Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 39. 28 September 1878


Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 39. 28 September 1878

1 477

▲back to top
TE   WANANGA.
       HE PANUITANGA    TENA  KIA KITE KOUTOU.
            "TIHE     MAURI-ORA."
  NAMA 39.             NEPIA,  HATAREI,   HEPETEMA   28, 1878.          PUKAPUKA 5.
PANUITANGA.        PANUITANGA.

     KIA      KITE!             KIA      KITE!
I   A   RENETI          MA.,
KUA  HOKI MAI  A RENETI KI NEPIA  NEI,

               A he tini noa atu aana
Koti. Tarautete,   Wekete,
   Potae,   Kiapa
     Kaone,  Paraikete,  Raka,

     Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
       HAERE   MAI  KIA  KITE
                I te whare Hoko a

RENETI                 MA.,
   Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito
                     i Nepia,
         1  TE  HEKIPIA   RORI.
                                        .  62
KIA MOHIO KOUTOU, E NGA IWI
          MAORL


               Kua ta ano i au
TAKU   TOA     HOKO      MEA      RINO,
 
              Kei tawahi ake o te

TARI  O  TE  WANANGA,   I NEPIA.
Ko  ahau te tangata tautawhito o Nepia, a naku te
      timatanga mahi hoko i nga mea rino
                      ki te iwi.


Naumai e te Iwi, Haere Mai
       ano ki au Hoko ai
                                                   

PAIRANI MA.
                                     92

2 478

▲back to top


                             TE   WANANGA.
                PANUITANGA.


  RARAKA RAUA KO PARAHI,
           KAI  HOKO  RINO,
         (Na Pairani i Mua).

KUA     TAE       MAI       I   INGARANGI—
      39 Pu tupara
      30 Hakimana
      14 Tapara pura, puru atu i te kake
       3 Hakimana  paru atu i te kake
      20 Pouaka paura pupuhi manu
       2 Tana Hota.
  He Paraihe Paura, he Paraihe Hota, he Okaoka  Pu, he
Okaoka  Horoi Pu, he Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pu, he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuku
 Mata Pu, he Whakapura mo te Pu ana purua, me nga tini
 mea atu mo te Pu.
   He tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
 utu.                                                  73

 NEI TAKU PANUI  KI NGA IWI MAORI
                KATOA.

 NGA     ra oku e korero ai ki nga Maori i taku Tari i
       Nepia, ko  Te Mane,  ko  Te Weneti, ko  Te
 Paraire, o nga wiki katoa.
                        NA TE  RIIHI,
 91                                 Roia, Nepia.


 Panuitanga ki nga iwi  katoa! katoa !
  Katoa! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
    naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
                  katoa.

  HE    mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
        kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
 ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua
  ranei, ki te mokete whenua ranei, ki etahi tikanga
  ranei e pa ana  ki te whenua.  Maatua   haere mai
  koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri te matau
  e puta ai mo auu mahi. Naku na,
                          TE  RIIHI,
    58                             Roia i Nepia.


 HE  PANUITANGA    KI TE IWI MAORI.
  KO     te utu mo te WANANGA i te tau, kotahi pauna
        e rua hereni me te hikipene.


                NOTICE.
  SUBSCRIPTIONS     to the WANANGA  newspaper
  O    per year, £1 2s 6d, by post.

                  PANUITANGA.
  KO   au ko TAKUTA   TERA, ka ki atu nei ki nga iwi katoa o
       Turanga, puta noa ki Waiapu, ki te takiwa ki nga iwi o
  taua takiwa, kei KIHlPENE nei ahau e noho ana, hei mahi i
  nga mate katoa o NGA TURORO MAORI.
  66                          TAKUTA TERA
      Te Wananga
                   

 Kotahi Putanga i te Wiki.
HATAREI, HEPETEMA 21, 1878

HE iti nga mahi a Te  Paremata i nga wiki e rua
nei, he mea hoki i haere nga mema   kia kite i te
mahi i te rerewe i Te Waipounamu. A i haere ano
hold a Karaitiana Takamoana, a Hoani Nahe, a Wi
Parata, a he nui nga mea i kite ai ratou, hei mahara
ma ratou, hei wawata i roto i te hinengaro. E rua
rau maero te roa o taua rerewe, a he tini nga taone,
he nui nga maara, he tini te iwi i nga wa o taua
rerewe i haere ai. He mea hoki ko te iwi, o Katapere
o Otakau,  Weterana, huihui  katoa, e rua  tekau
ma rima mano  tangata. A  he iwi e ora ana i te kai,
tena ko te Maori o aua wahi i nga ra o mua, he iwi
kahore e tino nui he kai i reira, a enei tau e haere
ake nei, ka tino nui rawa atu he Pakeha mo aua
wahi, he tini hoki no nga mea hei mahi ma te iwi.
E  ui ana matou he aha  te take i kore ai te Maori e
mohio ki te mahi i aua tini mea pai nei ? Tetahi
 take he ako na te Pakeha i a ratou tamariki ki te
 kura, ki te mahi, tena ko te Maori, e kore e tonoa
 katoatia a ratou tamariki ki te kura. A he ako na te
 Pakeha i nga kotiro kia mohio ki te mahi tika i nga
 mahi e au ai te noho a o ratou taane, me a ratou
 tamariki i te kainga, a he horoi tonu na aua wahine
 i nga mea e noho paru kore ai a ratou uri, e pai ai,
 a e koa ai te ngakau ki te noho i tona marae. Tena
 ko nga kainga Maori, ko te mahi a o reira tamariki,
 he mangere, a e kore e korero pukapuka, a he tutu,
 he amuamu, a e waiho ana e aua tamariki ko nga
 kaumatua nga mea e mahi ana, a ko te mahi e
 mahia e te koroheke, ko te mangere me te mahi he,
 ma  nga taitamariki tena. A ko nga  kotiro Maori,
 e kore era e mahi  akoako ia  ratou, kia mohio ai
 ratou i te noho pai, i te mahi kia pai te whare mo a
 ratou huanga.  A  tetahi he, he kino no a te Maori
 whare, he iti, he papaku. E kore te iwi mohio e
 noho i aua tu whare, e kore hoki e whai wahi e tupu
 ai te pai, e noho paru kore ai te iwi. Ki te mea ka
 mahi te  Maori i te whare pena me. te Pakeha a ka
 ako ratou i a ratou tamariki katoa ki nga kura, a ka
  ako ki te  mahi, penei ka  rite pu  te Maori, ki te
 Pakeha  te mohio me te nui. He  mea hoki na te
 kuare o te Maori ki o te Pakeha mohio i raru ai te
  Maori i nga tini Pakeha nukarau. A tetahi he, he
 kore na te Maori e wehewehe i ana whenua, me
  wehewehe nga whenua, ki ia tangata ki ia tangata,
  ma reira ka noho ahua Pakeha  ai te Maori a ka
  whiwhi ai aia i ana taonga ake, a ma reira e tau ai
  te he ki te tangata nana ake te he, a e kore ai te
  kino e rere e tau ki tenei, ma enei mea e tupu ai te
  Maori, a ma  reira e tino akoako ai te mohio ki nga
  mea kuare, a e puta ai he kupu a nga Maori, kua
  tupu nui te iwi Maori, a ma reira e kapi ai te whenua
  i te maara, e kore ai e tu he te whenua, i te kai
  kore,




3 479

▲back to top
                      TE WANANGA.
iwi."  E mea atu ana matou ki taua nupepa.  E
hoa, i nga ra o mua, i te wa o te Pakeha ki ano i
noho i nga motu nei, he iwi runanga te Maori ki
te rapu tikanga mo ratou, a he iwi ata rapurapu i
nga  mea  e  ora ai, e toa ai, a e noho mana ai te
Maori,  a he iwi rongo ki a ratou rangatira, a e ui
ana matou,  kei hea te mea o a te Pakeha korero e
korero nei i te Paremata i rereke atu i a te Maori
runanga  o  mua,  i ki ai koe, e kore te Maori e
mohio  ki te whakatakoto tikanga mo te iwi, e ki ana
koe, he iwi mohio te Pakeha. E hoa, e pooti kuare
ana te Pakeha, a e mea atu ana matou, he iwi ma-
tau te Maori ki nga  tikanga e mahi  ai, e korero ai,
a e kiia ai hei Ture mo te iwi, a e kore te Maori  e
pooti kuare  mo  te tangata, kia mohio  ra  ano te
Maori  ki taua Pakeha  ka pooti ai te Maori, hei te
Pakeha pono,  tika, a hei te Pakeha e kaha ana ki
te mahi i tana kupu kia tae ki te otinga, ka pooti ai
 
te Maori  ki a ia.

4 480

▲back to top
                    TE WANANGA.
  NGA RONGO  KORERO.

TE  KOHURU  I MOUMAHAKI   I TARANAKI.
  Kotahi Pakeha i mate i Moumahaki, i Taranaki, ko
Hone  Makarini te ingoa, he kai tunu kai aia mo nga
kai ruuri whenua.  He ngaronga atu no ana hoa ki
te mahi, a koia ko Makarini i noho i te puni ki te
taka kai, no te hokinga mai o ana hoa i te ahiahi i
kore ai ratou e kite i taua Pakeha, ano ka rapua e
ratou, ka kitea te tinana o Makarini i roto i te awa o
Moumahaki,   a no te tino tirohanga o ratou ki te tu-
papaku,  ka kitea te mataa pu i roto i te upoko o
Makarini e mau ana, ka ki aua Pakeha ho mea pupuhi
a Makarini, a no te haerenga o ratou ki te titiro i nga
mea  o te teneti, ka kitea te korenga o a ratou paura,
me nga  mataa, he mea tahae aua mea i riro ai. Ano
ka tu te whakawa "korona" rapu i te take o te mate
ka puaki te korero i taua whakawa, a he mea tupato
e etahi o ratou, na te Maori na Heroki i patu a Maka-
rini.  A rapua ana  a Heroki,  kihai i kitea, he mea
hoki, i haere aia ki te haere ke noa atu.
   Ano ka rongo nga  rangatira Maori o Taranaki, i
Poneke e noho ana, ka mea ratou kia Te Hiana, e nui
ana to ratou pouri, otira na Heroki ake ano tana ko-
huru, ehara i te iwi.
   A no muri iho i tae mai ai te kupu a Rewi kia Te
 Kiana, e mea ana aia, e pouri ana aia mo taua mahi
kohuru, otira, me hopu taua tangata, a me tuku mu
te Ture aia e mahi.

TE  WAEA  A REWI  MO TE  KOHURU  I
        MOUMAHAKI    I TARANAKI.
  E  hoa ma  e  te Kawanatanga, kua  tae mai ta
koutou  waea ki au, he ako mai ki au i te kohuru i
Taranaki, e kiia nei he mea pupuhi te Pakeha e te
Maori.   Kanui taku  mate pouri.  Akona  mai  nga
korero katoa o taua kohuru  ki au, a kia tere mai.
                                 NA  MANGA.

TE  TIKANGA E TINO MUTU  PU AI TE HAU-
         RANGI  KAI WAIPIRO.
   E ki ana tetahi Takuta, mahi turoro, kua kitea eia
 te mea e mutu ai te hiakai kino a te tangata ki te wai-
piro, a e mutu pu ai te hiahia kai waipiro a te iwi. E
ki aha taua takuta, me hoko te tangata i te hiako o te
rakau e kiia nei, he Paruwiana paaka (Peruvian bark)
a ka kohua ai tana hiako rakau ki te waiwera, a ka inu
ai i te wai o taua kohuatanga, kia kotahi tiipune e inu i
te inumanga kotahi, a kia ono inumanga i te ra kotahi.
 A kia mau tonu te inu i taua mea, ka tino mutu rawa
te hiahia, a te tangata ki te  kai waipiro. Ko  tana
hiako rakau, kei nga whare hoko rongoa e takoto ana,
a ki te hiahia te Maori ki taua mea, he pai noa atu te
hoko, e hara hoki i te mea e nui ana te utu o taua hiako
rakau.   E kiia ana, he tinitini noa atu nga Pakeha tino
whakamomori  ki te kai waipiro, kua kore rawa atu ta
ratou hiahia kai waipiro i taua hiako rakau nei.

       CURE  FOR  DRUNKENNESS.
   Dr R. D. Unger,  of Minnesto, writes to the New
 fork Sun :—" In  times past you  have  published
numerous  articles on the cure for drunkenness; but
none of them, so far as I have been able to discover,
have  resulted in relieving the victim they were in-
tended to benefit. With your permission, I will now
give to the world, through the Sun, a sure and speedy-
cure  for drunkenness—a   cure that has been  tried
frequently, and always successfully. Let the inebri-
ate—it matters not whether he  is just getting off, is
begining it, or is on a ' spree'—begin by taking every
two hours  one drachm  (teaspoonful) of tincture cin-
 chona (Peruvian bark).  This will make  him  feel
good.   Be   can increase the dose to  six drachms
 (teaspoonfuls) without any danger, and  take it in
 proportion four to ten times a day. It will not des-
 troy his appetite for food.  In the course of a few
 days the  anti-periodic properties of the cinchona
 begin to tell, and he loses not  only all taste of the
 tincture, but also for everything in the way of alcohol.
 Recently in this city a well-known gentleman—who
 has, in times past, been on his £500 and £1,000
 sprees—tried this remedy, telling the various drug-
 gists where he drank it that he was  fighting, and
 would conquer, the greatest demon on earth, but they
 would hardly believe him. Yet he  conquered, and
 the appetite for drink vanished. He was never ner-
 vous, never lost his appetite or sleep during the siege,
 and came out of the ordeal in perfect health. During
 the time the fever lasted I gave him two or three
 doses of simple medicine  for his general health, but
 the tincture of cinchona did the business. This case
 can be verified by the proprietors of even our drug-
 stores. So  well satisfied am I of the value of the
 treatment, that I will guarantee a cure in all cases,
 using this remedy alone."

 TE TOHU  MAIMAIAROHA  KIA IHARAIRA
               TE  HOUKAMAU.
   E kiia ana e nga Nupepa  Pakeha, no te rerenga
 mai o te tima Hinemoa i Akarana ki Poneke, i u ai
 te Kapene, me nga Pakeha o taua tima ki Te Whai-a
 Paoa, a he mea whakaara i reira te tohu maimaiaroha
 kia Iharaira Te Houkamau, he tangata a Te Houkamau
 i mahi tika i nga wa o te he i nga tau kua pahure nei.
   Ko  taua tohu mona, he mea hanga i te kohatu o
 Oamaru, a na te Kawanatanga i kii taua tohu aroha
 mo Te Houkamau    kia. mahia, hei maharatanga mo
 taua kaumatua rae aua mahi pai.           •

5 481

▲back to top
                                  TE  WANANGA.
 MONUMENT TO     IHARAIRA   HOUKAMAU.
  The  New  Zealander says that on the passage from
Auckland   to  Wellington  the Government steamer
Hinemoa   called at Hicks  Bay and  landed Captain
Fairchild and crew, who erected a monument  to the
memory  of  the late Iharaira Houkamau, an old maori
chief, who had done good service to the late Govern-
ment  during the  Native  disturbances iu the North
Island.  The monument  is built of Oamaru stone, and
has been erected by the Government in acknowledge-
ment  of the services rendered by Houkamau.

        TE  TIMA, A HANA   MOKAU.
  He  nui nga pai o te mahi a Kawana Kerei mo te
Maori, a kua mahia he tima e te Pakeha hunga tima i
Akarana, hei tima uta mea atu ki Mokau, a ko Haua
Mokau   te ingoa.  He tinia pai taua tima, a rere atu
ana aia i Manukau  ki Whangaroa,  a ka rere atu ki
Mokau.   Ano  ka tae ki Mokau, ka eke katoa atu nga
Maori  o reira ki runga ki taua tima, a pangoro tonu
te tima.  A  ka mea ana  Maori, katahi  ano ratou ka
ora, i te mea he timu ta ratou hei uta taonga mai ma
ratou i Akarana.   Ano ka  tae taua tima ki Waitara,
ka eke a Rewi raua ko Wetere  ki te tima, a he nui
to raua pai ki tana tima, ka mea atu te Kapene, maati
ahau e mau ki  Kawhia, ka mea atu a Rewi, ae, maku
koe e arahi ki Kawhia.  A ka men a Rewi, ka pai te
kupu a Te Hau  Pakeha i kii nei, ka mahia he tima e
ia mo Mokau, a kua pono nei tana kupu, ka pai kia
pono hoki te kupu a te Kawanatanga, a ka utu ano
ahau i aku utu mo te tima nei. A  ka mea  a Wetere,
ae, ka utu ano hoki ahau i aku utu mo te tima nei, a
ka haere ahau ki Akarana kia kite i te Pakeha nana
i hanga  te tima nei. A e  rere ana taua tima ki Mo-
kau  ki te tiki koora waro mana  i reira. He  nui te
pai o te Maori ki ta ratou tima, a kua mutu te kino o
aua Maori ki te Pakeha  haere atu ki Mokau.  A ki
te mea ka mahia te koora i Mokau, penei ka nui he
tima  rere atu ki reira ki te tiki i aua waro tahu ahi, a
ma  reira o puta ai he mahi,  a he moni, a he ora ma
aua Maori  i Mokau.  Kia mau  e te iwi o Maniapoto
ki to tinaa, ka nui koe a nga ra e haere ake nei i to
hoa ia Kawana Kerei.

       STEAMER   HANNAH    MOKAU.
   The  friendly feeling amongst  the Natives  esta-
blished by  Sir George Grey is beginning to manifest
itself iu various ways.  To  foster the opening  of
trade with the Natives in the Mokau River District a
small steamer, the Hannah  Mokau,  was built recently
by  Holmes  Bros., of the North. Shore, and that vessel
has just returned from her maiden trip.  Everything
passed off admirably.  After calling in a Raglan she
proceeded to Mokau,  crossed the bar, and entered the
river with ease.  A passenger on board thus describes
what   then took  place:—" All the  Mokau  Natives
came  on  board, so many  of them that we could
 scarcely move.   They  took  stock of   everything,
 calling her the Mokau  boat, saying they could get
 anything they wanted from  Auckland  now, as they
 had  a steamer  which  answered  the river so well,
 coming  iu better than anything they had ever seen
 crossing the bar. Rewi and  Te Wetere  met us at
Waitara.   They   were well pleased, saying she came
so like  a witch  from  Mokau   they could  scarcely
believe it was her. They were soon on board shaking
hands, and pleased to see us bring the boat. Captain
M'Kenzie,  knowing  Rewi, asked him  ' shall I take
you into Kawhia,  or  will you take me ?' Rewi  re-
plied, « I will take you,' which everyone was pleased
to hear, as it is a beautiful place. He further said, " I
am  well pleased with Mr. Shaw carrying out what he
has promised, that is to bring the steamer ; and if the
Government   carry out their promises as well every-
thing will be  right between  us. I will take £100
share in the steamer.' Then  Te Wetere said,'I will
also take £100 share in the steamer. I will go up to
Auckland  'next trip in our steamer and stay at the
North Shore  with  Mr. Holmes  two or three weeks.'
He  is now going to get coal for her at Mokau." This
tr p of the little steamer has already broken the ice
among the Natives, and their offer to take shares in
the property of the boat not only shows that they are
friendly to this approach  of a  civilizing agency to
their doors, but may be regarded as a promise that
they will do what they can to make the Mokau trade
extensive and profitable. If the coalfields known to
exist in this district are only opened and worked with
spirit, the Maoris will soon see more than one small
steamer frequenting  this once desolate spot.  A  few
years of  friendly intercourse will effectually break
down all barriers between the two races.


NGA KORERO WHAKAPAPA  O NGA TAU
  100 KUA PAHURE NEI O TE TAHA KI TE
  PAKEHA.

   E ki ana tetahi kai-tuhituhi ki te nupepa i Tawahi,
ko ana mea  enei i mahara ai o nga mahi nui i mahia i
nga tau 100 kua pahure nei. A e ki ana taua Pakeha
i nga tau e kiia nei, he iwi i mahi tahi, a i whawhai
ano hoki a Ingarangi mo te iwi Taake i aua tau, ki
nga iwi nui katoa o te ao nei.
   I te tau 1740.—I mea a Ataria raua ko Ruhia, kia
riro a Taake i a raua. A turia ana te whawhai moana
i Kaio.
   I te tau 1770.—I whawhai  ai a Ruhia  raua ko
Ingarangi kia Taake.
  I te tau 1790.—Ka whawhai ano a Ataria raua ko
Ruhia i a Taake, a e rua rau mano o te Taake i mate.
  I te tan 1798.—Ka whawhai a Ingarangi raua ko
Taake  kiu Wiwi.   A  peia ana  a Wiwi  e raua kia
haere ke atu a Wiwi  i Ikipiti.
  I  te tau 1807.—Ka  whawhai  a Ruhia  raua ko
Taake  kia Ingarangi, a ora iti ka mate nga kaipuke
manuao  a Ingarangi i a raua.
   I te tau 1827.—Ka whawhai ano a Ingarangi rana
ko Ruhia  kia Taake, a ora iti ka tino kore rawa atu
nga kaipuke a te Taake i te whawhai i Nawarino.
 I te tau 1828.—Ka whawhai a Ruhia kia Taake, a
he mea  tohu te iwi ki te kaara o to ratou Ariki.
   I te tau 1833.—Nohoia ana  te Pa a te Taake i
 Katatinopera e te Ruhia.
   1 te tau 1854.—Mate  ana a  Ruhia i te Karaimia i
te Taake, i te Wiwi, a i a Ingarangi.
   I te tau 1877.—Mate  ana a  Taake i a Ruhia, a
ahore kau he aha atu a Ingarangi.

6 482

▲back to top
TE  WANANGA.
    THE HISTORY OF A CENTURY.

         

NGA TIKANGA MO TE TANGATA TUHI-
TUHI KORERO KI NGA NUPEPA



RULES FOR NEWSPAPER CORRE-
SPONDENTS.



PAREMATA

TE PIRA POOTI MO TE IWI.


     

7 483

▲back to top
                               TE  WANANGA.

Te Witika
Te Parariri
Te Makarini

PARLIAMENTARY

THE ELECTORAL BILL

Mr. Sutton 
Sir Robert Douglas
Mr. Bryce
Mr. Gisborne
Mr Rollerston
Mr. Fox
Mr. Sheehan
Mr. Whitaker
Mr. Brandon
Mr. M'Lean

RETA I TUKUA MAI.

Heretaunga
Henare Tomoana
Hori Kerei
Te Hiana
Karaitiana Takamoana
Opotiki

Tokaahuru
Patupaiarehe


8 484

▲back to top
                     TE WANANGA.
IHAIA HUTANA

Waipatu

 CORRESPONDENCE

TO THE EDITOR OF THE WANANGA

Hastings 
Napier


Sir G. Grey
J. Sheehan
Karaitiana Takamoana
Henare Tomoana
Opotiki

Gisborne


IHAIA HUTANA

Waipatu

KI TE ETITA O TE WANANGA

Waikato

Turanganui

 Ngatoroirangi
Tamatekapua


9 485

▲back to top
                     TE WANANGA.
TUHAORA TE AKAKURA

Ngarutahi, Waikato Hepetema 9, 1878

TO THE EDITOR OF THE WANANGA


Sir G. Grey
Mr. Sheehan 
Karaitiana Takamoana

Te Arawa
Tamatekapua
Ngatoroirangi

Pare Waikato

Heretaunga

Hauraki

PENI TIPUNA
Pakipaki, Hepetema 16, 1878



10 486

▲back to top
                                TE  WANANGA.
            KI TE ETITA o TE WANANGA.
  E tama tena koe, te tangata hautu o to tatou waka, kia ora
koe.
  Tenei he panui tangata mate, i kitea e au i TE WANANGA,
o Hepetema  7 1878, a, nei taua panui, no te 16 o Hurae i te
po, te ra rua, to 6 o nga haora i moe ai a Te Hirata Hikanui.
Na e hoa ma, e nga iwi katoa he pai rawa te tuhi mai i nga ra
i mate ai, me te haora, me te aroha o tona iwi ki a ia. ara ko
tona ritenga ia mo aua tu tangata, kei nga waiata a Rawiri, e
mea  nei ko nga ra o matou tau, e whitu tekau tau. a ki te
whai kaha e waru tekau tau, ara o tatou rangi e ora aua i
tenei ao. kati me waiho iana i tena, penei kanui to matou
aroha atu ki tena o tatou kau-matua, no temea e whitu tekau
tau e ki nei hoki a Rawiri, ko te mea i hamumutia ake ai e te
waha o tenei tangata kuare, koia tenei ko te ingoa nei, ko te
Putaiki hapai Ture, kaua te patara rama hei mauria i o ratou
rohe, me nga mea pera, ko te Heketanga Arangi hapai Ture,
kaua he pia, me nga mea pera, ko te Hiki-ture kua puta nei
tona rongo he hanga whakamiharotia tou rongo e te iwi Hiki
ture, i kite iho nei au kua whakarongo koe ki te kupu a te
tangata kua haere atu i tenei ao, kia kainga, tena mea kino
te rama. Na e  nga iwi nei, ko tenei iwi Hiki-ture kua he noa-
iho, kua whakahuatia noatia e ratou te ingoa o nga atua-
whakapakoko.  ara o te waipiro, me to ratou karakia ki te ope
o te rangi, waiho ra e mea ana te whakatauki, kia ata piki ra
kei taka koe. a ka kopa tou waewae. A koia tena, e hoa kei
hoha rawa koe i te tukunga i ena kupu, e hara he mahi na te
ringa tangata, heoi ano.
                                 MONITA ERUERA.
  Pakowhai, Hepetema 6, 1S7S.


            KI TE ETITA o TE WANANGA.
  E hoa tena koe, mahau e tuku atu tenei panui ki Te WA-
NANGA,  me ta ki nga reo e rua, ki te reo Pakeha ki te reo
Maori, ma  Te WANANGA    e panui atu ki nga marae nunui,
ririki, e te iwi Pakeha, o te iwi Maori o tenei motu, puta atu
ki nga motu  katoa o te ao, hei matakitaki, hei titiro iho ma
te mahara, ma nga  kanohi o te iwi Pakeha, Maori, me nga
tauiwi o te ao, te ritenga o nga kupu o tenei panui, koia tenei.
Kua  tae mai a Te WANANGA   ki taku kaainga nei, ki te Paki-
paki nei toro mai ai i a au, ka ki mai a Te WANANGA kia au, e
koro tena te mea i peka mai ai au ki te toro mai i a koe. he
panui na te Hapuku ratou ko nga Komiti kaumatua o Here-
taunga  nei mo te Hauke, kia kaua rawa tetahi tangata Pa-
keha, Maori ranei, e pokanoa ki te whai-ritenga ki runga ki
te Hauke, tautohetia ana e te Komiti kaumatua taua kupu a
te Hapuku.
  Na, ka ki atu ahau, a Urupeni Hawaikirangi kia Te WANA-
NGA, e ta, panuitia atu e koe aku kupu kia te Hapuku, me te
Komiti kaumatua na. e whakahe ana au ki te panui a te Ha-
puku ratou ko tona Komiti kaumatua, kaore ia te Hapuku
anake tenei whenua a te Hauke, e mohio ana nga tangata e
tautoko nei i te panui a te Hapuku, me era atu tangata o
Heretaunga nei ki o matou take ki te Hauke. Te take i tono
whakahe  ai au ki tenei panui, ko te whakatuturutanga a taua
panui, no te Hapuku anake taua whenua, koia ahau i pouri
ai. ko tenei whenua, no matou katoa ko etahi tangata e mohio
nei ia au. He tino kupu tenei naku, me mutu te tuku o tenei
panui, engari, me panui ko nga tino kupu poroporoaki a te
Hapuku kia huihuitia, matou e nga uri a te Hapuku ki te
wahi kotahi noho ai, ki te Hauke. E whakaae ana hoki ahau
ki tenei kupu o te panui a to Hapuku, kia kaua e keria he
awa whakahe i te wai o taua whenua, e whakaae ana hoki
au ki tenei kupu o taua panui, kia kaua hei Kootitia taua
whenua a te Hauke, mehemea  ia ka mutu  te tuku o tenei
panui i korero mai nei a Te WANANGA, kia au, no te mea, he
mate  mo matou  kei roto i nga ritenga o taua panui a te Ha-
puku, ki te kore e whakamutua taua panui a te Hapuku, ka
tonoa e matou te whakawa mo  taua whenua.
  Heoi ano, kia marama  te whakautu i tenei panui aku, na
to koutou hoa pono.
                      NA URUPENI HAWAIKIRANGI,
  Pakipaki, 27 Akuhata. 1S78.
                                  KI TE   ETITA.  O  TE  WANANGA..

       E hoa utaina atu kia Te WANANGA, hai kawe atu ki nga wahi o Aotearoa katoa.
HE     PURAHORUA,       kia matatu ai nga tangata no ratou nga ingoa e mau nei i te rarangi tua-tahi i raro
         nei ki nga piihi whenua raruraru e mau nei i te rarangi tua-rua.
     Ka whakarangona,  ka hurihurihia e te Komiti nui o Rotorua ki Ohinemutu  a tetehi ra, meake ka
panuitia.
     Na  ko nga tangata e whai tikanga ana mo aua whenua, me haere ki reira, ka oti te whakawa, ka puta
te Pukapuka Whakarapopototanga  Take Maori ki te hunga i kitea tona tika e te Komiti Whakawa Whenua
Maori.
 ———————Nga Kai-tono.      1    Nga whenua me te Takiwa.   \_\_\_\_\_Nga  rohe.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
 —————————

Petera te Pukuatua, Wikepa  Nga- i Kaputahi e tata ana ki Ohinemutu. ', Kei te mapi nga rohe.
  whau, Hamuera Pongo.                          .              
Hutuha  te Tawahinga.            Te Pahou kei Ohinemutu.      -  Kei te mapi nga rohe.
Pita Ngahu, Menehira Taiamai.     Nga Tarawa kei Ohinemutu.         Kei te mapi nga rohe.
Mikaere  te Kati.                 Te  Hinau kei Mokoia.              Kei te mapi nga rohe.
Mere  Reweti.                     Okohinekino  kei Te Ngae.          Kei te mapi nga rohe.
Te Matenga  Taiwhanga.           Tikopapa kei Te Ngae.            Kei te mapi nga rohe
Te  Matenga me  etahi atu          Karioi, kei Te Ngae.               Kei te mapi nga rohe.
Hera  Heremia.                    Hauanu  kei Mokoia.                Kei te mapi nga rohe.
Perepe  Tapihana.                  Utuhina kei Ohinemutu.            Kei te mapi nga rohe.
Taekata  te Kotoihi.               Te  Utanga kei Ohinemutu.          Kei te mapi nga rohe.
Hera  te Turu.                    Te Reinga i te Koutu, Ohinemutu.  Kei te map! nga rohe.
Eruera te Uremutu,                                                     
 Hare Tanga te Waiatua,         Te Rewarewa  kei Mokoia.          Kei te mapi nga rohe.
Kiharoa Akuhata.      
 Aporo te Tipitipi. .               Maraeroa kei Ohinemutu.             Kei te mapi nga rohe.
Hohepa  te Wharepu.             I Te Kahikatea Matawera.          Kei te mapi nga rohe.
   Ko nga mapi o aua whenua, ehara i te Pakeha, na te Maori ake ano. Na to hoa aroha.
                                   •                                  NA WHITITERA TE WAIATUA.
   Ohinemutu, 22  Akuhata, 1878.                                                        Hekeretari.

11 487

▲back to top
                       TE WANANGA,
Panuitanga naku  na Te Hapuku mo  Poukaawa
moana kia kaua e Whakamaroketia i muri ia au nei.
  Hei Ture tuturu tenei maku ma Te Hapuku  mo  toku
whenua mo  te Hauke papa tupu, tae noa atu ki nga wha-
katupuranga katoa e haere ake nei.
  E hoa e te Etita o TE WANANGA, tukua atu e koe taku
panui ki te ao katoa nei haere ai kia kitea ai, e nga
katoa i runga i te Motu nei, Maori, Pakeha hoki, kia rua
nga reo, he Maori he Pakeha hoki. Na, taku kupu ko Po-
ukaawa  moana, kaua e pokanoa te Pakeha, te Maori ranei
ki te kari awa, hei rerenga mo te .wai, kei maroke a Pou-
kaawa.   E kore e tika kia pokanoa te Pakeha, te Maori
ranei kite hanga ritenga maana ki runga ki toku whenua
he ingoa ano toku, he inana ano toku kei runga kei oku
 whenua e mau nei i ahau, he wahi iti tenei wahi e toe nei
 ko te Hauke anake, me waiho tonu tenei wahi kia takoto
 Maori ana, kaore he Karauna Karaati, kaore he whakawa
 mo runga i tenei whenua papa tupu i te Hauke, puta noa
 ki Poukaawa moana, he taunga mo taku Ture Maori, he
 tikanga tonu iho tenei naku tipuna, tuku iho nei ki a ahau
 kia Te Hapuku.
   E hoa e te Etita ote WANANGA tukua atu e koe taku
 panui kia Ta Hori Kerei, kia whakamanaia mai, te Ture
 Maori, otira e whai mana ana ahau ki te whenua.  Me
 tuku tonu nga panui i nga Hatarei katoa o te marama o
 te tau 1878. He kupu tautoko tenei na te Komiti Kau-
 matua mo te kupu a te Hapuku, e tika ana, ka rongo tonu
 matou i ana kupu, kaua te Pakeha e pokanoa ki te kari
 awa hei rerenga mo te wai, kei maroke a Poukaawa.
   Ko  te tahe kaore tenei whenua i Kootitia, Kaore i Ka-
 rauna Karaatitia, he whenua papatupu tonu tenei whenua
 ko Te Hapuku  tonu te Karauna  Karaati o runga if te
 mana  Maori takoto ai. He Ture   tuturu tonu  tenei mo
 nga tupuna, tuku iho ki nga matua, tuku iho nei kia matou
 ki ona uri i muri i a ratou, kaua te tangata e pokanoa ki te
 whakahe  i tenei Ture Maori, kua whakatuturutia nei e
 Renata Tamakihikurangi te Ture Maori, mo te Hauke papa
 tupu, puta noa i nga taha katoa o Poukaawa moana, haere
 noa i nga taha taha katoa o Poukaawa moana, te taunga o
 tenei Ture Maori, taihoa ka tuhia te raina o te rohe o te
 Hauke  papa tupu, puta noa i nga taha katoa o te roto, hei
 taunga mo tenei Ture Maori, heoi, e hoa e te Etita o TE
 WANANGA,   kia tere to tuku, kia   TE WANANGA,   hei
 matakitaki ma nga iwi Maori, Pakeha hoki.
   Ko  tenei panui me tuku tonu i nga Hatarei katoa o te
 marama,  o te tau 1878, heoi ua te Komiti katoa e noho
 nei i te Hauke.
              Na  Te Harawira  te Tatere,
             Na Te Ropiha te Takou,
            Na Hemi te Hukui,
            Na Te Waaka Rewharewha,
             Na  Matene Waewae,
              Na Renata Tamakihikurangi,
              Na  Raniera te Iho,
             Na Ropata te Hoa,
             Na  Kiingi Tohunga,
              Ko  Maika te kai tuhi.


 Notice by me, by Te Hapuku, respecting the Lake
   Poukawa,  that it shall not be Drained after my
   Death.
    The following is a law made by me, by Te Hapuku. which
  shall be an unalterable law for my lands at Te Hauke which
  have rot passed through the Native Lands Court, and this
  law shall be a law to all future generations.
    Friend, the Editor of TE WANANGA,   publish this, my
  notice, to all the world, and let it go over all the world, so
  that all the tribes who live on these islands may see it, that
  is, all the Maori and European people. Let it appear in the
  Maori and English languages.
    Now, this is my word. : That the Poukawa Lake shall not
  be touched or meddled with by European or Maori, nor shall
  anyone dig or make a drain by which the water shall escape
   from the lake), and thereby cause the lake to dry up. I
  will not be right or just if any person whatever assume any
right or authority over my lands. I have a name ; I have
authority over all the lands which I own, and this portion I
now hold is very small—it is To Hauke   only—so  that this
portion shall be left as it was in days gone by, according to
Maori customs and rights. And let no Crown grant, no inves-
tigation by the Native Lands Court be made or held for this
land, Te Hauke, and on to Poukawa Lake, which is now held
according to Maori right, so that this, my Maori Law, shall
take effect on it, as such law was the law of my ancestors for
ages past and even down to the days in which I, Te Hapuku,
have lived.
  Friend, the Editor of TE WANANGA, send my law to Sir G.
Grey, that he may  approve of this, my Maori law. But I
have power over my own lands. Let this notice be published
each Saturday of the months of all the year 1S7S.
  This is the word of the meeting of old chiefs in support of
the words  of Te Hapuku,  and it is true that we heard his
words  that not any  European  should meddle with or cut
drains, so that the water of the Lake Poukawa could escape,
and thereby drain that lake. And the reasons for his words
are these : This land has not been passed through the Native
Lands  Court, there has not been a Crown grant issued for it.
and it is held by Native title, as he, Te Hapuku, is the sole
holder (Crown grant) of this land, and Te Hapuku is the
Native  Mana  of this land, and such right to this land has
been that by which this land has been held from .the grand-
fathers who held it in ages past, and even down to us the off-
spring of those ancient owners. Let not any person assume
 any right to ignore this Maori  law, as Renata Tamakihi-
 kurangi has made this law  steadfast oa Te Hauke, as it is
 laud at Te Haute, which is held by Maori custom, and it
 includes all the land all around the margin of the Lake
 Poukawa.  In some future time the boundaries of the land
 held under Maori right will be given, that is. all the Hauke
 lands and all around the lake, over which this Maori law
 shall have effect.
  Now, O Editor of TE WANANGA,   be quick and put this
 notice into TE WANANGA, so that it may be seen by the
 Maori and European public.
   Let this notice be published ou each Saturday of the months
 in the year 1878. Enough, from all the committee which is
 now being held at Te Hauke.
   Na Te Harawira te Tatere. Na Renata Tamakihikurangi,
   Na Te Kopiha te Takou,    Na  Raniera te Iho,
   Na Hemi te Hukui,        Na Kopata te Hoa,
   Na Te Waaka Rewharewha, Na Kiingi Tohunga,
   Na Matene Waewae,       Ko  Maika te kai tuhi.  88

           PANUITANGA
 HE     mea atu tenei ki nga tangata Maori katoa, kua nama
        taonga ki au i taku Toa i Taratera (Taipo) ki te mea e
 kore aua nama e utua e ratou i roto i nga wiki e wha, kei te
 12 o Oketopa ka tamanatia ratou e au.
                                                              PAPU
                                   (ROBERT  FlNLAYSON).
   21 Hepetema, 1878.\_\_\_\_\_ \_\_\_\_\_\_-\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_102
 .————     PANUITANGA.

             KI TE ETITA o TE WANANGA.
 EHOA,     mau e tuku atu taku panuitanga, me reo Pakeha
       He kimi tangata moku, i te Pakeha, hei Pakeha Parau
 mo  aku mahinga Taewa, Ooti, Kaanga, ma taua Pakeha e
 haere mai ki toku whare. Ko  te utu mo  te eka, kotahi £1,
 me  te kai, he pai o aku kai, he pai te whare moenga. Kei
 au nga hoiho me nga mea mo te mahi, kia 4 putanga o tenei
  panuitanga ki te kimi atu i taua tu tangata.
                              NA PAORA ROPIHA.
   Porangahau, Akuhata 10. 1S7S.                     96

              NOTICE.
  I WISH   to employ Europeans to plough my land, on which
      I wish to set potatoes, oats, and corn. I will give One
  Pound (£1) per acre, and food with a house to live in.
    I have also horses and all required for the use of those who
 may  do my work.  Apply at my place at Porangahau.
                              PAORA KOPIHA,
    August 16, 1878.

12 488

▲back to top
                        TE WANANGA.
           PANUITANGA.

                 KIA TEONE REHU.
EHOA    e Teone Kehu, tena te nupepa WANANGA mau, e
     tukua atu ana kia Hoani Kehu, Moeraki.
                                 Etita WANANGA.


           KI TE ETITA o TE WANANGA.
  Hei konei koutou noho ai i te kainga, e haere atu ana ahau
ko Opotiki. Na te hohoro- o taku haere i kore ai an e whaka-
hoki i nga  kupu o nga  reta e rua kia au o Waiapu. Ko te
kupu o aua reta e rua, kua kitea te moni koura kei Whare-
kahika, ara, kei tua i nga pae maunga, e kii ana taua reta,
pakiri ana te niho o te tangata, o Tuwhakairiora ki te korero
i taua moni. Heoi nga kupu.
                             HENARE TOMOANA.
  Nepia, Akuhata 20, 1878.


         To THE EDITOR or THE WANANGA.
  I am going to Opotiki, and I say good day to you all for the
present. I am so wishful to go on my journey that I am not
able to answer  the two  letters sent to me from Waiapu.
These  two  letters tell me the gold has been discovered at
Wharekahika,  that is beyond the high mountains. And those
two  letters say that tae people of the Tawhakairiora tribe
opened their mouths  so wide with joy when the gold was
found, and all their teeth can be seen when they speak of the
 discovery.
                                  H. TOMOANA.
- Napier, 20th August, 1878.                           99




       
 TE HOIHO  TINO  MOMO  REIHI, KO
                         TERENGA
   Ko  te tepara a Hori Karati a Terenga tu ai, hei wahi e
 kawea atu ai nga uha ki a ia.
   E whitu tau o Terenga, a na Kererewata aia, a ko Piipi te
 whaea.  He hoiho pai a Terenga ki te reihi, a ki te pai o ana
 uri. A i a ia te wiini o te. whakakite hoiho i Haku Pei, a he
 hoiho pai aia i ana uri haka. Koia te matua o Reri Rihipeti
 te hoiho nana i wiini te Haku Pei porotuhi teika. He hoiho
 pai a Terenga ki te mea hoiho haka, i te mea he uri kaha ona
 uri.
  Ka tiakina paitia nga uha e kawea atu ana ki a ia, otiia e
 kore te rangatira o Terenga e pai koia kia he, ana he aua uha.
 Me mau atu ngawha ana oti te eke e Terenga, a me utu i aua ra,
 a ki te mea ka noho tonu te uha i reira, ka utu te tangata e
 rua hereni me te hikipene mo te wiki.
  Nga utu, £5. 5. 0. mo te uha kotahi.
 ' Ma te tangata nana nga hoiho, me te rangatira o Terenga
 te korero mo nga utu mo nga hoiho i nui ake i te mea kotahi.
   Ko nga uha kihai i hapu i tera tau, £2. 2. 6. utu mo tenei tau
                               NA  HORI KARATI.
   Hawheraka.           .    .
   He mea pai ano, me utu ki te ooti te utu mo te uha.


 PANUI KI TE IWI
              HE  MEA ATU NA
   MANOE MA
                 He  kai Hoko matou i te

 PARANI, I TE RAMA,  I TE WAINA,
            ME NGA  HUKA,  TII, PARAOA,

                    Me era atu mea
         HEHITINGA  TIRITI, NEPIA,     86
          HE  PANUI    TENEI.

NAKU     kia rongo nga Pakeha me nga  Maori kua tu i au
      he Keeti kei te rori i Omahu mo  aku hoiho i whiua
e te Pakeha i Omahu ki te Pauna.
                               NA  RENATA    KAWEPO.
  Hepetema  16, 1878.


              NOTICE.
I HEREBY      inform all Europeans and Natives that I have
    put up a Gate by  the road at Omahu,  for my horses,
which were taken to the Pound by Europeans at Omahu.
                                   RENATA    KAWEPO.
  September 16, 1878.                                101


  Panuitanga ki nga iwi Maori katoa.
HE    mea atu tenei naku na TE A. W. PAROMAPIRA, kia
      mahia  e ahau e Te Roia i Kihipene nga mahi ma te
Maori.  Maku  e ata mahi pai, te mahi ana tukua mai ki au.
                                                  75


TE  REREWEI\_O\_NUI      TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU.
 HE    mea atu tenei, he whakatupoto ti te iwi Maori,
       Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi  purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
                           Na te MIRA,
   Nepia.                Tumuaki  tiaki Rerewei.


   Nei taua ture—" 31. Ki te mea  ka  kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki  te
mea  ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, kite
mea  ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
 kia uta ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
 ka pana hoki ia i taua kareti, tana teihana ranei."



   TE TARI O TE WANANGA.
    KEI       HEHITINGA                 TIRITI          I   NEPIA
        i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
          Ko te Kai hoko mo te Nupepa

     TE       WANANGA
              Ko KAKATI ma,

        KAI    HOKO      PUKAPUKA,
               Hehitinga  Tiriti, Nepia.


 NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panu
     e HENARE   TOMOANA,    e te tangata nana, tenei niupepa, te whare ta
     o Te Wananga  Nepia.
             HATAREI, HEPETEMA 28,1878.


 NAPIER,  Hawke's Bay, New Zealand.—Printed by HENARE  HIRA, and
     published by HENARE   TOMOANA,     the proprietor of this news-
     paper, at the office of Te Wananga, Napier.
             SATURDAY SEPTEMBER 28,1878,