Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 44. 02 November 1878


Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 44. 02 November 1878

1 541

▲back to top
TE   WANANGA.
       HE PANUITANGA   TENA KIA  KITE KOUTOU.
             "TIHE     MAURI-ORA."
  NAMA  44.                 NEPIA,  HATAREI,   NOEMA   2,1878.              PUKAPUKA 5.
PANUITANGA.        PANUITANGA.

                          •
     KIA       KITE!            KIA      KITE!



I  A   RENETI       MA
KUA   HOKI MAI  A RENETI KI NEPIA  NEI,
               A  he tini noa atu aana
Koti, Tarautete,  Wekete,

    Potae,  Kiapa
    Kaone,   Paraikete, Raka,


     Me  nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
        HAERE  MAI  KIA  KITE
               I te whare Hoko a


RENETI                MA
    Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito
                     i Nepia,

         I  TE  HEKIPIA   RORI.
NEI TAKU PANUI KI NGA IWI MAORI
             KATOA.

NGA     ra oku e korero ai ki nga Maori i taku Tari i
      Nepia, ko Te  Mane, ko  Te Weneti, ko  Te
Paraire, o nga wiki katoa.
                     NA TE RIIHI,
91                                 Roia, Nepia.


Panuitanga ki  nga iwi katoa! katoa !
 Katoa ! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
   naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
                 katoa.

HE     mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
       kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua
ranei, ki te mokete whenua  ranei, ki etahi tikanga
ranei e pa ana  ki te whenua.  Maatua  haere mai
koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri te matau
e puta ai mo anu mahi. Naku na,
                         TE RIIHI,
  58                              Roia i Nepia.


HE  PANUITANGA   KI TE IWI MAORI.
 KO    te utu mo te WANANGA  i te tau, kotahi patina
       e rua hereni me te hikipene.


              NOTICE.
 SUBSCRIPTIONS    to the WANANGA  newspaper
 per year, Ł1 2s 6d, by post.


   Panuitanga ki nga iwi Maori katoa.
 HE   mea atu tenei naku na TE A. W. PAROMAPIRA, kia
      mahia e ahau e Te Roia i Kihipone nga mahi ma te
 Maori, Maku  e ata mahi pai, te mahi ana tukua mai ki au.
                                                   75

2 542

▲back to top
                     TE WANANGA.
   PANUI   KI TE AO   KATOA.     

  HE   mea  atu tenei ki nga iwi, ki nga tangata katoa 
      ano hoki o te ao katoa, he tino korero tito, teka
  rawa, rawa atu nga kupu o te reta a "Te Arawa 
 katoa i taia nei ki TE WANANGA  Pukapuka 5 
 Nama  27, Rarangi 342, e korero nei mo Te Mea 
 ratou ko ona whanaunga.  Nuku atu i te toru tekau 
 tau o matou i mohio ai, i kite ai i a Te Mea ratou 
 katoa ko ona whanaunga, a i aua tau e toru-tekau
 kahore kau he mahi ranei, he tikanga ranei, he kupu
  ranei o ratou katoa i he ranei, i kino ranei i aua tau
  tini, a tae noa mai ki enei ra. Ko aua kupu o taua
  reta a "Te Arawa   katoa," he tino teka, he tino
 kupu  take kore rawa rawa atu, no te mea e mohio 
  ana matou he uri tangata ratou a Te Mea ma i noho
  a i mahi rangatira tonu i nga tau katoa, i nga ra
  katoa o ratou e noho nei i enei motu. A kahore kau
  he mahi  ranei, he tikanga ranei, he kino ranei, i
  kiia mo ratou e tetahi tangata o te ao katoa.  He
  nui rawa atu to matou whakahe kia matou ano, me
  te pouri mo aua kupu teka, teka rawa atu a "Te
  Arawa," i taia pohehetia nei ki TE WANANGA.
                      ETITA TE WANANGA.
    Oketopa 8, 1878.


      TE WANANGA
  Kotahi Putanga i te Wiki
               HATAREI,   NOEMA    2, 1878.

  I NGA  ra o mua, i tutu te iwi o Inia ki te Pakeha,
  & i tino whawhaitia aua iwi e te Pakeha, a no reira
  mai ra ano  te ahua hopohopo  a  taua iwi ki te
  Pakeha, tena e pa te mate kai ki aua iwi, a he mea
  aami te kai e te Pakeha mo ratou, katahi ra ano aua
  iwi ka mea, ara te iwi pai te Pakeha, a no nga ra o
   Te   Kuini  o  Ingarangi i kiia ai  ko Kuini  te
   Eparahi o Inia (ara Te Kingi) i mea ai aua iwi, he
  mea  pai kia iwi kotahi ratou ki te Pakeha. A koia
  nei nga kupu a nga nupepa Maori a aua iwi, mo te
  kupu a Ruhia kia whawhai ki te Pakeka. I mea
  hoki a Kuini kia haere mai nga ope hoia a aua iwi
   Maori ki te taha o Ingarangi noho ai, kia tata ai ki
   te parekura kia Ruhia. He  tini nga nupepa Maori
  a aua iwi; he nupepa na  ratou ake ano, he penei
  me TE  WANANGA   e mahia nei e nga iwi Maori o
   nga motu nei mo te Maori ake.
   E ki ana te nupepa a " Te Kama Kawa" ko nga
   ra enei, e kitea ai te tika me te pai a nga iwi Maori
   o Inia, i te mea hoki i he tatou ki te Pakeha i era
   tau, a kua pai te Pakeha kia iwi kotahi tatou te iwi
   Maori o Inia kia ratou, a ki te mea ka mahi he te
   Ruhia  kia Te Kuini, kia maia, kia toa te whawhai
   ia Ruhia  kia riro ai te parekura ia Te  Kuihi, kia
   hoki toa mai ai tatou ki o tatou whenua
    E  mea ana te nupepa a " Te Uruahipa."" E ki
   ana  matou, e kore te iwi kotahi o Inia e turi ki te
kupu  a Te Kuini, e nui te ope a te Ruhia, heoi ra,
i te mea ka haere tahi o tatou iwi Maori i nga ope
hoia Pakeha a Te  Kuini  ara o te Eparahi o Inia, e
kore ano tatou e tino mate, ka putu ano he wahi
na tatou.
 E ki ana te nupepa a " Te Akapaetamani" ki te
nea ka kiia koutou e te iwi ope hoia Maori o Inia,
e to tatou Eparahi e Te Kuini, kia haere ki te tutu
ope whawhai, kia Ruhia,  e pai ana, me  haere te
nano, ahakoa he haere ki Ingarangi, he haere ranei
ki Ruhia whawhai  ai, kaua e turi, kia maia, kia toa,
ko te rongo tonu ki te kupu a Te Kuini te Eparahi
> Inia, a mana ka mate  katoa tatou te iwi Maori i
te parekura, e mate ana mo to tatou Eparahi.
  E ki ana te nupepa " Te Amonaapapa."   E ki
ana o tatou maatua,  me  to  tatou atua kia kaua
tatou e haere ki te whenua tangata ke, otira, kaua
te poroporoaki a te atua o Inia, me te kupu a o
tatou maatua  e kiia i enei ra, ki te mea ka kiia a
Te  Kuini,  te Eparahi  o Inia  kia haere nga ope
Maori  o Inia ki Ruhia, ki te whawhai i Ruhia me
haere tatou, ahakoa  kiia e te atua o Inia, kia kaua
tatou e  haere, ko te kupu  tono a Te  Kuini kei
runga ake i te kupu a taua atua o tatou, kia maia,
kia toa, mana ka mate atu he iwi ke, na Te Kuini
te mana  kia ora.
  E  ki ana te nupepa "Te   Tapapahono."  E
pouri ana etahi o o tatou ope hoia Maori, no te mea,
ko etahi ope kua tonoa e Kuini kia haere ki Ruhia
whawhai  ai, a ko aua ope e pouri nei, kahore ano
he kupu  tono a Kuini ia ratou, e mea ana aua ope
Maori  kia haere  ano hoki ratou ki te whawhai ia
Ruhia.   He  nui te hari o te iwi Maori o Inia no te
mea  e kii ana Te Kuini kia haere tahi o tatou ope
Maori i nga ope hoia Pakeha a Te Kuini, he mea
hoki na  te Maori  o  Inia, kua iwi kotahi tatou kia
Te  Kuini, a  ki te mea ka mate  a Ruhia i a Te
Kuini, penei ka rangona te ingoa toa o te ope Maori
a Te Kuini o Inia, a ka kiia tatou he Pakeha motu-
hake na Te Kuini o Ingarangi.
7 E  ki ana te nupepa a " Te Karanatauwanaka."
He  nui te hari o te ope hoia Maori, no te mea kua
puta te kupu  a  Te Kuini  kia haere te ope hoia o
 Inia ki Ruhia, ki te patu i te Ruhia, a no te mea na
 Kuini te kupu kua oho te ao katoa o Inia, a ka koa
 te ope Maori ki te kupu a Kuini, no te mea ko nga
 he a tatou kia Te  Kuini i mua, kua kore era he e
 maharatia e Te Kuini, a  kua mea aia hei tamariki
 pu ake tatou mona, a ka haere tatou ki te whawhai
 i nga hoa riri kia Te Kuini.
  E  ki ana te nupepa a " Te Rakapata."  E  ki
 ana tatou, kua mohio mai a Ruhia ki to tatou piri
 kia Te Kuini, e hara i te kupu kau, a e kore te ope
 Pakeha  a  Kuini e haere kau, no te mea ma te ope
 Maori  o Inia  e tautoko a  e Haumi   te ope hoia
 Pakeha, a ki te mea ka turia te riri a Ruhia ki a Te
 Kuini, ma  tatou e  patu te Ruhia, kia kore ai e he
 te mana a Te Kuini.
  E  ki ana  te nupepa a " Te Kamapatapahika
 He mea tika te mahi a nga ope hoia Maori o Inia
 kia whawhai ratou ki te Ruhia, ko te Ruhia  e

3 543

▲back to top
                    TE WANANGA.
  whakahe  ana  ki to tatou Kuini, a he nui nga ora, 1
  nga pai nga noho kai nui o Inia ia Te Kuini, a ko
   tenei kua iwi kotahi tatou kia Te Kuini, a kua tino
  whakaae  tatou, he Ture tika, he Ture pai, he Ture
   ora nga Ture o Te Kuini mo  tatou katoa, kia maia,
   kia toa, kia ora ai te mana o to tatou Kuini o Inia.
        TE WANANGA
             Published every  Saturday.

            SATURDAY,   NOVEMBER    2, 1878.      
 THE   opinion of the  Native races on the use of
  the  Indian troops  as a  contingent to  the Bri-
   tish forces in Europe  is a matter  of great interest,
  and on  that ground a few have been compiled, as
  below, by  the correspondent of the "Times"  at
    Calcutta:-                                                               
  - The  " Kham  Kwas Alar" says;— The time has
  arrived for the Native troops  to acquire great dis-
  tinction.   In order  that the stain  attaining their
  fame since 1857 may now be removed, Government
  will begin to place confidence in  them.   If war
  break out, they have  to fight a civilized, disciplined
  army.   If is to be hoped that nothing will be left
  undone to win renown, and that they will soon re-
  turn triumphant  to India."                     2
    The  " Urdu  Akhbar"  says:—" There  is no
  doubt that the subjects of her Majesty, in whatever
  part of her  dominion  they live, arc inspired with
  enthusiasm  by this intelligence. It will be no dif-
  ficult task for our armies to acquire victory over the
  Russians  now.  It is the duty of all her Majesty's
  subjects to  pray  for the success of the English
  arms."                                      
    The  "Akhbar e  Jammani"  says :—"  Brave
  soldiers of the Indian Army, it is ordered by the
  Empress  of India you should go to Malta! If the
  "enemy wish to fight, fight bravely, and destroy their
  whole army.   Your  ambition will be put to the test.
  Cheerfully obey the order of the Empress of India."
    The  "Almora  Akhab"  says:—"The   Hindoo
  religion strictly forbids a sea voyage, and an orthodox
  Hindoo  will prefer death to crossing the sea; but at
  the  present state of  affairs it is just the reverse of
  this. Those Native soldiers who have not been sent
  to the Mediterranean  with the Indian Contingent
  are uneasy at heart, and are anxiously awaiting the
  day when they will receive orders. For the sake of
  the Government   they are willing to act in opposi-
  tion to  the dictates of their religion, because they
  love the English Government."               
    The  " Safiri Pudhone" says :—" Those regiments
  which have not yet received  orders for foreign ser-
  vice are much grieved.  The  soldiers who were left
  behind on account of illness are very anxious. In 
  filling up vacancies in the regiments, where  one 
  was required  four volunteered.  It is a source of
 delight to. us that the Government has sent Native I
 troops on  an expedition to Europe,  and  afforded
 them  an  opportunity of exhibiting their bravery.
 This is the cause of an increase of confidence and
 loyalty on the part of the  Native troops.  If suc-
 cess attends their arms they will win a good name
and share   the  fame  of victory with the English
 i The "Kamatau    Wardecha"  says :—" This wise
 resolution of the Government to send the  Native
 regiments on active service out of India will inspire
 every  Native,   especially every   Native  soldier,
 with joy  and  with  feelings of gratitude for the
 proof it has afforded of the generous confidence
 placed in the loyalty of the Natives and the Native
 army   Native soldiers will now have an opportu-
 nity of fighting against disciplined armies in civilised
 Europe and  of achieving a name. We have great
 pleasure in recording the enthusiasm evinced by the
 Native  troops  on  being  selected for service in
 Europe.'
 The   "Rast   Gofcar" says:—"  This  force has
 convinced Russia of two facts—one, that England
 has termed a firm resolution to oppose her; the
 other, that in the event of war  England  will not
 light single-handed, but will be  assisted by her
 great  dependency,  India,  which  has already
 despatched in a short time a portion of her army,
 and which can supply  a very large force. Great
 surprise has been  felt that  Mr.  Fawcett, distin-
 guished as a well-wisher of India, has joined the
 Opposition  on this matter."
The " Grambarta Prakashika" says :—" It is but
 right that India should in this way repay the great
 benefits received. The Hindoos  now  have disre-
garded   caste, which  they used to guard  more
jealously than their lives. What stronger proof can
 be given of their loyalty ? There will now be no
longer any  distrust. Proof is given of  their satis-
faction with English  rule."

4 544

▲back to top
TE WANANGA
                   WAIMATE   I TARANAKI.
              Koia nei nga kupu  a tetahi kai tuhituhi ki te nu-
            pepa i Whanganui mo nga mahi  i Taranaki. E kiia
             ana he nui nga Maori e haere  ana ki te hui i lrari-
            haka, a e haere ana ano hoki a Rewi ko reira, a e mau
            tonu aua te mahi  a nga kai ruuri i te whenua i te
             Waimate, a he pai kau te maui a te Maori, He mea
            hoki, e hoatu  kai ana nga  Maori o reira ki nga kai
             ruuri. E  kiia ana, ki te mea ka mahia te rerewe kia
            haere atu ki Oeo, penei ka haere tonu taua rerewe ki
            Opunake, ka nui noa atu te pai o te awa o tu ai nga
            tima nui i reira. E ki ana taua Pakeha, ko te taone
            mo  reira, me tapa te ingoa ko Wotemeki i te ingoa o
            te Pakeha toa i mate ki reira.

5 545

▲back to top
                            TE  WANANGA.
NGA  MIHINARE I KOHURUTIA  E NGA  IWI
            MAORI  O  PAPUA,
  He  kupu tawai na tetahi Pakeha ki te Pihopa, i kii
be iwi mea tonu te Maori i te tangata Minita hei kai
ma ratou, a ahakoa he kupu horihori taua kupu, ko
te tino o te tito ko te kupu i kiia e nga Nupepa o
Tawahi, na nga Maori o enei motu i patu nga Minita
toko-ono i enei ra, a na Te Pokera i kii, he teka taua 
kupu, kahore hoki he he a te Maori i enei ra ki nga
Minita.  Ano  ka tae mui taua rongo patu Minita a te
Maori  " ki te Paremata, he mea umere e nga  mema  ki.
te kata, he mohio hoki no ratou, ko taua kupu patu
Minita, no nga motu o Papaa, a he pono, kua mate i
aua iwi nga Minita te putu i reira, otira i he ano aua
iwi i nga hoa o aua Minita i mate, kua tae te kupu a
te Kawanatanga ki Tawahi, he mea atu, kei te noho
pai nga iwi Maori o enei motu, a na nga iwi o nga motu
ke noa atu i patu aua Minita.
             TE RA  E WHITI   NEI.          
  He  nui noa  atu te rapurapu a nga tino Pakeha
mohio o te aokatoa  nei ki nga  tikanga o  te Ra e
whiti nei. He  uiui na ratou, he aha te Ra? be whe-
nua penei ranei me te ao nei he aha ranei? Heoi, he
mea  naahi e ratou ki to Karaihe koata hei titiro, a e
kitea ata ana te ahua o te ra e aua karaihe koata, a e
mea  ana aua kaiaka mohio, e hara te ra i te whenua, e
hara i te oneone, e hara i te kapura, engari kua kite
atu ratou, he penei me te riro, me te kapa nga mea
o te ra e kanapa mai ana kia tatou, a e kiia ana e tora
te kau ahua ke o aua rino i te ra, heoi he iti nga rino
o te ao nei, he iti nga kapa nga mea pakeke, tena ko-
te ra, he riro anake, e hara in i te rino penei me te
rino toki nei anake, he tini nga mea ke o te ra. E ki
ana aua Pakeha, ma a tatou wi e tino rapu e kitea ai
nga mea  o te ra, i te moa hoki.katahi nei nga karaihe
koata  ka oti hei titiro atu ki te  ra, e  kitea ai ona
mea.

6 546

▲back to top
                              TE   WANANGA.
                 HIROKI.

                           Poneke Oketopa 23.
  Kua  tae te kupu a Te Whiti ki Taranaki, e kii ana,
kua tae a Hiroki ki Parihaka. He kupu na Te Whiti
kia Te H iana, e mea ana kua tae a Hiroki ki Parihaka
a kua ta a Hiroki i te pu u te kai aaru i aia, kei te
Kopu  te wahi i tu ai. E tono  aua a Te Whiti  kia
haere a Te Hiana ki Parihaka kia  korero rana.  E
kiia ana te wahi i tu ai a Hiroki te pupuhi, ko Kau-
pokonui.   No te 7 o Oketopa nei aia i tu ai.

                 HIROKI.
                        WELLINGTON, October 23.
   Te Whiti  has sent word  to New  Plymouth  that
Hiroki had  arrived at Parihaka. In accordance with
his promise   to the Native   Minister, Te  Whiti  tele-
graphed  to  Mr. Sheehan,  stating that Hiroki had
 arrived at Parihaka severely wounded in the stomach,
where  he  had  been hit by  a bullet, which passed
through his body and came out at his back. Several
 bullets had also passed through his clothes. Te Whiti
 asked Mr. Sheen an to go to Parihaka  to see about
 the matter. The place where  Hiroki was  wounded
 was Kaupokonui,  where   the  search party nearly
 caught him, and as he fled fired on him. This was on
 the 7th instant.

   NGA  NUPEPA   O ENEI MOTU  KATOA.
   E  kiia ana. e waru tekau ma  rima nupepa o enei
 motu, a e toru tekau ma rua o aua nupepa he mea taa
 i ia ra, i ia ra. E rua tekau ma rua, e toru putanga
 i te wiki, a e rua tekau ma wha, he kotahi taanga i
 te wiki. He  nui noa atu nga nupepa o enei motu, i
 te nupepa o era atu wahi o tawahi o nga motu nei.

      NEW  ZEALAND   NEWSPAPERS.
    There are eighty-five newspapers  published in
 New   Zealand, thirty-two of which are dailies, twenty-
 two  tri-weeklies, and twenty-four weeklies.  There
 are more newspapers in New Zealand than any of the
  Australian Colonies.
NGA NUPEPA  O NGA WAHI  TATA  KI ENEI
                   MOTU.
  Nga  Nupepa  o Wikitoria, 151, o Nui Hautu Wera,
118, o Hauta  Atareria 39,  o Tahimenia 12, o Weta
Atereria 3, o Kuinirana 48, o Nui Tireni 96, o Poro-
nihia 6, o  Nui  Karatonia  3, huihui katoa 476, a i
Merepana,  96.

    NEWSPAPERS   IN THE  COLONIES.
  As  a proof of the rapid strides made in the literary
world by the colonies, it is worthy of note that there
are published in Victoria 151 journals ; iu New South
Wales,  118;  South Australia, 39; Tasmania, 12;
Western  Australia, 3 ; Queensland, 48 ;  New   Zea-
land, 96;  Polynesia, 6; and  New . Caledonia, 3 ;
making  a total of 476.  In Melbourne   alone there
are 96.

   UTU        MO     TE     TAA        PUKAPUKA              A    TE
             KAWANATANGA.
  E  kiia ana, ko te utu e utu ai te Kawanatanga o
Poihakena mo te tau, o ana korero o a te Kawanatanga
e taa ai, e tae ana ki te wha tekau mano paana moni i
te tau.

    COST OF GOVERNMENT   PRINTING.
  The  Government  printing office of New South
Wales  does not cost the country much less than 40,000
a year—a  good sum for a young colony to pay for its
printing and bookbinding.

  TE PEEKE  TIAKI MONI  O KARAHIKO.
   Kua tae mai te rongo korero o  tawahi, e kii ana,
kua kore he moni o te Peeke o Karahiko, ara kua he
te mahi o taua Peeke, a kua maumau kau nga moni o
te iwi i kawe ai ki reira tiaki ai, a he kotahi miriona
 pauna kua ngaro noaiho.

         BANK OF  GLASGOW.
   We  learn by a cablegram received the  other day
 that the Bank of Glasgow   has  failed, the liabilities
 being £1,000,000.

        HE  IKA NO  KARAPONIA.
   E kiia ana, kua tae mai nga ika o Karaponia, e kiia
 nei, he tarau ta (e penei ana me te kokopu wai Maori
 a te Maori), a kua tukua aua ika ki tetahi o. nga roto
 i Waikato.

          CALIFORNIA   TROUT.
    The  Acclimatisation Society have  liberated 500
 Californian trout in a lake at Waikato.

 HE  IKA MOANA  I KITEA   KI TE KAWAU
                I AKARANA.
   E  kiia ana, na nga kai-mahi a Kawana Kerei î kite
 te ika moana i te Kawau, kua mate taua ika i te wa i
 kitea ai, e 254 pauna toimaha o taua ika, e toru puta
 te roa, e toru putu te whanui. He ika taua ika e kiia
 nei, he tatara, e te Pakeha. 

7 547

▲back to top
                             TE W ANANGA.
     HE  KAIPUKE  I TAHURI   KI OTAKI.
  Koia nei nga kupu  o te nupepa a te Te Poohi mo te
kaipuke i tahuri ki Otaki. No te 9 o te  ahiahi i paea ai
taua kaipuke i te Turei. Ano ka paea, ka kiia nga kuaha
o te kaipuke kia paia, kia kore ai te ope eke i taua kai-
puke e eke ake ki runga kei riro i te aio o te moana. A
he wehi na nga tini Pakeha eke i taua kaipuke, i wahia
ake ai aua kuaha e ratou a eke ake ana ratou ki runga,
ano ka kite te Kapene kua puta ake ana tini Pakeha ki
runga, ka ki aia kia kaua  nga poti e rahua e ratou kei
pakaru.  A no te aonga ake o te ra i te Weneti, ka tukua
tetahi poti ki te wai, a hoe ana taua poti ki uta, he rapu
ora mo te iwi i te kaipuke, a kihai te iwi i eke i te poti i
mahara  ki etahi o ratou i te kaipuke, otira na te maia o te
tangata whenua i mahi nui i ora ai nga Pakeha o te kai-
puke, i te mea, ko te Pakeha tautawhito o Otaki ko Tia-
kina i eke  ki te poti hei kai urunga i te poti, ako nga
Pakeha, ko te Mokena Kakiki, ko te Arihau Peka, ko nga
awhekaihe, ko Hemana  raua ko Maaka, na enei tangata
tokorima i mahi te poti weera o taua kaipuke i hoki ai taua
poti ki te kaipuke tahuri ra. Ano ka tae te poti ra ki te
kaipuke, ka pokia taua poti e te Pakeha, a ka mea atu to
Kapene   kia kaua  te taane e eke, ko te wahine ratou
 ko te  tamariki me   uta ki mua,   kia poto  era ki uta
 ka eke ai te taane, a ka tu te Kapene me taria pu, ka
 mea, ki te mea ka tohe te taane ki te eke i te poti ka puhia
 eia taua tu tangata, ko te wahine me te tamariki kia eke
 wawe.  A  herea ana te taura ki te poti, a ki te kaipuke
 ano hoki, a ka hoki ano te poti ra ki uta, a ka eke te
 wahine  me te tamariki, a ka tata te poti ki uta, e tu mai
 ana te tangata Maori me te awhekaihe i te takutai, a na
 era i rere ki te wai i uta aua tini ki uta, a he mea pikau e
 aua Maori me aua awhekaihe ana wahine me aua tamariki
 ki uta. He nui rawa atu te maia a ana iwi. A kotahi te
kau ma rua hokinga o taua poti i te mahi a aua Pakeha

8 548

▲back to top
                                            TE    WANANGA
             PAREMATA.

                WHARE   ARIKI.
  Te Kohere : He korero ano  taku mo te Pira Pooti a te
iwi, e ki nui ana te iwi Maori o toku takiwa, ko te hunga
whai Karauna Karaati, me pooti rawa ano ratou mo nga
mema   Pakeha, otira ki te mea ka kiia kia rua tekau mema
Maori  ki te Paremata ia Karaitiana  ma,  penei e kore te
kupu pooti a te Maori mo te Pakeha e tohea, me tana te
tono mo  aua 20 mema Maori, a ki te kore tera e whakaae-
tia ka tohe tonu ahau kia pooti te Maori whai Karauna
Karaati mo  nga mema   Pakeha, he mea hoki, na te iwi
Maori o toku takiwa kia pooti ratou. Heoi ano aku kupu,
ka pooti ahau mo te kupu a te Kawanatanga.

9 549

▲back to top
                        TE WANANGA.
           Ki TE ETITA o TE WANANGA.

  E hoa  tena koe, mahau  e ata ata tenei korero ki runga ki
to tatou WANANGA,  hei titiro ma nga iwi e rua, ma te iti, ma 
te rahi, i te takiwa i haere mai ai a Kapene Hopihona ki Niu 
Tireni, i te tau 1839, i tukua paitia mai e te Runanga N ui o 
Ingarangi i korero, paitia mai e te Runanga o Kuini. Haere 
pai ana mai Kapene Hopihona, kaore he kino i pa ki a ia, tae 
noatia tona matenga.                                      
  Ka  tu ano he Kawana, tona ingoa ko Kapene Pitiroia, i te 
tau 1844. He  Kawana   pai noa atu ki nga tangata Maori o 
Niu Tireni, pera tonu te aroha o  Kawana  Pitiroia. me to i
Kawana  Hopihona i taua tau ano, ka tae mai he Pakeha tona 
ingoa ko Wairaweke te ingoa, i haere mai ki te hoko wherua
ki Otakou, i te takiwa e ora ana a Tuhawaiki. Na. i marama
taua hoko whenua a Wairaweke ki Otakou i te tau 1844. Ko
te tau tena i utua ai e Wairaweke, Otakou, ka hoki atu a
Wairaweke ki Whakatu, ka mate ki Wairau.  He  whenua  te
take, tae noa ki te takiwa i tae mai ai a Kawana Kerei. Ko
te tau i mate ai a Wairaweke 1845. Katahi ano  a Ta  Hori
 Kerei ka  haere  kia kite i a, Ngatitoa, ara i a Kawiri Puaha 
ma.   Katahi  ano a Ta Hori  Kerei, nga  ki  atu kiu Rawiri i
 Puaha kia hoatu a Wairau hei utu mo nga toto o Wairaweke. 
 whakaae tonutia e Rawiri Puaha, katahi a Rawiri ka ki atu 
 kia Kawana  Kerei kia hoatu kia ia a Kaiapoi hei utu mo nga 
 toto o Te Pehi, whakaaetia ana e Ta Hori Kerei, na riro ana i  
 a Ngatitoa nga  utu o Kaiapoi.  Koia  tenei te he o Te Wai- i
 pounamu, kua utua ki te toto tangata. Muri iho i te tau ka
 tae mai a Te Keepa Komihana i te tau 1848, i haere mai ki te
 hoko whenua,  ki te whakaoti i ta mutunga o te hoko a
 Wairaweke, ka tuhonoa e Te Keepa Komihana. I whakaaria
 i te mutunga o te hoko  a Wairaweke.  Tika tonu  mai i
 Whakaari, ka mau ana ko Maungatere, ko te wahi tena i utua
 e te Kawanatanga, ko te tua-whenua kihai i riro i te Kawana- 
 tanga, muri atu i a Te Keepa Komihana : i taua tau ano 1848
 ka tae mai a Matara Komihana ki te whakaaoti i te hoko a
 Te Keepa,  he tangata marama a  Matara, i taua takiwa i
 marama   tetahi taha, i tua-pouri tetahi taha, kia rongo mai
 koutou nga tangata katoa ki te ritenga o te tohe a te Kawana-
 tanga e tohe nei ki Te Waipounamu, to nga Teihana whangai
 hipi kia puta te riihi kia ratou ki te Kawanatanga, me nga
 whenua  mahinga  koura kia puta ano nga riihi kia ratou ki te
 Kawanatanga.  No  kona i ki ai te Kawanatanga, kaua hei
 whakaatutia ki nga Maori te ritenga o Te Waipounamu, kei
 mohio nga Maori kei te takoto topu ano te whenua, kei puta 
 hoki tetahi wahi o te riihi o te whenua ki nga Maori. Wha-
 karongo mai e nga tangata katoa mehemea no Ingarangi ano
 nga oneone, utaina mai ai ki runga ki to kaipuke, tae mai ai
 ki konei, whakatokia  ai ki te moana  tipu ai hei whenua,
 katahi ano te Pakeha ka ki no ratou te whenua, katahi ano

10 550

▲back to top
                     TE WANANGA
          PANUITANGA.

HE    panuitanga tenei na matou i te whakataunga a te kai-
      - whakawa  ratou ko  taua Komiti mo  tetahi hara i
whakawakia  ki Te Hauke i te 16 o nga ra o Oketopa, i te tau
1878.  Ko te take o taua whakawa  mo nga  Tuna o Te
Rotoakiwa i mahia  pokanoatia e tetahi tangata i runga i te
ture rahui o taua Roto. E hara nei i te mea whakarite kia
mahia taua Roto, whakataua ana e taua whakawa ko Renata
Kawepo, Arihi te Nahu, Watene Hapuku, Renata  Pukututu
nga kai-tiaki mo taua Roto kei haere pokanoa tetahi tangata
ki taua Roto mahi ai, maua tangata e mau nei o ratou ingoa e
whakarite kia mahia,  ka haere ai te katoa ki te mahi, ki te
whakahe  tetahi i muri iho o tenei whakaotinga ka hinga te
ture ki a ia.        
  RENATA   KAWEPO,        ARIHI  TE  NAHU,
  TE WATENE HAPUKU.  . RENATA  PUKUTUTU.
  Te Hauke, Oketopa 23, 1878                       112
                                             PANUITANGA.

KI    te Etita o Te WANANGA; e ta tena koe, heoi te mihi.
E ta utaina atu e koe aku Kupu ki runga ki to tatou,
waka kia TE WANANGA,  ki nga reo e rua, "Maori," Pakeha, hei
titiro iho mana ma o tatou; ki te korero o tena panui, he mea
naku kia kauaka te tangata Maori Pakeha e pokanoa ki te
pakaru i te taiepa o Kakewahine Nama 2, wahi o Te Aute i te
keeti ranei, i nga wahi katoa ranei o nga wahie o etahi piihi
atu, me haere tonu nga wahie o ia piihi, o ia piihi, ma tona
piihi, ma tona piihi, ki te pokanoa te tangata Maori Pakeha
ki te pakaru i enei ture, e mau nei i roto i tenei panui, ka utu
ia ki te 50 pauna, ki te kore, ka tae atu ia ki te whare kino,
ko nga kai-tiaki o taua whenua hei titiro mo te mahi a taua
tu tangata, ko Te Otene Pomare, ko Tamati Maere, ko Ihaia,
ko aua tangata kia kaha, ahakoa ko nga tangata o roto o taua
whenua ka haere atu ki taua whenua, ka pono atu e kii ana te
keeti, me ata haere atu ki te tangata ia ia te kii o te keeti
ko nga tangata tena e tika ana ki te haere ki reira, ka mutu
i konei.
MAATA HEIPORA
Porangahau, Oketopa 17, 1878.

11 551

▲back to top
TE  WANANGA;
             HE  PANUITANGA.

               KOTAHI     hoiho kai ahau e  tu ana, i mau i ahau ki te
                         Totara, i te takiwa o Horohoro, o Tumunui,  o
               Waikato  awa, o Rotorua, i roto i nga hoiho puihi. He whero
               pumangu,  he tiwha nui kai te rae, he ma kai te matamata o
               te ihu, e toru waewae ma, he raho-poka, he hoiho ahua nui.
                he parani ranei kai te papa-katau, he  mate  ranei, kihai i
               marama.   Ko taku kupu tenei, me tere to tiki mai i to hoiho,
               ana kite koe i te panui i roto i Te WANANGA, ahakoa Pakeha,
                Maori ranei. Ka timata i te 28 o Oketopa nei, he taima tatari
                tena naku i a koe e te ariki o taua hoiho, ki te tae mai koe ki
                te tiki mai, a ki te homai hoki i taku moni i riro i te uta o te
               panuitanga, tae noa ki te 28 o Tihema. Ka mutu, ara, e rua
               marama  i whakaritea e au mo to haere mai i raro, i runga
                ranei o te motu nei ki te tiki mai i to hoiho. Ka timata i te
                29, o Tihema, tae noa ki te tau 1879, kua kore to arikitanga
                ki taua hoiho, ka maketetia  taua hoiho i tena taima, kai te
                tiakina paitia e au taua hoiho i tenei ra i te 7 o Oketopa, tae
               noa ki te 28 o Tihema, heoi ano.
               NA NGAMARE  HAKARIA.
Notice by me, by Te Hapuku, respecting the Lake
  Poukawa, that it shall not be Drained after my
  Death.
  The following is a law made by me, by Te Hapuku, which
shall be an unalterable law for my lands at Te Hauke which
have rot passed through the Native Lands  Court, and this
law shall be a law to all future generations.
  Friend, the Editor of TE WANANGA,  publish this, ray
notice, to all the world, and let it go over all the world, so
that all the tribes who live on these islands may see it, that
is all the Maori and European people. Let it appear in the
Maori and English languages.
  Now, this is my word : That the Poukawa Lake shall not
be.touched or meddled with by European or Maori, nor shall
anyone dig or make a drain by which the water shall escape
(from the lake), and thereby cause the lake to dry up. I
will not be right or just if any person whatever assume any
right or authority over my lands. I have a name ; I have
authority over all the lands which I own, and this portion I
now  hold, is very small—it is Te Hauke only—so that this
portion shall be left as it was in days gone by, according to
Maori customs and rights. And lot no Crown grant, no inves-
tigation by the Native Lands Court be made or held for this
land, Te Hauke, and on to Poukawa Lake, which is now held
according to Maori right, so that this, my Maori Law,  shall
take effect on it, as such law was the law of my ancestors for
ages past and even down to the days in which I, Te Hapuku,
have lived.
  Friend, the Editor of TE WANANGA, send my law to Sir G.
Grey,  that he may  approve  of this my Maori law. But I
have power over my own lands. Let this notice be published
each  Saturday of the months of all the year. 1878.
  This is the word of the meeting of old chiefs in support of
the words  of Te Hapuku,  and  it is true that we heard his
words  that not any  European should meddle  with or cut
drains, so that the water of the Lake Poukawa could escape,
and thereby drain that lake. And the reasons for his words 
are these : This land has not been passed through the Native
Lands  Court, there has not been a Crown grant issued for it,
and it is held by Native title, as he, Te Hapuku, is the sole
holder (Crown grant) of this land, and Te Hapuku  is the
Native  Mana  of this land, and such right to this land has
been that by which this laud has been held from the grand-
fathers who held it in ages past, and even down to us the off-
spring of those ancient owners. Let not any. person assume
any  right to ignore this Maori law, as Renata Tamakihi
kurangi has made this law steadfast on 'Te Hauke, as it is
land at Te-Hauke, which is held by Maori custom, and it
includes

12 552

▲back to top
                             TE  WANANGA.
                 PANUITANGA.                     


  RARAKA. RAUA KO PARAHI,
           KAI  HOKO RINO,              
         (Na Pairani i Mua).

KUA    TAE      MAI     I   INGARANGI—
      39 Pu tupara
      30 Hakimana
      14 Tupara puru, puru atu i te kake
       3 Hakimana puru atu i te kake
      20 Ponaka paura pupuhi manu
       2 Tana Hota.
  He Paraihe Paura, he Paraihi Hota, he Okaoka  Pu, he
Okaoka Horoi Pu, he Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pu, he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuka
Mata  Pu, he Whakapura mo  te Pu ana purua, me nga tini
mea atu mo te Pu.
  He  tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
utu.


      HE  PANUITANGA,
KI    NGA   tangata Maori, Pakeha hoki, ki te mea he hoiho
         uha ta te tangata Maori, Pakeha ranei, e hiahia ana
 ki te kawe kia NANAIA  i Kaikoura, ki te mea ka tuku
 whakaatu  mai taua tangata nana  taua uha  ki au, ka riro
 maku  e tiki atu i te kaainga i tu ai taua uha e kawe ki
 Kaikoura, a ka mutu te eke a te Tariana, ka tukua atu ano e
 au ha whakaatu ki te tangata nana taua uha, kia haere mai
 ki te tiki mai, ki te kore e tere mai, ka haria mai  e au ki te
 Pakipaki nei tu ai aua uha, ma  ratou e tiki mai ki konei,
 kaore he utu mo te Patiki, ki te mea ka hiahia te tangata ki
 te ui ki te momo o taua Tariana, me haere mai ki a matou ui
 ai otiia, tera ano e whakaatutia ki Te WANANGA a muri ake
 nei.                  NA  TE POHUKA  HAPUKU.
   Pakipaki, Oketopa 18, 1878.

               NOTICE.
 THOSE   who wish to take their MARES   to the Entire
  Horse NANAIA  at Kaikoura, by sending word to me
 to Te  Paki Paki, I will go for them and take them  to
 Kaikoura, and I will inform such owner when he may take
 his mare  away, or I will bring them to Paki Paki and put
 them into my paddock there.                         
   Information in respect to Fees given by me at Paki Paki.
                                       POHUKA.


      HE  PANUITANGA.
 HE     panui tenei mo taku hoiho i ngaro ki Porangahau, ko
       taua hoiho  he kohinahina, he raho-poka, he  ahua
 kopangopango  nga huruhuru o te kaki, me te waero, ko te
 parani kai te papa-maui, ko te parani he ika hapuku, ko taua
 hoiho na Ekengarangi  Hapuku, i riro mai i a Piha raua ko
 Wiremu. Ki te kitea taua hoiho, me tiki atu Ekengarangi,
 me  mau mai  ki a ia tiaki ai. NA WI MATUA

   Whangaehu,  Oketopa 25, 1878.
               NOTICE.
 LOST     from Porangahau,-a Dark-Grey GELDING,   dark
       mane  and tail, branded on the   near side with the
 figure of a codfish. Any information of such will be thank-
 fully received by Ekengarangi at Hauke.   WI  MATUA      

    October 25, 1878
               NOTICE.
  TO   SELL  the Land known  as Kohinurakau, at £8 per.
      -acre. Apply to us at Pakipaki. RAWENATA

                       PENI TIPUNA.
    Pakipaki, October 12, 1878,                          103
                              

TE HOIHO   TINO  MOMO   REIHI,  KO
                        TERENGA
 Ko  te tepara a Hori Karati a  Terenga tu ai, hei wahi e
kawea atu ai nga uha ki a ia.          ,
  E whitu tau o Terenga, a na Kererewata aia, a ko Piipi te
whaea. He hoiho pai a Terenga ki te reihi, a ki te pai o ana
uri. A i a ia te wiini o te whakakite hoiho i Haku Pei, a he
hoiho pai aia i ana uri haka. Koia te matua o Reri Rihipeti
te hoiho nana i wiini te Haku Pei porotuhi teika. He hoiho
pai a Terenga ki te mea hoiho haka, i te mea he uri kaha ona
uri.
  Ka tiakina paitia nga uha e kawea atu ana ki a ia, otiia e
kore te rangatira o Terenga e pai koia kia he, ana he aua uha.
Me mau atu nga uha ana oti te eke e Terenga, a me utu i aua ra,
a ki te mea ka noho tonu te uha i reira, ka utu te tangata e
rua hereni me te hikipene|mo te wiki.
  Nga utu, £5. 5. O. mo te uha kotahi.
  Ma te tangata nana nga hoiho, me te rangatira o Terenga
be korero mo nga utu mo nga hoiho i nui ake i te mea kotahi.
  Ko nga uha kihai i hapu i tena tau, £2. 2. 6. utu mo tenei tau
                                 NA HORI  KARATI.
  Hawheraka.
  He mea  pai ano, me utu ki te ooti te utu mo te uha.  97


TE REREWEI   O  NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU
HE     mea atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
      Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
                           Na te MIRA,
  Nepia.                 Tumuaki tiaki Rerewei.
   Nei taua ture—" 31. Ki te mea  ka  kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" rae era atu tu takaro, ki  te
mea  ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, kite
mea  ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
 kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
 ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."