|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 7. 21 February 1876 |
pp
Abstract 
pp
Commentary|
|
1 65 |
▲back to top |
TE WANANGA
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA—7, 8. NEPIA, HATAREI, PEPUREI 21, 1877 PUKAPUKA 4.
PANUI MO TE WATI.
PAERANI ME ANA HOA
HE tangata kua oti te RAIHANA kia hoko
HEI HOKO.
|
|
2 66 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Grey, the, candidate who was supposed to be identified
with those objectionable parties, polled within ;
twenty-four of winning, and beat Mr. Sutton on his
ground—the town of Napier—by thirteen votes. The
people of Napier, who ought to know Mr. Sutton well,
have expressed their opinion. of him by giving a
majority to his most determined antagonist. The
Wairoa behaved splendidly, and has in consequence
provoked the wrath of our evening contemporary
According to the Telegraph the Wairoa voters aro
essentially topers of the first water, and give their
votes to the man who " shouts " best and oftenest, and
now it further tells us in effect that Wairoa is a
poverty-stricken place, and will soon require a work-
house to provide for its pauper population.
The real explanation of the result of the election—
we mean of the moral victory gained by Mr. Bu-
chanan—consists in the fact that The middle and
working classes of Napier and of the country districts
are awaking to a true sense of their position, are see-
ing clearly how They have been governed and plu-
dered by a clique, and they wish to free themselves
from a yoke which means poverty and less of self
respect.
Heretaunga
Henare Rata
Mr. Buchanan
|
|
3 67 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Napier
Mr. Buchanan
Hawke's Bay
|
|
4 68 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Turakautahi
Kaweriri
Tuahuriri
Teruapu
Pahikore
Tapui
Mataiwhakariki
Keita Kairo
Rakawhakura
Maruhona
Rakitawhiao
Terakipaka
Manawaiwaho
Teruahikihiki
Taoka
Te Whiwhi
Tanewhakatorotika
Teketeiwi
Atanui
Pitoetoe
Teone Topi Patuki
Waipounamu
AN ACCOUNT OF THE DESCENDANTS OF
PAIKEA
Takitimu
North Island
Hauraki
Ngatirahiri
Ta Tanara Makarini
Thames
Kemureti
Waikato
Ngatitamatea
Mackay
|
|
5 69 |
▲back to top |
TE WANANGA,
raruraru oa te Kawanatanga, Ke mea pai ano pea kia whai
kupu au ki te Paremata, mo tenei mea, hei kona koutou, na
tohoa.
NA HOANI NAHE.
AROHA DISPUTE,
WE copy the following Maori letter and translation from
the Thames Advertiser of the 13th January :—
Te Aroha. Hauraki.
Tihema 3. 1876.
(Kia Ta Tanara Makarini, Minita mo nga Maori).
E pa tena koe.—He whakaatu tena na matou kia mohio
koe ki nga tikanga a James Mackay, kai hoko whenua a
te Kawanatanga mo runga i to matou whenua i te Aroha.
Ka nui te he o tana mahi ki te whakaeke kau i nga
Raihana me nga Nama a nga iwi ke o Hauraki nei ki runga
ki to matou whenua ki te Aroha. Nui noa atu te he o
tenei Pakeha, ki te tango noa iho i to matou whenua mo
te Kawanatanga. hei utu mo nga Nama taonga me nga
moni i hoatu e ratou ko ana Pakeha ki nga iwi kaore nei
o ratou paanga take tupuna ranei ki te Aroha.
|
|
6 70 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Otira ekore ratou e poauau ki te haere mai ko ta matou 1
tenei e tono nei ki a koe. Kia kaua a to Make e roherohe |
i to matou whenua mo nga iwi kua. whakaekea nei nga ,
nama ki reira. Kia kaua hoki aia e haere mai ki te
Aroha nei i naianei. i
E hara i te mea ka kaiponutia tenei whenua e matou ka |
kore ranei e tukua atu e matou ki to Kawanatanga. Kao ;
engari ka tukua ano e matou ki te Kawanatanga. Hei i
utu nao a matou nama anake. Me nga moni hoki i a matou ;
ara i o matou hapu.
He putake nui ano kei roto i ta matou tono ki a koe mo
tenei mea. He whakaaro na matou kei puta poauau ake
he raruraru ki tenei waahi i runga i te Tukaha Pakeke
rawa o tenei Pakeha ki te tango whenua hei utu mo nga
nama a aua iwi.
Engari, waiho ma nga iwi Maori ano o Hauraki nei i
tenei whenua me tenei raruraru e whakaoti pai. Ta te
mea he iwi "Tohunga" rawa atu a Hauraki i nga iwi
katoa o te motu noi. Timata mai i nga ra i tae mai ai te
Nuinga o te "Rongopai" a tae mai ana ki naianei kaore
ano he kino mana ki a ia ake ki totahi atu iwi ranei.
Nakonei matou ka tohu kia koe kia tukua mai he Kupu
Maori kia te " Make" kia kaua aia e haere mai ki te Aroha
nei.
|
|
7 71 |
▲back to top |
TE WANANGA.
longing to us as payment for debts for goods and money
that he and his Europeans have advanced to tribes who
have no title or ancestral claim to the Aroha Block. The
reason he does this 13 that he may acquire the land for
the Government.
It is on account of this that we write to you so that
you may know, that we intend to retain possession of our
land, and that we will not give it up in payment for the
debts of those other tribes.
We are satisfied in our minds, and it is fur that reason
that we write this letter to you, that when the time
arrives, and we hold fast to our land, the land ut our
forefathers, and which is not the land of the tribes whose
debts Mr. Mackay wants to charge against it. Then,
perhaps, when we persist in retaining possession of it.
you, " the Government," will be unjustly angry with us ,
because we hold back the land that belonged to our an- •
cestors, rather than it should go to pay the debts of tribes
who have no claim to it.
The only reason that Mr. Mackay has for setting up
claims for those tribes to Te Aroha is, that the Native
Land Court said in its judgment, that the Aroha Block
was owned by one ancestor—" Marutuahu " but we wish
you to understand what that means. The Court was cor-
rect and perfectly right in giving judgment in favour of
"Marutuahu" in connection with Te Aroha, and we (the
people) who now complain against other tribes of Hau-
raki (having ownership), are the direct descendants of
" Marutuahu," viz., those of us whose names arc appended
to this letter.
|
|
8 72 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Therefore it is that we wish to impress upon you the
advisability of instructing Mr. Mackay not to proceed to
Te Aroha, lest trouble should ensue and we have cause to
blame one another in the future.
It is well known that the member for the Northern
Maori District applied in Parliament for a Commission to
enquire into the cause of the troubles that arose at Tara-
naki and Waikato ; therefore we think that at some future
time enquiries may be made concerning the trouble that
arose in Hauraki : that is, should trouble arise.
Be that as it may, our wish has been expressed to you.
that you should order Mr. Mackay not to go to Te Aroha
at present, so that should trouble afterwards arise, it will
be after our wishes in the matter have been made known
to you.
But we wish the tribes themselves to go there, so that
the Government may find out who are the real owners of
the land which is being taken by Mr. Mackay, and this
can be known by their being able to point out on the
ground portions of Te Aroha owned by them.
[Here follow the signatures as given in the Maori letter.]
KI TE KAPUTINI O TE TIMA NEI O TE WANANGA.
E hoa tena koe. tena tangata kaha, ki te whaka tupa, i nga
au, o te moana, o haere nei koe,ki te utauta i nga taonga o te
ngakau, kiia wahi. kiia, wahi, ara nga whakaaro a te tangata
e tirohia iho nei i a Te Wananga. Tenei hoki aku mea utaiua
atu e koe kia Te Wananga, hei titiro raa nga hoa i te motu-
Hei whakarongo ma te taringa Ara, nga mahi o te rangi-
marie, e mahia ana i tenei taha o to tatou motu. Hei whaka-
miharo ma te tini o te hoa. E hoa kei ngakau kore, ki te
maha mea. i tukua atu na kia utaina kia Te Wananga. E pai
ana he mea kua oti. te kai utauta, aia a Te Wananga, he
taonga pai ano hoki tenei hei kanenga atu ki nga taone, hoko-
hoko ai, ara, ki nga ngakau o nga hoa aroha, koia tenei :—
He marenatanga kei raro iho nei. ua to hoa na Rota R.
Te Tahiwi. -
HE MARENATANGA.
Ko Natanahira Wi Parata Te Kakakura, raua ko Areta
Hoani Taipua Te Punairangiriri. I marematia ki Otaki i te
13 o nga ra o Hune 1876. Ko te Minita nana i marena ko
Revd. Make Wiremu (Revd. McWilliam.) Ko aua tamariki
he mea taumau na o raua tupuna, i te mea e ririki tonu ana
raua, na Ropata Hurumutu, na Oriwia Te Aka, ua Ria Hau-
koraki. Ko ta ratou kupu tenei, ma. Natanahira a Areta ma.
ma Areta a Natanahira. Pakeke noa ke aua tamariki, e iri
tonu ana te kupu taumau a o raua tupuna i runga i a raua.
me te tiaki tonu o raua matua i taua kupu, tae noa ki te
matenga o taua toko-toru, kua. kau-matua rawa ako hoki aua
tamariki, kua akona ki te kura, kua mohio, a mau tonu te
whakaaro o aua tamariki ki te kupu a o raua tupuna, i runga
ake i te ako pai a o ratou matua me to raua whakarongo
hoki. A no tenei ra. katahi ka tino whakaritea e aua tama-
riki, tauri kupu taumau mo raua. Ara, ka whakapumautia
ki ta te Ture tikanga, i te aroaro o te tokomaha. Koia tena
ka Marenatia, i runga i te whakakotahitanga o te tinana o te
taane raua ko te wahine, ki te Mowhiti Koura, i runga i ta
te Atua tikanga whakakotahi i te tangata, raua ko te wahine.
Ko te haora i whakaritea, mo te Marena, ko te 12 o nga haora
o te awatea. Ko nga kai tutu o te tane Marena hou ko
Kerehi Wi Parata. Makiri Wi Tarata, Metapere Tangahoe.
Raiha Waitohi, Hohepa Metapere, Kopata Ngapaki. Ko o
ratou kakahu he mea ma katoa, he puarakau i runga i nga
mahunga. e Karauna ana. Ko nga kai tuku o te wahine
Marena hou, ko te Matenga Moroati. Areta To Popo. Mereti-
ni Hape. Tipi Te Rei, Hehi Puketapu. Keita Iraia. Kiriata
Kiniwe. Ko o ratou kakahu, he mea ma katoa, e hoki
ko te wahine Marena hoki, i te rite toma o nga kakahu o raua
kai tuku. Anana ma tonu me te hukarere o Tapuaenuku titiro
rawa atu,
ko Winara Wi Parata. Ko nga
hoiho to i nga kareti, he mea ma katoa i to ratou ekenga
ki runga ka pupuhi, whakanui nga tangata hotahi
rau, (100) i whakaritea ratou mo tera mahi, mo te
pupuhi pu. tae noa nga kareti ki waho mai o nga whare Kara-
kia, e pupuhi tonu ana. te iwi mau pu i tana mahi. Anana,
ngateri ano te whenua. e tia hoki ko nga pu huri whenua o in,
taone, e mahi whakanui nei i ona ra nunui.
Ko nga tangata i uru ki roto ki te whare Karakia i te ma-
renatanga, e 586. haunga nga tamariki, ko enei tangata, no
nga Hahi katoa. Koia tenei, kote Ingarangi, Weteriana,
Roma Katorika. Kotarani, Hau hau.
Pakeha etahi, ko te nuinga ano he ma oni, a nui atu te pai
o taua Marena, ko o raua kai tuku i muri i a raua, i te mutu-
nga o te Marena, ka hoki katoa te iwi ki te wahi i whakaritea,
hei huinga ki te kai. Katahi ka noho tahi, te taane Marena
hou; me te wahine Marena hou i runga o te kareti kotahi, ko
raua kai tuku i runga i tetehi kareti A, nui rawa te whaka-
miharo o nga Pakeha ki te pai o taua Marenatanga, ki te rite
tonu ki ta te Pakeha ritenga.
I te2 o nga kaora ka takoto te Tima ki roto i Raukawa Whare,
ko taua whare i whakatupuria a roto ki nga rakau katoa, rawe
ana tera te rau o te rakau i te haora i rite ai. ka whakatapo-
koria ki te kai. ko te taane marena, me te wahine marema. i
te poti ki te taha ki te Weta o te tepara, me o raua matua, i
te taha ki te Nota. Ko Revd. McWilliam, ko Revd. R. Wanui
i te taha ki te Hauta, ko o raua ka tuku. Ko te roa o te
tepara , kotahi tini, ko nga keke o te marena e rua i te tepara,
tua-tahi, e tu ana he tino keke aua keke, he mea maui mai i
Ingarangi. Anana. ka korero, ka aha, te nui o nga rirarirau o
aua keke nei. Ko nga mea i kitea ki roto i tetehi o aua keke
i te tapatapahanga., kotahi ringi koura, kotahi temara hiriwa,
kotahi pauna moni. Ko tetehi o aua keke i waiho hei tuku-
tuku ki nga whanaunga, ia wahi, ia wahi o Aotearoa, o te
Waipounamu, ko nga utu o aua keke. £8 15s. Ko nga tangata
i tapoku i tenei kainaga e 62 Maori e 3S Pakeha huihui katoa
kotahi rau tangata (100). Ko te nui o te kai nui atu. Koia
enei, kotahi kau. e 200 hipi, e S6 taketake, e 50 kuihi, 72
tikaokao, e 37 parera Maori, 3I parera Pakeha nei. kotahi
mano kereru (1000). e 491 kaka, e rua mano e wha rau te
kau ma-rua koko (2412), kotahi te poha huahua koko, e (816)
i roto, me te tini atu o te kai e kore e taea te tuhituhi. Kati
nga mea e tuhi iho ko nga moni i pau a nga Matua o te tane
me ona iwi. a nga Matua o te wahine me ona iwi,, mo tenei
marena i te hokonga i nga mea katoa. E £862 16s S£d. I re
mutunga o tenei kai ka tu a Rev. Hake Wiremu ki te korero,
e hoa ma, e whakapai ana au ki to tatou huinga mai ki tenei
Tepara i runga i te whakakotahitanga o tatou ngakau, kia
whakawhetai tatou ki te tane marena hou rawa ko te wahiae
marena hou. mo to raua whakarongo ki nga kupu a o raua
matua, i ata honoa ai raua, ki ta te Atua i pai ai, ki to raua
haere i runga i te Rangimarie. e mihi atu ana au ki te wahine
marena, he kotiro hoki ia i noho ki taku kura, i mua. a kua
rite nei i a ia nga mea i whakaakona ai ia.
Wi Parata—E whakapai ana au ki to, koutou huinga mai
ki konei i te ra Marenatanga o a maua tamariki, na to raua
whakarongo hoki ki o maua reo. ka tae atu raua ki te marena.
A ka huihui mai tatou ki konei whakawhetai atu ai tatou ki
a raua, mo to raua haerenga i runga i te Rangimarie, ara i
runga ano i nga kupu a o tatou matua, ki Rangiatea, ki
Rangiatea. ko ona hua ano enei te hoatu nei kia marenatia.
Ahakoa. mahi nga iwi nei i etahi tikanga mana mau tonu
ano koe ki te whakapono, me te aroha a e mahi nei koe i nga
mahi rangatira, he kupu atu tenei naku kia koutou e nga
taitamariki. me nga taitamahine, ki a mau tonu ki enei.
tikanga ara ki te marena kaua he ara ke mo koutou, ki te kore
koutou e whakarongo ki te reo o koutou matua, e kore koutou
e tae mai ki tenei tunga, ara ki te marena, e nga taitamariki
puritia te oha a o koutou tupuna, te kupu nei ki a mau ki
Rangiatea na te whakarongo hoki o tenei tamaiti aku ki
taku reo. ka tae ki runga ki tenei mahi. Koia tatou i huihui
mai ai ki konei, mehemea ka kore etehi o aku tamariki e
whakarongo ki tuku reo e kore ano hoki e tae mai ki te mare-
natanga. E hoa ma, e whakapai ana au ki to koutou tahuri-
tanga mai ki te hapai i nga oha a o Tatou tupuna. Ko renei
e nga taitamariki kia rongo ki te reo o tou matua, o tou
matua kia haere ai koe i runga i te Rangimrric hei painga mo
tou tinana, me tou Wairua.
Matene Te Whiwhai :—
E hoa ma, tena koutou. Tenei au te mihi atu nei ki a
koutou, mo to koutou huinga mai ki tenei marenatanga i
runga i te aroha, ae te mau tonu ki nga takanga pai o te
|
|
9 73 |
▲back to top |
TE WANANGA.
|
|
10 74 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Hohipuha Tewiata. i mate i te 9 o nga ra o Mei. 187G. ka
kotahi ona tau.
Heni Nota te Tarure, i mate i te 12 o nga ra o Hune. 1876.
ka tekau nga marama.
Kote Kipihi Te Rei, i mate i te 19 o nga ra Hune. 1876. ki
te kau ona marama.
He Pakeha, i mate ki te wai i te awa o Otaki i te Waipuke,
i te Paraire i te 23 o nga ra o Hune. 1S76, i le Rahoroi
Ka kitea, i te Mane te 26 o nga ra ka Kimihia te take i mate
ai kitea iho e nga kai wkakawa tokorua, he J.P.. raua me te
tekau marua he mate ata tupono kia ia.
KORERO PAREMATA.
He Korero enei no nga korero a te Komiti rapurapu i
nga tikanga o nga mea ki te taha Maori, a he mea ta
aua kupu e matou, ki te tikanga o aua korero i whaka-
maoritia ai e nga kai Whaka Maori o te Kawanatanga.
E hara ia matou taua tu reo Maori. He ta ta matou kia
rite pu ki ta ratou i mahi ai, a na ratou taua whakamaori-
tanga i nga kupu a te Komiti, e hara ia matou.
EDITA WANANGA.
Ko TE KUPU A TE KOMITI MO RUNGA I TE PUKAPUKA-INOI
A NATANAHIRA HURUPA ME ONA HOA K 69.—E tono ana nga
kai-inoi kia araia nga kau a nga Pakeha, kei pokanoa ki
runga ki o nga Maori whenua i Hauraki.
E tono ana hoki ratou kia whakanuia te utu o nga whenua
ki te £5 mo te eka. ko te utu o te koari kauri ki £5 mo te
rakau kotahi.
Kua whakahaua ahau kia ki penei ki te whare : —
E kitea ana i runga i nga kupu i puakina ki te aroaro o te
Komiti e ahua hapa ana te ture o te Poro-wini mo te pauna i
runga i etahi tikanga, engari kahore he kupu ko atu ma te
Komiti.
(HOANI PARAIHI)
JOHN BRYCE.
Tumuaki.
Hepetema 5, 1ST6.
Ko TE KUPU A TE KOHITI MO RUNGA I TE PUKAPUKA-
INOI A NIREAHA TAMAKI ME TANA HOA.—E ki ana nga
kai-inoi ko etahi whenua e tata ana ki Woodvilie (Ngaawa-
purua) kua hokona e nga Maori kahore nei o ratou take tika
ki reira. E tono ana ratou kia kimihia taua mea e te Pare-
mete.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
Ko te ahua o tenei pukapuka-inoi he tono kia whiriwhiria
ano tetahi whakataunga a te Kooti -whakawa whenua Maori.
Kahore a te Kemiti kupu mo tenei engari me titiro ki ta
ratou kupu i hoatu ki te Whare i te 23 o Akuhata, 1876.
(HOANI PAREIHA.)
JOHN BRYCE.
Tumuaki.
Hepetema 6. 1876.
Ko TE KUPU A TE KOMITI MO RUNGA I TE PUKAPUKA-INOI
A HONK TAIAKE.— E ki aua te kai-inoi kei te toe kia utua, ki
a ia tetahi moni mo tetahi piihi whenua ko Opuawhango to
ingoa kei Tokerau, i hokona e te Wiremuhana i te wa ko ia
te Huperitene o Akarana. E ki ana te kai-inoi no tona
matua, no Mokau, te whenua a whakaturia ana ia ara te kai-
inoi hei riiwhi mona. E ki ana hoki ia i tetahi haerenga
aua ki Akarana ka kitea e ia kua ki a Wiremu Kingi ko ia a
Mokau, ko ia ranei to tangata kua whakaturia nei riiwhi mo
Mokau no reira i riro atu ai ki a ia to moni i tika kia utua ki
te kai-inoi.
Kua whakahaua ahau kia ki penei utu ki te Whare :
Ko nga korero i taea te korero ki to aroaro o to Komiti e
ahua rere ke aua i nga korero i roto i te pukapuka inoi otira
kahore he kupu ke atu a te Komiti.
( HOANI PEREIHA.^
JOHN BRYCE.
Tumuaki.
Hepetema 6, 1876.
Ko TE KUPU A TE KOMITI MO RUNGA I TE PUKAPUKA-
INOI A. WARETINI TUAINUKU ME ONA HOA E .— E tona ana
nga kai-inoi kia tukua atu he kai-ruri ki to whakatuturu i
nga rohe o etahi porowhita kei Horowhenua i whakaritea e
te Kawanatanga, e ki ana hoki ratou ko o ratou mahinga ka:
kua whakararurarua e Muaupoko.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—E
whakaaro ana te Komiti me titiro e te Kawanatanga tenei
mea kia tere ai te kore atu nga mate e pouritia nei i roto i
nga kupu o te pukapuka-inoi.
(HOANI PAKAIHI)
JOHN BRYCE
Tumuaki.
Hepetema G, 1876.
TE PAREMATA.
WHARE PAREMATA.
TAITE, OKETOPA, 27,1876.
NGA WHAIKORERO O NGA MEMA MAORI.
Ko Ngatata, i mea, mo te motini e mau ana ki tona ingoa
ko te take o taua motini he mea nana kia taia ki te reo
Maori nga whaikorero a nga Mema Maori o nga whare e
rua. No te mea inaianei ko nga Maori i waho kaore i te
mohio ki nga korero a nga Mema Maori i roto i te Pare-
mata. Kaore ratou i te mohio ki nga mea e whakatikaia
ana ki nga mea e whakahengia ana. Mehemea ki te
whakamutua te Waka Maori me pehea e mohio ai nga
Maori e mohio ai ki nga mea e mahia ana i roto o te
Paremata. E mea ana ratou kia kaua e kite te tangata ki
tana whakaaro me ta nga korero a nga Meina Maori me a
nga Mema Maori ki te kore e taia te Waka Maori, katahi
ka kore e mohio nga Maori o waho ki nga mahi e mahia
ana e te Paremata. Kei te mohio ranei te Kanuihera ki
te whakahaere tenei mea? Tena pea i kite etahi o nga
Mema i tetahi reta i roto o te Nui Tireni Taima i te mane
na Mohi Turei e mea ana mo te Waka Maori. Ko te ahua
I o Mohi e whakaaro ano mo tona iwi kei kore e mohio ki
nga mahi o roto o te Paremata inahoki ka whakamutua te
Waka Maori, na reira ka taia taua reta ki roto o te nupepa,
kia kite katoa ai nga mema i taua reta. Mehemea e taia
ana ki te reo Maori nga korero a nga mema Maori ki roto
o nga pukapuka of te Paremata, katahi ka mohio nga
Maori ki nga mahi o roto o te Paremata e mahia ana e o
ratou mema. Na enei take i whakatakotoria ai e ia tana
motini ki runga o te tepu. Ka mutu i konei ana korero,
engari ka waiho e ia taua mea ki roto o nga ringaringa o te
Kaunihera, ko te take i korero ai ia ko te whare tenei o
runga.
Ko te Kohere i tautoko i te motini. Ka tautoko ia i nga
; kupu a Ngatata. Ko te mea e whakaaro nuitia ana e te
Maori ko te Waka Maori ; ko ta ratou nupepa nui tera, e
kitea ai e ratou nga ture e mahia ana. He ahako nga
mahi e mahi ana i tera motu i era wahi atu o te ao, e kitea
katoatia ana i roto o te Waka Maori. Ko nga ture hou e
mahia ana e kimihia ana e nga Maori ki roto o tau
i nupepa. Ko nga mohiotanga tuatahi o nga Maori
mo nga ture e mahia ana he mea korero ua ratou
ki te Waka Maori. Kei te pouri ia ki te whaka-
mutunga o te Waka Maori K hara i te mea na ratou ake,
kaore na ratou katoa. No konei ai ka tangi ia ki
tenei Waka, no te mea ko te Waka hi ika tenei na nga
Maori. Mehemea ki te pakaru te Waka, katahi ka kure
he kai kawe mo ratou i te moana. No reira ka whakaatu
tona pouri mo te whakamutunga o te Waka Maori.
• Mahia ana te motini, tukua aua te patai, "No te mea ko
nga mahi o te Paremata me nga korero a nga mema
Maori kaore i te taia ki te reo Maori i roto o nga pukapuka
o te Paremata, ko te whakaaro o te Kaunihera, rae tautoko
ratou kia taia ai kia tukua ai te Waka Maori kia mohio ai
te iwi Maori ki nga mahi i rotu o te Paremata" (Mr. Nga-
tata).
Ko Te Rata Porena, i mea e tika ana ano nga kupu
a te Mema e mea nei, kia taia nga korero, a ratou korero
ki te reo Maori, mo te taha kia ratou whaka-maori. E rua
nga huarahi e taea ai, ko tetahi ko nga korero me ta ki te
reo Maori, i roto o nga Pukapuka o te Paremata. Ko
|
|
11 75 |
▲back to top |
TE WANANGA.
tetahi huarahi, me pera me ta Ngatata i mea nei, me ta
ki te Waka Maori. Ko te Waka Maori e ura ai ehara i
te mea ma te Kaunihera engari ma nga mea e kimihia ana
hei oranga. Ko te mau tonu, kaore e taea e ia te ki :
engari ko tetahi o nga huarahi ki tana mahara ka taea
noatia atu : a i te mea e mau tonu aua te Kai-whakamaori
i roto o tae Kaunihera. Ko a ratou korero me ta ki roto
o nga pukapuka o te Paremata, ko nga kupu Maori he
taha o te Pakeha.
Ko Kapene Pereiha i hiahia kia nui ake te aronga atu
ki nga whakapuakanga a enei mema. T ki a Ngatata i
tera rangi, me tona whakarongo ki taua kupu. I penei na
ia mehemea ki te whakamutua te Waka Maori, ka kotahi
tonu he Nupepa ko te nupepa o te Tai Rawhiti ko te
WANANGA be korerotanga ma te Maori, a ko te mutunga
iho ka tupu he kino. Ko ia (ko Kapene Pereiha) e kore
e miharo mehemea ki te kino ratou te Maori, ki te waiho
tonu taua Nupepa kia taia. Kanui tonu hopohopo ki te
waihotanga a te Kawanatanga.
Ko Kanara Whitimoa, i mea nana te timatanga, o te
Waka Maori : nana tonu i taia ai ; no totahi wa nana i
mea ki te Kawanatanga kia hoatu i tetahi wahi oranga
mona i te mea e Komihoana ana ia i te Tai Rawhiti.
Engari kanui tona pouri ki te whakakinonga o te Waka
Maori. Me korero iana, etahi wharangi o taua nupepa e
nga mema a tena ratou e kite he whakanui kau tana mahi
i te Minita Maori, me tu whakakino i nga tangata
kaore i te rite atu nga whakaaro ki ona
Mehemea, e waiho ana te Waka Maori hei hoatu mohio-
tanga anake ki nga. Maori, a hei whakaatu i nga inaia a te
Kawanatanga a hei hoata mohiotanga ki te iwi Maori,
kaore rawa he whakahe mana. Engari ki taua mahara
kanui te he kia piri ki tetahi taha anake taua nupepa, ara
ki te taha e kaha ara i te wa e taia aua ia. I naianei e
mahia ana tana nupepa e tetahi tangata o roto i te Tari
Maori hei whakapuaki korero he. Ka reira pea i whaka-
korea ai i tetahi atu wahi nga oranga mo tana nupepa.
Kua mea a te Rata Porena i tetahi ritenga me ta ki te reo
Maori nga korero a nga mema Maori, ki roto i nga puka-
puka o te Paremata. e pera ana ano hoki tana whakaaro.
Ko tetahi nga. iwi e korero e mohio ki te korere
i ana whaikorero, engari, he aha koa ko te mea
nui ko nga korero a nga mema Maori kia tau
tonutia ki to ratou reo. Ki tana whakaaro ko te
korero a te Rata Porena te mea tika me tona pouri ki te
whakahe i nga korero a Ngatata mo te Waka Maori. Ko
taua nupepa e nui rawa aua tana tautoko i nga mahi
tetahi taha anake me te-> puta atu o tona oranga i te Kawa
natanga.
|
|
12 76 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Hansard
Hon. Mr. Kohere
Hon. Mr. Ngatata
|
|
13 77 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Hansard
Hon. Mr. Ngatata
Mr. Mantell
APANUI TEHAMAIWAHO
RANGI TUKEHU
IHAKA TETAIKI
WAITANGI
Hone Karaka
Arama Karaka
Tarawera
Ngatirangitihi
Tuhourangi
Ngtipikiao
Taupo
Ngatitahu
|
|
14 78 |
▲back to top |
TE WANANGA
ana, ahua hae ana koe ki tenei ingoa ki te Putaiki, naomia
atu nei e koe, kauhautia tekatia ana ki te ao katoa, mehe-
mea pea e mohio ana koe, koutou ranei ki te kupu |
i roto i nga tuhituhinga o Hato Pauroa ki te hunga o
Karatia, Upoko (1, 8—9,) mou ano hoki taua korero, tera
ano hoki etehi korero i roto i ana tuhituhinga, (1. 6—7. te
rarangi.) He kupu ano hoki ta o matou tupuna i waiho i
ki te ao takoto ai, ara, koia tenei, kukutia te whenua, J
kukutia nga tangata, mo ona hoki enei rapunga katoa, a
na te Putaiki i mea, moona taua ki, no reira, e o matou
hoa kia whanaunga te kawe i te kupu kia pai ai, ki taku |
mohio hoki ki ta te Putaiki, ko au te rima o nga koata o
te Arawa, ara, ko Tuhourangi, ko Ngatiwhakaue tetehi,
ko Ngatirangiwewehi tetehi, ko Ngatipikiao tetehi, ko
Ngatituwharetoa tetehi, ko enei nga koata i roto i a te
Arawa, ko nga hapa i roto i taua panui, he whakatokomaha
ra to ratou ingoa, na, e tika ana te Putaiki kia whakaputa
i tetahi kupu mo taua huihui i tu ki Paeroa i te Tirikita a
te Putaiki, ara, kia rongo mai ai o matou hoa e pohehe
ana ki nga mahi aua te Pakeha. He maha hoki nga
ruuma o tou whare o to te Pakeha, homai ana e koe ko te
kihini anake kia kite au, ko te maha ia o nga ruuma kaore
matou i kite, ara, te tangata Maori. A ko wai hai wha-
kaatu i te ahua o nga tini ki e mau mai na, i nga ruuma na,
no te mea he ahua ke to ia ki, to ia ki, koia ra tenei aua ki.
Ko te Kooti Whenua he utu ano ki a ia, ko te Karauna Ka-
raati he utu ano ki a ia, ko te Ruri he utu ano ki a ia, ko te
Tiwhiketi, he utu ano ki a ia, ko te Riiri, he utu ano ki
a ia, ko nga rori Poata, he utu ano ki a ia, me era atu
tikanga maha, kaore nei e mohiotia, no konei matou i |
mohio ai ki te ingoa o to matou hoa i tuku nei i ana korero
ki te panui, koia ra tenei :—E hoa e te Punitanita i ruia I
nei i o mahara horera ki te maara e takoto nei, he aha te i
he o te mohiotanga i puta mai i te wa o te mate, tena he
aha? Mehemea kihai i hutia wawetia o tarutaru i rui nei.
kua ongaongatia enei whenua no toku kaha ki te huhuti, i
mihora ana te ao ki toku maiatanga, me te mea nei ko te |
kai arahi o te ata hapara. E rite ana ano hoki ki tetehi
korero i roto i a Karatia, e penei ana hoki taua korero.
E miharo ana ahau ki te hohoro o to koutou nukuhanga
ketanga atu i te kai karanga i a koutou ki te mohio, me
te aroha noa. Hai kupu whakamutunga tenei ma matou
ki nga iwi i te Motu, ko nga Kariki, ha rapu matauranga, ko
nga Hurai he rapu whakaaro, ko nga Apotoro he kauwhau
i te oranga. E hoa kai maumauria nga reta, na, kia mene
i te taa. Kaati nei nga kupu, na to koutou hoa whanau-
nga o te Putaiki.
NA WIREMU PAURO.
Parekarangi.
KI TE ETITA O TE WANANGA.
E hoa tena koe, tenei taku mihi mo taku tuakana mo Te
Koeti Te Kaurangi raua ko toua tuahine ko Merehira Taki.
mau e tuku atu kia kite ona whanaunga i te ao, kotahi tonu
te takiwa i mate ai raua i te matenga o tenei tangata, kahore
ana kupu mihi ki te iwi. engari te tuahine he mihi tana ki te
iwi, hei konei ra e te iwi, i te ao turoa, ma te Atua koutou e
tiaki i muri, i au. he waiata tenei nana, he aroha ki te iwi.
Taku aroha kia koutou i te ahiahi kauruki nei he waka
iara kia toia nga matarae ki rautahira Omangawaka te
awa wai ka hoki au koi marutata iu.
E hika ma, e kui. ka nei matua i ara etahuri mai wai
te mea karukupopo, ka wa mate, ki to whenua ai.
E hoa ma, kanui te pouri ona iwi ki te matenga o tenei
tangata he tangata pai kaore ana mahi kino a mate noa. ia.
NA NIREAHA TAMAKI.
Nga-awapurua. Manawatu.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Ka tu ko Hoani Tuhimata. Ka ki. erua nga putake.
Ka whakina ki tenei Komiti.
Kei runga ko Tiopira, ka whakina e ia nga putake
erua, ko te kotahitanga, ko te hui kia Matatua.
Kei runga ko Te Meihana, ko te tikanga o ana kupu he
patai i runga i ana putake,
Kei runga ko Tamihana Wahu, kua whakaae ia ki nga
putake, erua, ki te kotahitanga, ko te hui ki a Matatua.
Kei runga ko Rawiri Te Kirirape, ko te tikanga o ana
kupu he patai ki ana putake ano.
Kei runga ko Pirini Te Tawhero, e pai ana kia haere
mai te Komiti o Henare Koura, raua ko Henare Tomoana.
Kei runga ko Manuera Paurere, ka tahuri ano ia ka
patai kia Tuhimata i nga korero.
Kei runga ko Tamihana Paewaka, kua mohio tatou ki
nga putake, me whakaae tatou.
Kei runga ko Hori Kawakura, ka ki ia kua whakaaetia
te hui kia Matatua.
Kei runga ko Paora Patu, e hia hia ana tatou ki nga
tangata o te motu kia haere mai kia Matatua, ae e pai ana.
Kei runga ko Hawera Te Hihira, e whakaae ana ahau
ki te hui kia Matatua whare o te tikanga.
Temetera Tetoko, ae kua whakaaetia tenei Hui ki a
Matatua.
Matiu Te Koare, ae, kua kite ahau i te pai o te hui ki
Pakowhai, ae me haere mai te hui kia Matatua.
Tiopira Hukiki me mutu tenei putake korero i te mea
kua oti, kua whakina e te Komiti o Ngatiawa katoa, ae
kia Matatua te hui.
Ka tu a Hoani Tuhimata, ka whakina e ia te tua-toru
o nga putake o te wai-piro, kia mutu te kai a te tangata
e kiia ana e taua Komiti, me ata waiho marire taua putake,
kia tae mai rano te hui kia Matatua, heoi ano, na te
Komiti o Ngatiawa.
Na HOANI TUHIMATA.
Na TIOPIRA HUKIKI.
Henare Tomoana Henare Matua, ma korua e tuku atu
ki te Etita o Te Wananga.
KI TE ETITA o TE WANANGA..
Pakowhai, Nepia. Kia Henare Hira, e hoa tena koe,
mahau e tuku atu tenei reta ki Te Wananga. He Waka
mahue, no te haerenga mai o nga tupuna i Tawitinui.
He tangata mahue atu i Hawaiki tenei tupuna o tatou
Ahapekituarangi, te whakatikanga mai o Hape, nana
tonu te tuahu ki Aotearoa nei, katahi te rangatira o runga
i taua Waka, te ingoa o tana Waka ko Tainui, tona tanga-
ta o runga ko Hoturoa, ta raua tau tohe tohe mo a raua
pou, na Hape te pou tuatahi, ta tetahi he mea tahutahu
ki te ahi, ta Hoturoa. Heoi ena kupu he waiata :—Eri-
nga e hara ia hau te pau, no nehera te parau, he whakataki
tahaku ki te ao, he korero atu kia rongo mai koe, kou a
rongo na hoki ko tahu mate Wakahehe korero kore hi tau
tao rarau. Ka noho raro Timu, ka noho i a raro take ka puta
ki wahora ko Pukupukuterangi nahana te aruhe i runga
I i te Tuaranui o Rangi, e awiana i no te tokonga a Taane,
kahoro kat raro, ki te tahataha o raro hana nei puai, na
Nukanoa i kohi mai, na Toi i whakakite ki te ao, na te
Atoru i poka poka tau tititia ai hei kaupeka mo haumia
! ka puta te pitau ki te ao, ko Hine ko tatia riki, tenei ano
to to mau atu kia Tumatauenga kei te korero mai te kiore
kei te tarawau mai te Tutukiwi, kei te koreti mai te mata
i roto roto, he ahara i kore ai. ku nga mahara o taane
erua e toru, te kupu tua tahi, kei te rongo pai a Hoani.
1 Te Atua ano te kupu i te timatanga, nana nga mea
katoa i hanga. Wai hoki ra, me nga Iwi, o nga motu e
rua nei. e kimi ana i te ora, raua ko te tika, kei te whea
ranei o enei kupu e rua, kei te or* ranei, kei mate ranei, i
te Iwi, whakawairi ke nei i nga tikanga, ara, te Kawa-
natanga. Ta te mea e maro ana o ratou uaua. Tirohia te
kupu kei Ngahiperu 12. 2 na Paora taua kupu, me titiro
pu kia Ihu te kai timata. te kai whakaoti i te whakapono
me te inihi mihi ake hoki o te aroha ki to tatou Kawana-
tanga tuatahi ara, kia Ta Tauara Makarini, kua ngaro atu
nei koe, i te tirohanga a nga kanohi o nga iwi e rua o te
Maori, o to Pakeha. Haere atu e Koro i te aroaro o aitua,
te kito noa akau i a. koe a ngaro noa atu koe, mo a taua
kupu whakarite mo Taueru, heoi tenei ano te kupu wha-
karite a nga tupuna. He korero Tatutapaturangi, he amo -
Tairahekerangi ka tahuri awarua, heoi te tae ki te mutu-
|
|
15 79 |
▲back to top |
TE WANANGA.
nga o a taua mahi, ka ngaro koe ki te Wananga, kia mau
ki te whakapono, ko nga tikanga whakahari, waiho mo te
tinana, ko te kimi atu i te mea ngaro, heoi ano nga kupu. !
NA HAMIORA MARAETAI.
PANUITANGA KI NGA IWI MAORI
KATOA ! KATOA ! KATOA ! O NGA
MOTU NEI.
KI TE kore te Motu nei e whakaae ki re hui ki MATATUA.
Ka tu ano te hui ki PAKOWHAI, a te wiki tua-tahi
o MAEHE 1877. e haere ake nei. Me haere mai nga tangata
mohio o nga iwi katoa ki taua Paremata whakapuaki ai i a
ratou kupu, He powhiri atu tenei i a koutou kia haere mai.
TAREHA TE MOANANUI. NOA TE HIANGA.
RENATA KAWEPO, URUPENI PUHARA.
KARAITIANA TAKAMOANA. TE HAPUKU.
HENARE TOMOANA. PAOKA KAIWHATA.
HENARE MATUA.
Me re Komiti katoa.
NOTICE TO ALL THE MAORI TRIBES OF
NEW ZEALAND.
IF the Tribes of New Zealand do not agree ro meet in the
large carved house at Whakataane, the Tribes will again
meet at PAKOWHAI in the first week of MARCH. 1S77. to
which meeting all the learned men of the people are by this
notice invited to attend.
TAREHA TE MOANANUI RENATA KAWEPO
KARAITIANA TAKAMOANA. M.H.R.
HENARE TOMOANA HENARE MATUA
NOA TE HIANGA URUPENI PUHARA
TE HAPUKA PAORA KAWHATA
2 And all the Committee.
HE PANUITANGA KI NGA MAORI.
TE POUNAMU KIA MAHIA HEI MERE.
H E P A N U I T A N G A.
i HE KUPU TENEI KI TE IWI KATOA.
|
|
16 80 |
▲back to top |
TE WANANGA.
MANAIA, HE TIMA
E RERE tonu ana tenei Tima atu ano i Nepia ki te
Wairoa, ka paki te rangi te rere ni. He tinia tenei
e eke ai te Maori. kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira
Te Peti te korero. Te utu i te kapene mo te tangata eke £1 i te
tireti. £0 150 i Nepia ki te Wairoa, i te Wairoa, ki Nepia ko taua
utu ano. Mo te tana utanga £110 ki to ritenga o te ruuri, a
£1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
Ki te mea ka kiia e te tangata ana kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene mo era
TE TARI O TE WANANGA.
KEI HEHITINGA TIRITI I NEPIA,
i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima
Ko te Kai hoko mo te Nupepa
TE WANANGA
Ko KARATI ma
KAI HOKO P U K A P U K A.
Hehitinga Tiriti, Nepia.
THE WANANGA OFFICE
HASTINGS-STREET, NAPIER,
where the Hawke's Bay Times was formerly
I
published.
1
Agents for Napier—
COLLEDGE & CO.
STATIONERS,
Hastings-street Napier
PANUITANGA
HE panui tenei naku ki te Iwi katoa.
Ko nga nama a te Iwi nama ai i au he
mea tuku e aiutu uku uaina kia Te Ereme-
paraua, maana e kohikohi aua nama
aku,
NA TE EREMEPARANA
Hanueri 30, 1877.
PANUITANGA.
HE mea atu tenei uu Te Huta o Hawheraka, kua tu
tana Toa i Nepia, ki te taha ki Puku-mokimoki
A mana e mahi nga mea whakananawe Hoiho too
kaata, me nga takai waewae mo te tangata.
Kai tawahi tata o te Paparakauhe a Tenui i Nepia.
NA To HUTA.
HE PANUITANGA.
TE WAEA, kai mahi Wati, kei tawahi ake o TE TARI O
TE WANENGA i Nepia taku whare mahi Wati.
He mea atu naku ki nga Maori kia kawea mai a ratou Wati
ki au. a maku e mahi. A he tini noa atu aku Wati hou. me
nga heitiki, me nga kurukuru me nga Wati ahua maha noa
atu.
•2} NA TE WARA.
PRINTING
OF ALL DESCRIPTIONS
AT THE.
CHEAPEST RATES
WANANGA OFFICE,
HASTINGS-STREET.