka a
Raumati.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tukua atu tena reta kinga reo e rua Maori Pakeha te kupu
kapai kia whakanuia te nupepa nei a TE WANANGA kia uru
ai nga korero o nga motu o te ao nei. Tenei taku kupu
kotahi te tahi Pakeha i hoko i te Keihi o Taratarakina o
|
|
10 58 |
▲back to top |
TE WANANGA,
te kite koutou e nga tangata mohio hoki, ki te kite koutou i
etahi mea he ki runga ki o koutou whenua karati riihi ranei,
whakaaturia kia marama. E hoa e te Karaka tae atu ki te
Minita, me mutu to whakahau hoko ki nga Komihana i nga
whenua o nga iwi maori, kaore e pai ko te iwi nui tonu me ona
rangatira hei hoko ki te kaore te whenua e hoatu ki te Apiha
takiwa hore rawa ma mea tangata e pupuri tona whenua e
hoko ranei tona whenua, ma mea tangata e pupuri tona
Karaati ahakoa whenua nui whenua iti ranei kei te pena
ahau, Ahau a Hunia Teraraoterangi. E hoa e te Karaka me
Te Kawanatanga katoa, kaore ano ahau i kite reta a te Minita i
tae mai kia ahau ko to runga tena i a koutou me te Tumuaki.
Heoi ano naku
NA KAWANA HUNIA.
Parewanui, Tihema, 28, 1877.
Ki TE ETITA TE WANANGA.
E hoa. Me tuku atu ta matou kupa kia kite o matou hoa
Pakeha Maori i te ao.
Kua whakaturia ete iwi hui kia tu. He tangata karakia
mo to matou takiwa ko Tipene Te Apatu.
Tua rua kua whaka taua ote iwi nui tonu he kai whakawa
mo te matou takiwa ko Hori \_.
Tua toru kua whaka taua ete iwi nui tonu kia tu he tangata
tuhituhi ma nga whakawa, kanga i nga hara ote iwi katoa ko
Pine Pani.
Tua wha kua whaka taua ete iwi nui tonu kia tu lie Pirihi-
mana mo to matou takawa ko Homi Wehi.
Ko nga ture mo to matou takiwa.
1. Tua tahi kaua te tangata e haere iti Ratapu kito haere ia
i taua ra ka utu ia ite rima hereni kite haere tua rua taua
tangata ka utu ite pauna.
2. Ko nga mea hei puare ate Ratapu tangata mate, take
nui karua.
3. Kaua te tangata e haere Haurangi mai mau mai ranei
ite patara ka tono a ia kia utu ite rima hereni i o matou kaina
i Waipawa i Kaikanohi.
4. Kaua te Pakeha e haere haurangi mai kito matou ki
takiwa ka tonoa ia kia utu ite rima hereni heke atu ite rima
hereni kite ko re ia e utu ka tikina atu te pirihimana ate
Kuini Hopu ia ia.
5. Ture rima kote haa whakapae.
6. Ture ano kote hare tahae.
7. Ture white kote hara Purma.
S. Ture waru kote Punarua ate tangata ite wahine me
mutu.
9. Kote whaka rere ate tangata ite wahine marena me
mutu.
10. Ture tekau kote kohuru.
Ko enei take hara kautaina ki runga ite Ture heoi ano na
matou katoa.
NEPE TE APATU
HETA TIKI
TIPENE TE APATU
EREATARA TE RURU
HOKI TAWHAI.
Na te Komiti katoa o Waipawa.
Oketopa 9, 1877.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe. E hoa utaina atu e koe enei korero ki runga kia
Te Wananga, hei kawe atu i nga mate o konei ki nga wahi o
te motu nei hei titiro iho hoki ma ratou, ara ma o taton hoa i
nga motu nei, tera ia ra kia whakamaramatia ahau, ko
Hinatangi he whenua tenei i hokona e etahi atu tangata ka
tekau ma tahi nga tau nuku atu ranei e pupuri ana i te ringa
o te Kawanatanga tawhito, ko te mahi a nga hapu o taua
whenua he aue tonu he tangi tonu kia whakahokia mai to
matou whenua, kihai matou i ahuareka atu ki te piata mai o
te koura, ote hiriwa i te ringa ringa o te Pakeha, kaore i
noho tonu ki te pupuri i te matua o te tangata i te whenua.
Na kia rongo mai koutou, e hoa ma i te ra i tu ai to tatou matua
a Ta Hori Kerei hei Kawanatanga kua whakarangona mai
ta matou aue e aue noi mo te matua o te tangata mo te whenua
kaore he taonga mo te tangata ko te manawanui anake, kati
i konei. Na to koutou hoa i tenei taha o Aotearoa.
NA PITIHIRA TE KUKU POUNAMU.
Pokitaone,
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa he kupu atu taku kia koe, kia utaina atu e koe aka
kupu o te hui ki Parihaka, i te tekau o nga ra o Hepetema,
tae noa ki te tekau ma iwa. Ka timata ko nga tangata. Ko
nga tangata tenei i te hui ki Parihaka, hui katoa nga taane me
nga wahine me nga tamariki 1859.
I te tekau ma whitu, ka tu te kai ma te hui ki te marae nui,
ka kitea te kai, a te taro kumara poaka mango paraoa huka
taewa. Kirikiri ara nga taro me nga kumara me nga taewa,
huia katoa, 98,800. Nga mango. 11.792 ; Nga paraoa e waru
tana 160 peeke ; Nga huka, e toru tana, 120 peeke ; Nga
poaka 1985. No te ra tua-tahi tenei kai ma te hui katoa, ko
te roa me te whanui. Te wharoa, kotahi tiini me te toru koata.
Te whanui 1 tiini. Te teitei kotahi tekau putu 10, kihai i
taea te tango e nga taumata o te hui taua kai na te hoiho
raua ko te poaka me te kau i kai te taewa me te taro me te
kumara, i mahue ki te turanga, e wha putu te teitei o taua
kai, i mahue ki te turanga. Ka rohe i konei o te rangi
tua-tahi. No te tekau ma iwa ka tu te korero me te kai
tua-rua ma te hui ano taua kai, he kai maoa, ko nga kai he
huahua he poaka he keke he rohi he taewa he kumara he taro
nui atu te kai i tu ki te marae i roto ara te mea i tata mai
ki roto o te pa ara o te turanga korero.
Nga huahua 250 nga ipu; Nga Ti 250 nga paata; Nga
poaka 320 ; Ngarohi e 8730 kete ; Nga taro e 11,200 kete
Nga kumara, e 12.170 kete ; Nga taewa e 11,190; Nga pani-
kena 23.859, Kihai i tohetohe i te panikena. He Pakeh-
ha ano etehi i tae mai ki te hui kanui te whakamihi o aua
Pakeha te nui o te kai a te hauhau i tu ki konei i taua ra
ki te paraoa ki te raihi ki te huka ki te ti haunga te poaka
me te taro me te taewa me te kumara.
Kotahi haora e tu ana te kai, ka tu nga tuari ki te tuha
i taua kai ki nga tangata o te hui, ko nga tuari 100. Ka mutu
te tuha, kakai te iwi ka hari o ratou ngakau ki tona kai. E
toru nga haora e kai ana e inu ana, me hari o ratou ngakau ki
taua kai.
No 20 o nga ra ka tu ano te kai he raihi 100 paata ma taua
hui ano, ka haere ano aua tuari ki te tuha i taua kai ki te iwi
katoa, a kai pai rawa ratou i taua kai.
No te rua tekau matahi, ka tu ano tetehi kai he rohi he
raihi he ti. Nga rohi 20 kete ; Nga ti 30 paata ; Nga raihi
36 paata. Ka tu ano ko aua tuari ano ki te tuha i taua kai
ki te whakaminenga o te tangata, a i kai, i hari ano ratou, a
pai ana te mutunga o ta ratou kai, ko te pai ra tenei he ata
tatu noa te kai
I te 22 o nga ra ka timata te pakaru o taua hui a tae noatia
te 25 ongara, heoti ano ka mutu i konei taua hui, na to hoa
aroha.
HIRA PIRIKA
Kei Parihaka Taranaki.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa, tena koe. Mau e uta atu enei kupu hei ako i nga
iwi e mahi mai nei i te manu hei Huahua. E hoa kauaka e
paua maiki tahaki o to taua waka o te Wananga, utaina atu
ki runga kia te Wananga maua e kawe atu ki nga tauranga
waka o ia iwi o ia iwi, mana e totoro iho te ringa e pai ana.
E hoa ma, e nga iwi e mahi mai nei i te huahua o te manu,
tenei taku ako, mo korua kia pai rawa to mahi kai maku, ara
ma te tangata mana e kai tau kai rangatira te huahua i mahi
ai koe hei kai ma te tangata. Kauaka hoki te hinu o te
manu e kinakia iho, ki te hinu o te poaka o te kau. Kauaka
hoki te wai matao e kinakia iho ki te hinu o te manu. Hei
whakakino i te hinu o te huahua. E hoa ma, e ngatiwhanga-
nui ma, e Ngatimaniapoto ma, kauaka e riri, ki tenei akora-
nga kanui te kino o ta korua mahi kai, he aha te pai kia wha»
kakino koe i tau kai rangatira i mahia e koe ki te ngahere-
here, hei whakanui i tau ingoa tau kai rangatira te huahua
whakakinongia iho e koe, ki te hinu poaka ki te hini kau, ki
te wai matao, tena pea e whakarite aua korua ki ta te
Pakeha ture e rongoa nei i ana kai ki te tote me etahi rongoa
atu ano a te Pakeha mo ana kai. E hoa ma e kore rawa e
rite, te wai mataoa te hinu poaka te hinu o te kau kia hoatu
hei rongoa mo te hinu huahua heoti ano taku i kite ai i mua
tae iho ano ki au ko te hinu o ia manu o ia manu hei rongoa
ano mo era manu e ora ai e pai ai tenei kai te huahua kauaka
hoki te wai matao te hinu poaka te hinu kau e hoatu hei
rongoa kai kino kai pirau kia hapainga ai te ingoa o tau kai
kanui te pai o te hinu a mea. Aeoi te Akoranga.
NA IHAKARA RANGIAHUA WAKATAKERENUI
|
|
11 59 |
▲back to top |
TE WANANGA,
te kite koutou e nga tangata mohio hoki, ki te kite koutou i
etahi mea he ki runga ki o koutou whenua karati riihi ranei,
whakaaturia kia marama. E hoa e te Karaka tae atu ki te
Minita, me mutu to whakahau hoko ki nga Komihana i nga
whenua o nga iwi maori, kaore e pai ko te iwi nui tonu me ona
rangatira hei hoko ki te kaore te whenua e hoatu ki te Apiha
takiwa hore rawa ma mea tangata e pupuri tona whenua e
hoko ranei tona whenua, ma mea tangata e pupuri tona
Karaati ahakoa whenua nui whenua iti ranei kei te pena
ahau, Ahau a Hunia Teraraoterangi. E hoa e te Karaka me
Te Kawanatanga katoa, kaore ano ahau i kite reta a te Minita i
tae mai kia ahau ko to runga tena i a koutou me te Tumuaki.
Heoi ano naku
NA KAWANA HUNIA.
Parewanui, Tihema, 28, 1877.
Ki TE ETITA TE WANANGA.
E hoa. Me tuku atu ta matou kupa kia kite o matou hoa
Pakeha Maori i te ao.
Kua whakaturia ete iwi hui kia tu. He tangata karakia
mo to matou takiwa ko Tipene Te Apatu.
Tua rua kua whaka taua ote iwi nui tonu he kai whakawa
mo te matou takiwa ko Hori \_.
Tua toru kua whaka taua ete iwi nui tonu kia tu he tangata
tuhituhi ma nga whakawa, kanga i nga hara ote iwi katoa ko
Pine Pani.
Tua wha kua whaka taua ete iwi nui tonu kia tu lie Pirihi-
mana mo to matou takawa ko Homi Wehi.
Ko nga ture mo to matou takiwa.
1. Tua tahi kaua te tangata e haere iti Ratapu kito haere ia
i taua ra ka utu ia ite rima hereni kite haere tua rua taua
tangata ka utu ite pauna.
2. Ko nga mea hei puare ate Ratapu tangata mate, take
nui karua.
3. Kaua te tangata e haere Haurangi mai mau mai ranei
ite patara ka tono a ia kia utu ite rima hereni i o matou kaina
i Waipawa i Kaikanohi.
4. Kaua te Pakeha e haere haurangi mai kito matou ki
takiwa ka tonoa ia kia utu ite rima hereni heke atu ite rima
hereni kite ko re ia e utu ka tikina atu te pirihimana ate
Kuini Hopu ia ia.
5. Ture rima kote haa whakapae.
6. Ture ano kote hare tahae.
7. Ture white kote hara Purma.
S. Ture waru kote Punarua ate tangata ite wahine me
mutu.
9. Kote whaka rere ate tangata ite wahine marena me
mutu.
10. Ture tekau kote kohuru.
Ko enei take hara kautaina ki runga ite Ture heoi ano na
matou katoa.
NEPE TE APATU
HETA TIKI
TIPENE TE APATU
EREATARA TE RURU
HOKI TAWHAI.
Na te Komiti katoa o Waipawa.
Oketopa 9, 1877.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe. E hoa utaina atu e koe enei korero ki runga kia
Te Wananga, hei kawe atu i nga mate o konei ki nga wahi o
te motu nei hei titiro iho hoki ma ratou, ara ma o taton hoa i
nga motu nei, tera ia ra kia whakamaramatia ahau, ko
Hinatangi he whenua tenei i hokona e etahi atu tangata ka
tekau ma tahi nga tau nuku atu ranei e pupuri ana i te ringa
o te Kawanatanga tawhito, ko te mahi a nga hapu o taua
whenua he aue tonu he tangi tonu kia whakahokia mai to
matou whenua, kihai matou i ahuareka atu ki te piata mai o
te koura, ote hiriwa i te ringa ringa o te Pakeha, kaore i
noho tonu ki te pupuri i te matua o te tangata i te whenua.
Na kia rongo mai koutou, e hoa ma i te ra i tu ai to tatou matua
a Ta Hori Kerei hei Kawanatanga kua whakarangona mai
ta matou aue e aue noi mo te matua o te tangata mo te whenua
kaore he taonga mo te tangata ko te manawanui anake, kati
i konei. Na to koutou hoa i tenei taha o Aotearoa.
NA PITIHIRA TE KUKU POUNAMU.
Pokitaone,
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa he kupu atu taku kia koe, kia utaina atu e koe aka
kupu o te hui ki Parihaka, i te tekau o nga ra o Hepetema,
tae noa ki te tekau ma iwa. Ka timata ko nga tangata. Ko
nga tangata tenei i te hui ki Parihaka, hui katoa nga taane me
nga wahine me nga tamariki 1859.
I te tekau ma whitu, ka tu te kai ma te hui ki te marae nui,
ka kitea te kai, a te taro kumara poaka mango paraoa huka
taewa. Kirikiri ara nga taro me nga kumara me nga taewa,
huia katoa, 98,800. Nga mango. 11.792 ; Nga paraoa e waru
tana 160 peeke ; Nga huka, e toru tana, 120 peeke ; Nga
poaka 1985. No te ra tua-tahi tenei kai ma te hui katoa, ko
te roa me te whanui. Te wharoa, kotahi tiini me te toru koata.
Te whanui 1 tiini. Te teitei kotahi tekau putu 10, kihai i
taea te tango e nga taumata o te hui taua kai na te hoiho
raua ko te poaka me te kau i kai te taewa me te taro me te
kumara, i mahue ki te turanga, e wha putu te teitei o taua
kai, i mahue ki te turanga. Ka rohe i konei o te rangi
tua-tahi. No te tekau ma iwa ka tu te korero me te kai
tua-rua ma te hui ano taua kai, he kai maoa, ko nga kai he
huahua he poaka he keke he rohi he taewa he kumara he taro
nui atu te kai i tu ki te marae i roto ara te mea i tata mai
ki roto o te pa ara o te turanga korero.
Nga huahua 250 nga ipu; Nga Ti 250 nga paata; Nga
poaka 320 ; Ngarohi e 8730 kete ; Nga taro e 11,200 kete
Nga kumara, e 12.170 kete ; Nga taewa e 11,190; Nga pani-
kena 23.859, Kihai i tohetohe i te panikena. He Pakeh-
ha ano etehi i tae mai ki te hui kanui te whakamihi o aua
Pakeha te nui o te kai a te hauhau i tu ki konei i taua ra
ki te paraoa ki te raihi ki te huka ki te ti haunga te poaka
me te taro me te taewa me te kumara.
Kotahi haora e tu ana te kai, ka tu nga tuari ki te tuha
i taua kai ki nga tangata o te hui, ko nga tuari 100. Ka mutu
te tuha, kakai te iwi ka hari o ratou ngakau ki tona kai. E
toru nga haora e kai ana e inu ana, me hari o ratou ngakau ki
taua kai.
No 20 o nga ra ka tu ano te kai he raihi 100 paata ma taua
hui ano, ka haere ano aua tuari ki te tuha i taua kai ki te iwi
katoa, a kai pai rawa ratou i taua kai.
No te rua tekau matahi, ka tu ano tetehi kai he rohi he
raihi he ti. Nga rohi 20 kete ; Nga ti 30 paata ; Nga raihi
36 paata. Ka tu ano ko aua tuari ano ki te tuha i taua kai
ki te whakaminenga o te tangata, a i kai, i hari ano ratou, a
pai ana te mutunga o ta ratou kai, ko te pai ra tenei he ata
tatu noa te kai
I te 22 o nga ra ka timata te pakaru o taua hui a tae noatia
te 25 ongara, heoti ano ka mutu i konei taua hui, na to hoa
aroha.
HIRA PIRIKA
Kei Parihaka Taranaki.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa, tena koe. Mau e uta atu enei kupu hei ako i nga
iwi e mahi mai nei i te manu hei Huahua. E hoa kauaka e
paua maiki tahaki o to taua waka o te Wananga, utaina atu
ki runga kia te Wananga maua e kawe atu ki nga tauranga
waka o ia iwi o ia iwi, mana e totoro iho te ringa e pai ana.
E hoa ma, e nga iwi e mahi mai nei i te huahua o te manu,
tenei taku ako, mo korua kia pai rawa to mahi kai maku, ara
ma te tangata mana e kai tau kai rangatira te huahua i mahi
ai koe hei kai ma te tangata. Kauaka hoki te hinu o te
manu e kinakia iho, ki te hinu o te poaka o te kau. Kauaka
hoki te wai matao e kinakia iho ki te hinu o te manu. Hei
whakakino i te hinu o te huahua. E hoa ma, e ngatiwhanga-
nui ma, e Ngatimaniapoto ma, kauaka e riri, ki tenei akora-
nga kanui te kino o ta korua mahi kai, he aha te pai kia wha»
kakino koe i tau kai rangatira i mahia e koe ki te ngahere-
here, hei whakanui i tau ingoa tau kai rangatira te huahua
whakakinongia iho e koe, ki te hinu poaka ki te hini kau, ki
te wai matao, tena pea e whakarite aua korua ki ta te
Pakeha ture e rongoa nei i ana kai ki te tote me etahi rongoa
atu ano a te Pakeha mo ana kai. E hoa ma e kore rawa e
rite, te wai mataoa te hinu poaka te hinu o te kau kia hoatu
hei rongoa mo te hinu huahua heoti ano taku i kite ai i mua
tae iho ano ki au ko te hinu o ia manu o ia manu hei rongoa
ano mo era manu e ora ai e pai ai tenei kai te huahua kauaka
hoki te wai matao te hinu poaka te hinu kau e hoatu hei
rongoa kai kino kai pirau kia hapainga ai te ingoa o tau kai
kanui te pai o te hinu a mea. Aeoi te Akoranga.
NA IHAKARA RANGIAHUA WAKATAKERENUI
! ———
) T7"IA rono;a ruai kou to1.: e nga iwi katoa o te Tai Rawhiti,
I j\_v\_ me te" Tai Tuauru. Nga iwi katoa o te tua-whenua
i I Ienei kei Nepia nei to tangata tino mohio ki te haehae Pou-
1 namu, hei Mere, hei Heitiki, hoi Kurukuru, hei Mako rua te
iwi. 'Tukua mai a koutou Pounamu ki te Tari o Te WANANGA
If61**1 STA HEMI KOA!
|
|
12 60 |
▲back to top |
TE WANANGA.
£100 UTU,
KA utua ki te tangata te moni kotahi rau pauna maua e
whaaki ki nga Pirihimana te tangata nga tangata ranei
nana, na ratou ranei, i whakatakoto nga rakau ki runga ki te
ara o te Rerewei i te takiwa i Hehitinga i te Pakipaki, i te 10
e nga ra o Tihema, i nga Haori i te takiwa o te 5 me te hawhi
i te ahiahi, a te 7 me te hawhi i te ata.
W. J. MIRA,
Tino Kai Tiaki Rerewei.
Rerewei ki Nepia,
Nepia, Tihema 10, 1877.
£100 REWARD.
ONE HUNDRED POUNDS REWARD will be paid to
anyone giving to the police any information that will
lead to the conviction of the person or persons who mali-
ciously placed an obstruction, consisting of a quantity of
Railway Sleepers, on the Railway line between the Hastings
and Pakipaki Stations, within the hours of 5.30 p.m. and
7.30 a.m. of the 9th and 10th December. By order.
W. J. MILLER,
General Manager Napier Section New Zealand Railways.
Napier, December 10,1877. 47
Ka tu i tenei tau ki Karaiwa Te Tariana tino momo
pai.
KO " LITTLE JOHN " TE INGOA.
KO NGA UTU — E wha pauna e wha
hereni mo te uha kotahi. E rua hereni me
te hikipene ma te kai-tiaki i te hoiho. Mehemea
e rua, maha atu ranei nga hoiho a te tangata ka
iti iho te utu i te wha pauna me te wha hereni.
He patiki ano hei haerenga mo nga uha, ka tino pai te
tiaki, engari ki te mate aitua te hoiho kaore he ritenga
Ka tukua he whakaatu ki te tangata nana te hoiho i te
ra e mohiotia ai kua hapu te hoiho.
Me haere atu nga tangata kia.
RAPATA WIRIKINI (ROBERT WILKIN),
Kei Karaiwa Te kai mahi a HENARE RATA.
MANAIA, HE TIMA,
E RERE tonu ana tenei Tima, atu ano i Nepia ki te
Wairoa, kia paki te rangi te rere ai. He tima tenei
e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
Te Peti te korero. Te utu i te kapene mo te tangata eke £1
i te tireti, £0 15 0 i Nepia ki te Wairoa, i te Wairoa ki
Nepia, ko taua utu ano. Mo te tana utanga £1 10, ki te
ritenga o te ruuri, a £1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
Ki te mea ka kiia e te tangata nga kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.
PANUITANGA.
HE mea atu tenei na TE WARA MA, ki nga iwi Maori, e
mahi wawahi ana ratou i te pounamu mo te Maori, hei
mere, hei Kurukuru, me nga mea katoa e mahia ai te pouna-
mu, hei mea ma te Maori.
A ko te utu, he hikipene mo te inihi kotahi.
TE WARA MA Watimeka.
Hehitinga Tiriti, Nepia,
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU
HE mea atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
Na te MIRA,
Nepia. Tumuaki tiaki Rerewei.
Nei taua ture 31. Ki te mea ka kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
mea ka whakararuraru, ka aha ranei mo te moni, ki te
mea ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki H ia
kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."
TE TARI O TE WANANGA.
KEI HEHITINGA TIRITI I NEPIA,
i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
Ko te Kai hoko mo te Nupepa
TE WANANGA
Ko KARATI ma,
KAI HOKO PUKAPUKA,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
THE WANANGA OFFICE
HASTINGS-STREET, NAPIER,
where the Hawke's Bay Times was formerly
published.
Agents for Napier—
COLLEDGE & CO.
STATIONERS,
Hastings-street, Napier.
PANUITANGA.
UTU.
E taia ana Te WANANGA Nupepa i nga wiki
katoa. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna. Otiia, ki te
tukua ma te Meera, kotahi pauna e rua hereni me te hiki
pene mo te tau. Mo te WANANGA kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, hehikipene mo
te Nupepa kotahi.
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panu
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, te whare ta
o Te Wananga, i Nepia.
HATAREI, 19 HANUERE, 1878.
NAPIER, Hawke's Bay. New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and
published by HENARE TOMOANA the proprietor of this news-
paper, at the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, JANUARY 26, 1878.