Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 48. 01 December 1877


Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 48. 01 December 1877

1 469

▲back to top
TE   WANANGA.
        HE  PANUITANGA    TENA   KIA KITE  KOUTOU.
             "TIHE     MAURI-ORA."
  NAMA—  48.              NEPIA,   HATAREI,   TIHEMA    1. 1877.              PUKAPUKA 4.
HE  PANUITANGA     KI TE  IWI MAORI.

E    mahara  ana pea te Iwi Maori, ma te Runanga o
     TE   WANANGA rawa ano e whakaae ka puta ai
TE  WANANGA nupepa ki te tangata tono kia tukua
atu he nupepa  ki a ia.  Na, he mea atu tenei ki te
iwi, ma koutou e tono ka tino tukua atu TE WANANGA
nupepa  kia koutou, kei te hiahia hoki raua ko te
moni a te tangata te tikanga e puta ai he nupepa ki
aia.  Ko  te utu mo te tau, kotahi pauna e rua hereni
me te hikipene.                                     


MAKI  TONORE
  KAI WHAKA-MAORI : RAUA KO PARAHI.
 KEI TE AVENUE WHANGANUI.

 KUA    tu maua hei Kai 
          Maori, a hei Kai-whakaputa whenua i te Kooti
 Whakawa.  Otira, mo nga mahi Maori katoa, mo nga mea o
 mua, mo nga mahi i naianei.
                                         MAKI    TONORE.
   Hune 2, 1877.                                           15

           PANUITANGA.
      KIA       KITE  !       KIA     KITE !

 KUA    HOKI  MAI A RENETI KI NEPIA NEI.
               A  he tini tini noa atu ana

Koti, Tarautete, Wekete,
    Potae, Kiapa.

      Kaone, Paraikete, Raka.
       Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.

           HAERE  MAI KIA KITE
                I te whare Hoko o

RENETI MA,
    Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito i
            NEPIA, I TE  HEKIPIA RORI.         43

2 470

▲back to top
                              TE   WANANGA.
  PONEKE.;—Mo   te paraoa Atereta £18 mo te tana. Mo te
paraoa o enei motu £16  10s mo  te tana. Mo  te oti e 3
hereni me te 9 kapa mo te puhera. Mo  te witi e 4 hereni
me te  4 kapa mo te puhera. Mo  te riwai £2 mo te tana.
Mo te kaanga e 4 hereni me te 6 kapa mo te puhera.


       Te Wananga.
      

                       
          HATAREI,  1 TIHEMA,  1877. \_\_\_\_\_\_  i

KUA tino kore rawa he mana turaki a nga mema wha-
kahe i te Kawanatanga a Kawana Kerei, i te mea hoki
kua tinga ratou i te ngaikore, a ko tenei e mahia nuitia
ana nga mahi  o te Paremata i enei ra, e oti wawe ai.
E kiia ana ko a te 4 pea o nga ra o Tihema nei te
mutu   ai te mahi Paremata   o tenei tau!  A  ko te
Paremata i nui nei ona ahua tautetete o nga Mema o
taua Paremata, kua tu ia ratou nga tangata hou hei
Kawanatanga,  a ko te mahi o aua tangata hou e kiia
nei he Kawanatanga, kua takoto ia ratou te tikanga
rite e tau tika ai nga mahi ki te iwi nui katoa, ma
tana tikanga Kawanatanga o taua Kawanatanga hou i
e kore ai e pera te raru o te mahi  Kawanatanga  o
 enei motu i enei ra, me nga raru o mua a e kore ai e
pau  kino nga moni e hoki ai ano te Kawanatanga ki 
 te nama moni ano. E  mea  ana matou  ma Kawana
 Kerei raua ko Te Hiana, e mahi, e tika ai nga mea
ki te taha Maori, ara ma raua e ata mahi nga mahi
 he e ano kino nei etahi o te iwi i nga tau kua pa-
 hure nei. Ahakoa  i roa te po, nei te ao ka tata mai.


 Te Wananga.      
  Published  every Saturday.
         SATURDAY,   DECEMBER    1, 1877.     

 THE  opposition to Sir George Grey's Government has
 virtually caved in, and the business of the session is
 being rapidly pushed on.  It Is considered probable
 that the prorogation may  take place about  the 4th.
 December.    This long and  stormy  session, has thus
 ended in the accession to power of an entirely new
 set of men, who  have  initiated a bold and vigorous
 policy calculated to grapple with the  ever increasing
 financial difficulties of the colony, and to put things
 on a sound foundation, instead of drifting on with a
 hand  to month, system full of peril to the colony. In
  Native affairs we have the satisfaction of knowing
 that in  the hands of  Sir George Grey  and  Mr.
  Sheehan measures will be taken for remedying much
  of the injustice which has so long and so ineffectually
  cried for redress. As has been well said, it is a long
  lane that has no turning.

  KUA taia e matou te pukapuka a Hemi te Uranga raua
  ko Hiraka Tuhua ki TE WANANGA  nei. He korero
  hoki na raua, ki te mahi pohehe a tetahi Pakeha ki te
  rihi i te whenua i Te Kopua. E kore matou e whai
  kupu, mo te mea nei, mei kore te mohio, he whenua
  takoto ahua he i te Kawanatanga raua ko te Maori.
Ko te iwi Pakeha e rihi ana i nga whenua penei, a
ko te hunga e mahi  reti ana, te whenua e raruraru
ana i te korero whakatetete ki te Kawanatanga, he
iwi hura i te he kia eke ki nga iwi e rua. E mahi
ana hoki te tangata rihi whenua penei, kia  riro i te
Pakeha nga whenua a etahi Maori te  hoatu e etahi
Maori kahore nei i pa ki te whenua. Ko te ahua ano
tenei o te mahi tawhito a te Pakeha   ki Ahuriri nei.
he mea hoki, ma te tangata kaore nei i pa ki te whe-
nua e hoko te whenua a te tangata nona te whenua
a na aua mahi nei i raru ai te iwi Maori, i pau ai ana
moni mo  nga whakawa  e  hoki mai ai ki aia nga
whenua  riro he.

WE   call attention to  a letter in our  present issue
signed by Hiraka Tuhua and Hemi  Te  Uranga, in
reference to an agreement which has been made  by
some inconsiderate European for land known by the
name  of Te Kopua, situate about six miles beyond the
present Takapau railway station. We would not have
alluded, to this matter, but for the fact that Te Kopua
is a portion of land which, has been in a very unsatis-
factory state between the Native owners and the Go-
vernment  for some years past.  It would appear that
those of our European community who would attempt
to deal for land with Natives who (it is stated in the
letter we refer to) have not the shadow of a claim,
and  who would attempt to lease any land which is in
such  a  position with the Government,  can not  be
looked  on as less than disturbers of the peace and
quiet of this community,   but who  for selfish ends
would not only continue the unjust acts of the past
 between. Maori and European, but would enact the
 same system of robbing one  Maori  by the acts of
 another, which has so many times drawn our province
 on to the verge of a war with our Native fellow-sub-
jects. In the present instance the attempt is made, not
 only to take from another what is not his to give, but
 is calculated to cause an amount of evil feeling, and
 may  be bloodshed, between Maori and Maori, which
 will require all the knowledge of the best Maori poli-
 ticians to allay or prevent.


 KO     NGA     KORERO
          MO    TE    WHAWHAI                A
RUHIA  RAUA   KO TAKEI.
               ———*———
                                   Noema 3, 1877.
  E kaha ana te ope taua a Timaramini, ahakoa io
 hotoke, e kaha ana te mahi a taua ope. Kua kiia te
 kupu a te Kingi o Taake kia- kaha te whawhai a Te
 Hurimana.
                                       Noema  te 6.
   Kua  tae te ope taua a Te Ruhia ki te whakaeke i to
 Pa a Te Taake i Iharuma.  Ano ka roa te whawhai.
 ko Te  Taake te mea i ahua mate, a ko te rangatira o
 te ope o Te Taake, ko  Muhikata  Paha i tu-a-kiko,
I otiia, kihai aia i mate rawa.  Ko Te  Ruhia  i mate i
 Te Taake i ta ratou whakaeke i te Pa o Te Taake i
  Hihitowa.  E rua mano  o te iwi o Te Hiwiara i tu
 ki te whawhai i te rohe tauarai o te Takiwa ki Taake.
  a turia ana ratou e Te Taake,

3 471

▲back to top
                            TE   WANANGA.
  E mea  ana te kupu mai o te waea o Ranana, kua tino
karapotia te ope taua a Ruhia i te Pa o Te Taake i
Kaa.    Ko  te ara atu  a te Ruhia  i T; 
te awa   o te Upereti. E  ki ana  nga tangata 
i Te Ruhia ki te ope o Te Taake, kua 
Kouki o Te Ruhia.
                                        Noema  7.
   E kiia ana,  e whitu tekau mano  o te ope a Ruhia e
haere ana ma to ara atu i nga maunga i Te Parikana,
ki te whakaeke i te Pa a Te Taake i Atiraripera
  Ko  te Pa i Eriruma kua taea e Te Ruhia.
                                      Noema  12.
  E  kiia ana kua mate a Te Poopi o Roma.       
                                   Noema  13.
  E  whawhai tonu ana nga ope a Ruhia raua ko Te
Taake i te apiti i nga maunga i Te Hipika, a ko Te
Ruhia  i mate e 500.   E kiia ana ko nga tangata o te
ope a Te Taake  i mate i te whawhai  i te 25 o nga o
Oketopa, i tae ki te ono Tekau  ina rua mano.  Kua
nohoia  te Pa i Kopekoi e Te Ruhia.  E  kaha tonu
ana te whakaeke a te ope taua a Ruhia 
Taake  i Kaa, a, ahakoa mea atu Te Ruhia ki Te Taake
kia waiho   mai  tana Pa kia nohoia o Te Ruhia, a kia
mutu  ta raua whawhai, a me haere ko atu Te Taake.
e kore Te  Taake  e whakaae, a he whawhai tonu ta
raua  mahi  i reira.   E kiia ana, kua haere ko atu Te
Taake i te Pa i Ehiruma, a kua nohoia taua Pa e Te
 Ruhia.    E kiia ana i whakaekea e Te Ruhia te Pa i
 Ahiha, a ko Te Ruhia i mate, a noho tonu Te Taake
i taua Pa.  No te po, a he po kohu taua po i
whakaekea   ai e To  Ruhia nga Pa a Te Taake i nga
mata  mata o nga maunga i Perewana, a kihai te Take
 i kaha.   A  kiia  ana, he  nui te kai kei roto kei te
 Pa i Kaa, koia te Take i noho maia ai. Kotahi te kau
 ma wha  mano  o  te ope  o nga  iwi Kuata, i mea kia
patua  te Ruhia e ratou i te takiwa ki Aehinaka. Ko
 te Piriniha o Motinikoro kua whawhai   ki Autikiwa.
 a he mano  tini tana ope i haere ai ki taua whawhai.
    E tono ana te Ruhia kia namaa 
 i te iwi kia te kau ma rima miriona 
  Hei moni utu mo ta ratou whawhai 
 Tuke.       \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_

                  HE   KOHURU.
    No   te po  o te 23 o Noema nei i tae mai ai te waea
 kia Te  Kure  Te Tumuaki o nga Pirihimana i Nepia, he
 mea mai na te kai tuku mai o taua waea, kua kitea te
 tinana o tetahi Pakeha i kohurutia ki te ngahere i te
 Taone o Wuriwera (Tamaki).  Ano ka tae mai taua
 kupu, ka  haere  a Te Kare ratou ko nga Pirihimana
 tokorua.  A  i eke ratou i te 
 kia hohoro ai te haere ki taua uiuia. Ko te hoa mahi
 a taua Pakeha i kohurutia nei ko Oranita, ko Hana
 Tamihana, a ko Hana Tamihana kua hopukia e nga
 Pirihimana.    He mea hoki i kitea nga kakahu i poke
 i te toto i roto i te whare o Hana Tamihana. A  ko-
 tahi wharangi pukapuka   i kitea ite taha o te tupa-
 paku, a ko te tino pukapuka nona taua wharangi i
 kitea i roto i te whare o Hana  Tamihana, koia taua
 Pakeha  nei i mau ai i nga Pirihimana. E kawea ana
 taua Pakeha ko Nepia whakawa ai.

         TE WIRIHANA ROIA.
   Kua  tu a Te Wirihana Roia  o Nepia, hei Mema ki
 te Runanga  Ariki  o te Paremata.
     HE TAMAITI  I PAREMO  I TE WAI.

   No te Hatarei nei te tamaiti a Tarika i mate ai i te
 awa  i te o Tutaekari. Kihai taua tamaiti i ata mata ka
 mau aia i etahi Pakeha, tae rawa mai ki uta ka mate.
 he mea ui ui tana mate, a kiia ana. nana ano i paremo
 noa, i mate ai, e hara i te mea i rahua aia e te tangata
 i mate ai.

TE  TANGATA  TINI  NUI RAWA   ATU ANA
          HIPI  I NGA  MOTU  NEI.

   Ki te mea e ui ana te iwi, kowai ra o tatou te tangata
 tino nui rawa atu aua hipi i o te tini tangata e wha-
 katuputupu nei i te hipi ? penei ko te utu o taua patai.
 Ko Te Honarapa Ropata  Kemara,  te tangata nans
nga tino hipi i maha atu i o te katoa, no te mea, ko
 ana paere wuuru e tuku ai i te tau ki Tawahi, e tae
 ana ki te ono mano paere (9,000).

            WUURU   MO  HAINA.
   E  mea ana etahi Pakeha e noho ana i Haina (i te
 iwi na ratou nei i whakatupu tenei mea te Tii), kua
 mea taua iwi kia tukua atu he wiuru o a tatou hipi ma
 tana iwi e mahi, a ki te mea ka tukua e tatou, a ka
 manaaki tanu iwi ki te hoko i a tatou wuuru, penei he
 kainga  tutata a Haina kia tatou, a he iwi nui, a ma
 reira e hohoro ai te riro o a tatou wuuru, a e kore e
 penei te roa me nga marama e kawea nei ki Ingarangi.
 He iwi mohio te Hainamana ki te mahi whatu kakahu.

    TE WAIPUKE I TE WAIPOUNAMU.
    E kiia ana, he nui noa atu te kino o te waipuke i te
 awa o te Inangahua. He tini nga hoiho me nga kau
 i kawea e te eia o te Waipuke a mate tona atu, ko nga
 whare a nga Pakeha me nga whare o nga Paama i
 riro katoa i te waipuke, a he tini nga hipi i mate i
 taua wai, ko nga poaka, me nga kuri i riro ano hoki.
 I te mea e kawea ana nga whare e te wai ka kitea
 atu te tini o te tikaokao e noho ana i nga tahuhu o
  nga whare e kawea ra e te wai. He nui noa atu te
  mate o te iwi i taua takiwa. Na te eia o te waipuke
  i aami te one one o nga paamu ki te moana, a takoto
  kau ana ko te kiri kiri, a e kore etahi o aua paamu e
  pai hei tupunga kai a enei tau e haere ake nei. A ko
  nga ara atu ki aua kainga i he katoa i te wai, a kia
  toru pea marama ka haerea ai ano aua ara, i te mea
  me mahi hou e pai ai hei haerenga mo te kaata.


         TE  MANUWAO  A TE HAAPO.
    Kua  tonoa e  Te  Kamutoa   o nga manuwao a Te
  Kuini o Ingarangi, kia rere a Te Haapo te manuwao
  ki Hamaa.   He mea  hoki, kia whakawakia e Te Ra-
  ngatira o taua manuwao te tikanga o nga kupu tauto-
  tohe a te Kaunihera a te Iwi o Amerika, me te Kau-
  nihera a Te Kuini o Ingarangi.  He mea hoki na aua
  Kaunihere, ki nga korero a nga Pakeha o
  Amerika   o Ingarangi e noho ana i Hamoa, mo a ratou
  whenua i hoko ai i aua moutere.

                 MONI  MO INIA.
    Ko nga moni i kohi kohia i Ranana hei hoko kai ma
  nga iwi mate kai i Inia £446,000, (e wha tekau ma
  ono mano pauna moni).

4 472

▲back to top
                      TE WANANGA.
              TE POOPI.
   E ki ana nga korero o te waea mai o Tawahi, he
 nui te mate o te Poopi o Roma, te tino Tumuaki o te
karakia Romana Katorika.

               RAKAU   TOTAEA.
   E kiia ana, no te mahinga hou e nga Pakeha i te
 waapu i Poneke, i kitea ai te tino pai o tenei rakau a
 te Totara, te kau ma whitu tau o te Totara  i tu ai i
 roto i te moana, a kahore kau ona kurupopo, ona kai-
 nga ranei e te toke toke kapura. Tena ko nga rakau
 ke atu i tu tahi i aua Totara i pau katoa te kai e te
 toke toke kapura. Ko nga iwi Maori e whai ngahere
 Totara ana, te iwi e nui he moni mo a ratou Totara
 hei mea mo nga mahi waapu.

TE  MAHI  I TE WAHAPU   O TE  AWA  I
     AHURIRI  KI TE WHATAAPUKA.
   Kua  oti nga pou Totara e nga Pakeha te mahi, mo
 te awa kia tika i te kongutu o te awa i waho ake o Te
 Pakake.

             TE HUI I TAUPO.
   No te 27 o Noema nei i tu ai te Hui a TE Heu Heu
 i Waihihi i Taupo. I kiia e haere ana a Rewi raua ko
 Matutaera ki reira, otiia e ki aua etahi, e kore rana e
 tae. He nui te kai nei a te huahua manu i taua Hui,
 a ko te korero he korero i nga tini tikanga mo nga
 mahi i nga motu nei.

       NGA  IWI MAORI   I AKARANA.
   E mea ana nga Nupepa, o nui ana nga kohi  kohi
 moni a nga iwi o Waikato o Hauraki o Ngapuhi  mo
 nga iwi mate kai i Inia. Ka pai ano kia penei tatou
 nga iwi e rua o nga motu nei. He mahi Rangatira te
 mahi  karanga kai, ma te tangata kai kore.  He iwi
 tino Rangatira pu te Maori otua iho, ki te tuku kai
 mate  ope haere, ma te manuwhiri, a e kore te para a
 nga mutua  e heke i nga uri o enei ra. ki te tuku kai
 ma nga mea  mate o Inia,

        NGA   PAPARAKAUHE  I NEPIA.
    He  tini nga Rangatira kai-tiaki o nga Paparakauhe
  o Nepia,  i tamanatia   e nga  Pirihimana, ki te Kooti
 Whakawa,   mo  ta ratou hoko waipiro i te Ratapu.

     NGA   WHARE     TUKU  KORERO  WAEA.
    Koia nei to ingoa o nga whare patu korero waea
 ma  te iwi i Aotearoa katoa :—Wellington (Whanga-
 nui  a Tera),  Hutt,  Upper   Hutt.  Featherston, Grey
  Town,  Carterton,  Masterton   (kei  Wairarapa   enei i
 mua  nei). Castle Point, Wainui,  Porangahau,  Wai-
 pukurau.  Waipawa,  Hastings  (Heretaunga), Napier,
 Spit  Napier (Whatapuka).  Wairoa, Gisbourn  (Tura-
 nganui), Tarawera. Taupo, Rotorua, Maketu, Opotiki.
 Tauranga,  Katikati. Paeroa, Grahamstown  ( Kauwae-
 ranga), Hastings (Te  Tapu), Coromandel  ( Waiau .
 Tokatea. Pukorokoro,  Mercer (Mangatawhiri), Drury
 (Opaheke),  Waiuku, Manukau   Heads (Tipitai). Ota-
 huhu,  Newmarket   (Te Too). Onehunga,  Auckland,
 River   Head   (Kahutopuni).  Helensville (Awaroa).
 Waiwera, Warkworth   (Ikaranganui),  Waipu.  Wha-
ngarei,  Kawakawa,   Russell (Kororereka ). Ohaeawai.
 Hokianga. Whangaroa, Mangonui.
            HE  IKA  MA  TE  IWI.

i  E  ki ana a Tamati Makati, mana e mau atu he ika
 ma nga iwi e noho ana i Omahu me Owhiti : me mau
 atu ki Omahu,  a me  tiki mai  he ika  ma  te iwi ki
 Omahu,  i nga ra o te wiki : i te Mane, me te Hatarei.
 i te 12 o nga haora i te tina.

              PAREMATA         E   MUTU      AI.
   E  kiia ana e te korero mai a nga nupepa o Poneke
 ko a te 4 o  nga ra o Tihema,  1877, te mutu  ai te
 mahi  a te Paremata o tenei tau.

               KAWANA    KEREI.
  E ki ana te ku tuhi tuhi o Poneke ki te Nupepa i
 te Wairoa, e mea  ana a Kawana   Kerei. ka haere aia
 ki Nepia, ana  IHUTU te Paremata o te tau nei.  He
 mea  nana, kia kite pu aia i te iwi o Nupia.

       TE     KARANGA           MO     KAWANA           KEREI.
    E mea ana te iwi nui tunu o te Pakeha i Nepia, a
 te ra e puta ai a Kawana  Kerei  ki konei, ka turia e
 ratou te powhiri mo  Kawana   Kerei.   A ko nga iwi
; Hoia o te iwi ka TU Hoia, ko te iwi Wananatia ka tu
I ke ano, a ko te iwi katoa ka mene ki te karanga. A
 a te ahi uhi o re ra ka turia he Tina mo Kawana
i Kerei.


i       TE  HUI  KI TE WAIOHIKI.
 i
   E ki ana nga Kaumatua  Rangatira Maori, kia tu he
  Hui kia  Kawana   Kerei i Te wai-o-Hiki, kia puta ai
 he kupu ma te iwi ki ta ratou manuwhiri.


          TE KARETI   I TE  AUTE.
 Ko te roanga enei o nga Korero me nga patai, a te Komiti
o te Runanga Ariki o te Paremata, mo   te Kareti  i Te
 Aute.
    106. Me mohio  atu ranei e au te kupu e penei mai ana.
 e tino whakakore ana nga kai tiaki o taua whenua, kia
  kore e maketetia taua whenua, ahakoa maketetia nuitia.
  ahakoa,  wehe wehea kia tini nga paamu iti o taua whe-
  nua ?  E whakahe ahau ake. Kahore ano  ahau   i mohio
   
  te Aute i Heretaunga nei.
      107. 
  
  
 
 
     108.  Me tono pea e ahau kia whakina mai e koe to take
  i pena ai koe ? He mea, hoki naku, ko te tangata noho
  tika ki taua whenua, te mea e tino rapua, kaua i te nui
  moni anake te mea e manaakitia mo taua whenua, ki te
  mea. ka retia taua whenua, ki te mahi Akihana ranei, ki te
  tono kau ranei a te iwi, penei, ka noho nga tangata ki
  taua whenua, a ki te mea e kore ratou e utu, he whakawa
  te mutunga.  He mahi whakawa ano aku, o etahi whenua
  aku  i tiaki ai, a na te whakawa  te mutunga. He mahi
  whakawa  ano aku, o etahi whenua  aku i tiaki ai, a na te
  whakawa i riro mai  ai nga moni reti mo te whenua.
      109. 
 tokomaha  nga Pakeha e noho tata ana i taua wahi, i nga
  motu  nei ranei, e pai, a e tika ta ratou noho, me te utu
 tika i nga utu reti mo taua whenua ? Ki te mea ka tukua
  ki te reti Akihana, e mea ana  ahau,  ka  riro te reti i te
 tangata  nana  te kupu me nga moni reti i nui ake i ona
 hoa, a, ahakoa tutua taua tangata, ka riro i aia te reti o te
i whenua.

5 473

▲back to top
                             TE  WANANGA.
110.  Honorable Te Eruera.] Me  mahi pea, ko te utu reti
me utu i mua  ake o te tau e noho  ai  te Kai-reti i te
whenua?  Ae pea, e pena ano.
  111. Te Tiamana.] E mea ana ahau, na te iwi mo ratou
taua whenua nga hipi e haere ana i taua whenua, ia nei ?
Ae.
  112. A ki te mea ka he aua hipi i nga tangata reti i te
whenua, penei e kore aua Pakeha  reti e rara i nga Kai-
tiaki, mo te ngaronga o aua hipi ? E kore.
 . 113. Honorable Kanara  Pereti.] Ki te mea ka mahia
te reti mo taua whenua, a e kore e mahia ki te ritenga o te
Akihana, tena ranei e riri te iwi nui tonu o Ahuriri ? ki
au e tu nei hei Kai-tiaki mo taua whenua, kahore kau aku
maharahara ki tena whakaaro mo te iwi nui o Ahuriri. E
mahi  rapurapu ana matou  ko aku hoa Kai-tiaki, i te tika
anake kia puta mo  taua whenua, a kahore kau a matou
mahara  atu ki a te tangata e korero ai mo ta ratou mahi.
   114. Te Tiamana]  E mea ana tetahi wahi o te Pitihana,
ko nga tamariki o tetahi hapu, otiia, e kore ahau e mohio
ko tehea hapu ranei, e ki ana na ratou i tuku taua whenua
(mo  te kura) kahore e akona ki te kura ? I tera wa, kua
tino kapi te kura i te tamariki.
   115. Otiia, no te mea na ratou i tuku  te 1,700 eka
whenua  mo te kura, koia ratou i mea ai me ako a ratou
tamariki ? He tini nga tau i watea ai taua kura mo a ratou
tara ariki kia haere ki taua kura, a kihai i tonoa a ratou
tamariki ki taua kura. Ano ka kite ratou i nga tamariki
o nga  kaainga ke noa  atu e akona ana ki taua kura,
katahi ratou ka mea, ae, ano, he pai koi taua kura mo a
ratou tamariki.  Otiia kua kore he wahi mo ratou i enei
ra, i te mea hoki kua kapi te kura, a kia watea ra ano i
etahi tamariki kia hoki ki o ratou kainga, ka tika ai te
 tamaiti hou kia haere ata ki taua kura. Kahore rawa nei
 he tamaiti taane o Ahuriri nei, i kiia kia kaua aia e tukua
 ki taua kura.
   116. Honorable Kanara  Pereti.]  E kiia ana e te korero
 kaa korerotia, ko ratou ko nga kai tiaki, kihai i mahi tika
 i ta ratou tiaki i te whenua e kiia nei, no te mea, kihai
 i mahia he whare   kura, a na reira i kore ai e tonoa a
 ratou tamariki e nga Maori ki taua kura ? E kore ahau e
 mohio, me pehea ranei he kupu utu aku mo ena patai.
   117. He aha te take i kore ai he kura, koia na taku
 patai ? He kore moni hei utu mo te mahinga mo te whare
 kura e tu ai. A e kore hoki e tu noa te kura, ma te moni
 ra ano. ka oti ai te mahi. Otiia, he hiahia rawa ano na
 matou na nga kai tiaki, koia i nama ai he moni e matou,
 hei utu, kia oti ai he whare kura. A ko aua moni nama,
 kua utu e matou.
   118. Honorable Kapene. Pereina.]  E kiia ana te take i
 kore ai e tonoa nga tamariki Maori e a ratou maatua ki te
 kura, he mea, e tonotonoa ana aua tamariki i te kura ki
 te mahi paruauru ?  He mea pea tena i nga ra i mua atu
 oku i tu ai hei kai tiaki, ka 18 tau oku e tu ana hei kai
 tiaki, i te wa i haere mai ai a Pihopa Aperahama ki konei.
   110. Honorable Honiana G. R]  E ahua mea aua ahau,
 ko etahi o ana kura nei, e kiia ana, hei kura ako i nga
 tamariki ki te mahi. E kore ranei koe e ako mai ia matou
 kia mohiotia ai e matou nga tikanga o taua kura ? E mea
 ana ahau he pera taua kura nei. me te kura i Otaki, a he
 kura e akona ai nga tamariki ki nga mahi katoa.
   120. Kahoro ano koe i rongo noa i te kupu arau amu mo
 taua kura, ou e tu na koe hei kai tiaki ? Kahore.
   121. Honorable Kapene Pereti.] Kahore  ranei o maha-
 ra, ko te mahi, ma koutou ko o hoa kai tiaki, he titiro pai
 i tana whenua mo te kura, kia puta ai he ahua pai ki te
 Iwi i taua Takiwa? Heoi ano ta nga kai tiaki e kite nei,
 ma ratou e rapu he tino tangata mohio hei whakahaere i
 taua whenua, a ko ana korero, ko a taua kai whakahaere
 kia akona ia tau, ia tau kia matau. E mea ana ahau, ka-
 hore he whenua tiaki o nga motu katoa nei, i penei te pai
 O te whakahaere me te whenua i Te Aute.  E mea ana
 ahau, kahore he whenua, i kore he moni hei mahi, a i pe-
 nei te puta o nga mahi pai i te mahi e kitea nei i Te Aute.
 I tetahi takiwa i kiia kia Tekau ma rima Pauna moni, nga
utu e tika ana mo te reti tau o Te Aute.   A  i enei ra e
kiia ana £2800, nga moni hei utu mo te reti i te tau kota-
hi, penei, na nga kai tiaki i puta ai enei nui ki tana
whenua.                                 
  122. E mea ana ahau, i kake ai pea te utu o taua whe-
 nua, he tini haere no te Pakeha noho tata i reira. A kia
 tae ki nga tau e rua te kau e haere ake nei, kua tino nui
 noa atu tie ata tau o taua whenua. E kiia ana, ko nga
 eka o taua whenua, e tae aua ki te 7000. A ka te utu tau
 mo tereti i te eka kotahi e tae ana ki te £5? Kahore ano
 ahau, i maharahara noa  ki te utu  tika, e retia ai tana
 whenua, he mea  hoki e kore e tika kia hokona  taua,
 whenua.
  123   Honorable Te Eruera.]  Otira, ko te utu reti o te
 tau mo te whenua, kei te ahua o nga utu e hokona ai tana
 whenua, aua  utu  reti mo te tau te mohiotia ai ? E koro
 ahau e mohio  ki te utu e riro tika ai taua whenua ki te
 hoko.
   124. Mehemea ko te uta mo taua whenua e tae ana ki
 te £35,000, penei e 8 pauna i te rau pauna o ana mano te
 utu tika mo   te rite i te tau ? ae pea. E kore  ranei te
 Komiti nei e pai kia korero ahau. He mohio  noku ki te
 reo Maori, koia ahau i mea ai, ko te Pitihana e rapurapua
 nei ona. tikanga e te Komiti nei, i mahia i te tua-tahi ki
 te reo Pakeha, a no muri iho i whaka-maoritia ai ki te reo
 Maori.  E rongo ana  ahau he  tokomaha  nga tangata i
 tuhituhi i a ratou ingoa ki taua Pitihana, i tuhituhi kuare,
 kihai ratou i mohio ki te tikanga o te Pitihana i tuhia nei
 e  ratou o ratou  ingoa. E  hara  te Pitihana  nei i te
 Pitihana totika, e kore hoki te Maori e mohio ki te mahi
 korero timatanga  i a ratou Pitihana, e penei me  tenei
 Pitihana. E taea ana  ano ahau  kia kiia ano he kapa
 maku.   E mea ana ahau, me tino uiui nga tikanga o taua
 Pitihana nei, i te mea hoki, ka ahua pa taua Pitihana ki
 nga mahi a nga Kai-tiaki, whaihoki, ka pa ano ki nga
 mahi  e mahi nei a Te Wiremu  ki taua  kara i Te Aute.
 He tini nga tau i whakahaere ai a Te Wiremu i taua kura,
 a he pai  tana whakahaere, a ki te mea e kore e marama
 taua mea nei, ka mutu te mahi a Te Wiremu i taua kara.
 A ma  reira e utu ai nga Kai-tiaki i nga moni e £200, e
 £300. ranei i te tau mo tetahi Kai-ako, a hei Kai-whaka-
 haere i taua kura. A ki te mea e kore e kitea he tangata
 pai mo taua kura,  penei, e kore pea e kiia he kura mo
 reira i nga tau e rua.
   125. Te Tiamana.] E hara i te moa utu a Te Wiremu
 e mahi nei aia i te kura V Ac, he mahi utu kure ta Te
  Wiremu  i te kura nei. E hara ahau i te mea i haere mai
 ahau ki konei ki te korero amuamu, otiia ki taku titiro, e
 ahua he ana kia peneitia he kupu whakahe ki te Pitihana
 mo te tangata i rua tekau ma rima nei ona tau e ako utu
 kore aua aia i taua kura. A he Pitihana mahi take kore
 taua Pitihana. E moa ana ahau, he kupu naku mo Te
 Wiremu, me tino rapurapu e te Runanga nei nga tikanga
 o taua Pitihana. E kore  hoki  e oti i to Mahita o tana
 kura, nga mahi katoa o te kura, ana kahore he hoa mona
 i a Te Wiremu hei tautoko i nga mahi. E mea ana ahau,
 he Pitihana he rawa atu nga tikanga o taua Pitihana.


I                             TUREI, 13 o Hepetema.
   Ko TE HAMIORA WIREMU,  Minita o te Haahi i uiuia i
 tenei ra.                                  
   126. Te Tiamana]   Kiia  mai  e  koe  e Te Wiremu te
 wahi 'e nohoia  nei e koe i enei ra ? kei Te  Aute  i
 Ahuriri.
   127. Ko koe kei te whakahaere i te kura i Te Aute?
 Ao
   128. Kua kite koe i te Pitihana a Te Hapuku ma? Kua
 kite ahau. He mea  taa ki TE WANANGA, ki te reo Maori,
1 ki te reo Pakeha.
    129. Tena ranei koe e mohio i to korerotanga i tana
  Pitihana, he mea tuhituhi taua Pitihana i te tua-tahi ki te
  reo Maori ranei, ki te reo Pakeha ranei ? I au i korero ai î
i taua Pitihana i TE WANANGA, i mea ahau, he mea tuhituhi

6 474

▲back to top
                            TE  WANANGA.
ki te reo Pakeha i te tua-tahi, a no muri i whakamaoritia
ai ki te reo Maori.
   130. Honorable Kanara Pereti.'} He penei oti te tikanga
 o o kupu e ki mai na, na reira i kore ai e tu a mana taua
 Pitihana, a mei mahia ki te reo Maori i te tua-tahi e ahua
 mana ? He pono.
   131. He mea mohio kau tena e to whakaaro ? Ae.
   132. Te Tiamana.] E mohio  ana ranei koe i te wa i
 tuhituhi ai nga Maori i ratou ingoa ki taua Pitihana, kua
 kite ranei ana Maori i nga korero o taua Pitihana ? He
 tokomaha  o ana Maori i ki mai ki aua, kahore ratou i kite
 i tana Pitihana.
   133. He mea nau ki etahi o nga tangata no ratou nga
 Ingoa e man ana i tana Pitihana ? (a hoatu ana te Pitihana
 kia kite aia.) Ae, kotahi ingoa o te tangata e mau nei, i
 ki mai ki  an, kihai aia i tuhituhi i tona ingoa ki taua
 Pitihana nei.
   134. Ko wai tona ingoa ? Ko Tanata te Maruhaere, rana
 ko Paera Ropiha, i ki mai ki au, kahore he  Pitihana i
 tukua hei titiro ma rana. A no muri o te tuhituhinga o
 nga ingoa, i mahia ai nga korero o te Pitihana, ko Raniera
 Putauhinu,  te tangata tua-tahi aku  i kite ai mo taua
 Pitihana. E mau  nei tona ingoa, (a na Te Wiremu i tohu
 ki te Komiti te ingoa o Raniera Putauhinu e mau ana i te
 Pitihana.)                                               
   135. He tangata mana aia i nga iwi Maori i Heretaunga ? 
 Ae, i tona hapu ano. A koia tetahi o nga tangata no
 ratou te whanua i Te Aute nei i mua.
   [Na  Te  Tiamana.] I tohutohu ki te Komiti, ko nga
 ingoa i te timatanga o te Pitihana, i tuhituhia ki to te
 Pakeha ahua reta o tona ingoa Pakeha.]
   Ka  korero ano te Kai-whaaki korero. Ko te ingoa o Te
 Hapuku, te  ingoa tua-tahi i te Pitihana nei, [a mo nga
 ingoa i te timatanga o te Pitihana,] a ko te ingoa o Te
 Hapuku,  e mau  ana i nga ingoa apiti mai ano  ki te
 Pitihana, koia i kiia ai, no raua nga ingoa i tuhituhia ai, a
 no muri  te Pitihana i mahia ai.
   136. Me korero mai e koe nga tikanga katoa o Te Aute,
 no te mea, e ui uia ana ana tini tikanga o tana whenua e
 Te Komiti nei ? Me korero e ahau, a e rua, e toru ranei
 upoko korero e korero ai au i aua tikanga. A ko te kupu
 tuatahi aku ki te Komiti nei, rae ki e ahau te take i haere
 mai ai ahau ki konei. Ka wha  ranei ka rima ranei tau o
 tenei tu mahi e mahia ana. A ko te mana o taku ingoa e
 kiia kinotia ana e etahi tangata, a kua kite ahau i nga
 pukapuka i taia ki te Nupepa Te Haku Pei Herora, e kii
   no aua ki au. Otiia kahore kau aku aha aha atu ki aua
 korero, he mea hoki i rongo ahau ki te tangata nana aua
 korero.  He kupu aku kopu  e ki nei. mo  tetahi o aua
 puka puka.  He kapu mai na tetahi o nga Pakeha na ratou
 taua Nupepa a Te Teri Terekarawhe i kawea taua reta kia
 taia ki ta ratou Nupepa. A  i mea atu ratou kia Te Rata,
 ka  taia taua reta e ratou, ki te mea ia ka tuhi tuki aia i
 tana ingoa ki taua reta, kia mohio ai te iwi, nana na Te
  Rata aua whakaaro.  A kihai aia i pai kia  tuhi tuhia
 tana ingoa ki taua reta. A tukua ana ki te Nupepa Te
  Haku Pei Herora, a taia ana ki taua Nupepa. Koia ahau
  i mea ai, e kore ahau e aha aha atu ki aua kororo. Ano
  ka rongo ahau, kua tae mai Te Pitihana ki Te Runanga
  nei, a he whakahe moku te tikanga o tana Pitihana, a i
  kiia na nga Maori o te Takiwa o Ahuriri, a he mea panui
  taua Pitihana ki nga Pakeha me nga Maori, o nga motu
  katoa nei, ki TE WAHANGA   Nupepa, koia ahau i mea ai,
  me mahi  he mahi e puta tika ai ahau me aku mahi, a kia
  mutu  ranei taku mahi e mahi nei ahau i enei tau e toru
  nei te kau, i enei motu. A koia te take o  taku reta ki
  tenei Komiti, he mea naka, kia tino rapa rapua nga tika-
  nga o te mahi, i mahia nei ki te whenua i Te Aute. A  e
  mea ata ana ano ahau, kanui nga kupu whakapai mai a
  nga Maori ki an.  No te 5 o Akuhata, i tu ai ta matou
  korero ko nga Maori i Te Ante. A kahore kau he kapu i
  taua hui mo te whenua i te Aute. Heoi ano te kupu i kiia
  i tana hui, i mea na nga Maori ki te kore o nga tamariki e
  haere ki taua kura. I i tae ano ahau ki te hui i te Hauke
i te 8 o nga ra. He mea unga ahau e nga Rangatira Ma-
ori kia haere ahau ki taua hui, a kahore kau he kupu a
taua hui mo Te Aute. Te take i kiia ai enei kupu e ahau,
he mea hoki na Te " Wananga " te take o te Pitihana
i mahia ai, na nga kupu i kiia e te hui i te Hauke, i te 8,
me te 9 o nga ra o Akuhata. No te 9 o nga ra o Akuhata,
i korero ai taua hui i a ratou kupu mo te Kooti Whakawa
 Whenua  Maori. A ko Renata Kawepo,  e mau  nei ano
tona ingoa ki te Pitihana, i korero, a i ahua tu a riri aia, a
i mea  e whakahe  aia kia tu he  Kooti Kawanatanga,
a i mea aia, me haehae nga Karauna Karaati, a tahuri mai
 ana aia ki au, ka mea.  E  tu  nei a Te Wiremu,  e pai
 ana ahau kia tu mai aia, kia rongo i aku  korero.  He
 tangata Kawanatanga aia. A  ka peia aia i Te Aute, a ka
 riro ano ia matou. Haere mai ana tetahi o nga Rangatira
 Maori ki au ka mea, kaua koe e aha aha atu ki aia, kaua
 ana kupu e utua. A i roa taku tuunga pukutanga i reira, a
 he tokomaha nga Maori i utu i nga kupu a Renata, otiia
 kahore ratou i kii mo nga kupu mo Te Aute. A  tu ana
 ano a Renata ka mea. I korero ahau mo  te kura i Te
 Aute, a kahore kau he kupu a etahi o Ngati-whatuiapiti
 hei tautoko i aku kupu, a no ratou taua whenua i mua. A
 ka ta a Renata Pukututu. He  tangata aia no Te Ante.
 korero ana aia mo te hui i tu i tera tau. He hui i kiia e
 Te Hapuku, he mea na Te Hapuku kia hui hui nga tangata
 no ratou taua whenua  a, Te Aute  i mua, kia  kite tahi
 matou ia matou.  A i taua wa, i tono a Te Hapuku  kia
 hoatu he moni ki uia. I moa hoki aia e kore aku taitama-
 riki e haere ki te kura, a ki te mea e kore ratou e haere ki
 te kura, penei, me homai etahi o nga moni utu tau o taua
 whenua  ki te . I utua e ahau te korero a Te
 Hapuku,  i ki atu ahau ki aia, mo tana kupu pera ano ki au,
 i nga tau kua pahure noa atu, a i mea atu ahau, he kai-
 tiaki kau ahau mo Te Aute, a e kore e tika kia tuku 
 ahau kia ratou. Mea  atu ana ahau, he  kore  no 
 tino tono i a ratou tamariki kia haere ki te kura, a 
 taua whenua, i te mea i kiia hei whenua e puta ai he moni
 ma  nga koroheke, otiia he kainga i kiia hei mahi 
 nga  tamariki, a me  haere nga  tamariki ki  reira, .
 mea  e mahi nui ana taua kura. Ka ui tetahi o nga tangata
 i taua hui, mo nga tamariki o nga kainga ke noa atu e
 haere mai ana ki taua kura. A i mea aia. no te mea na Te
 Kawanatanga  i tuku te whenua mo te kura, e pai ana kia
 mahia nga  mea o taua wahi o te whenua, ma ratou, otiia i
 mahara  aia, no te mea kahore nga tamariki i haere ki te
 kura, me homai etahi o nga moni utu tau o Te Aute kia
 ratou, hei moni ahua rite ki te moni utu reti mo te tau. A
 korero atu ana ahau ki taua hui, mea atu ana ahau, i te
 wa i tuhituhia ai e ratou, o ratou ingoa ki te puka-puka
 tuku i te whenua i Te Aute mo te kura.  I  mea  mai a
 Pihopa Herewini ki au kia tino whakamaramatia  e ahau
 taua mahi kia ratou, a ki te mea he kupu ta te tangata e
 whakahe  ana ki taua mahi i aua ra, hei reira ka korero ai
 taua tangata. A  i ui ano i reira, mehemea e pai ana ratou
 kia haere mai nga tamariki o etahi atu Takiwa  ki taua
 kura i Te  Aute.   A  i tonoa ano te kupu, mehemea
 e pai ana ratou kia haere mai nga Tamariki o nga motu
 o te moana ki Hawaiki.  A ko te kupu mai  a Iaua Maori
  i aua ra, me haere mai  te tamariki, i te mea hoki ma te
 tokomaha ka ngahau ai.
   137. I tae ano a Te Hapuku ki taua Hui?—Kahore  a
 Te  Hapuku  i tae ki te Hui tuatahi a Kawana Kerei raua
  ko Pihopa Herewini.  I tae ano ia ki totahi hui i muri
  iho no te mea nana i tohutohu tetahi wahi o te rohe o to
  whenua ki au. A kotahi o nga Maori i tae ki te hui e kiia
  nei e Renata Pukututu, i tahuri atu kia Te Waaka Rewha-
  rewha, a i ui atu ki aia. He tika nga kupu ra, ka mea
  atu a Te Waaka.  Ae.  A kahore ano he kupukupu a te
  tangata ki aua tikanga i rongo ai ahua, o aua ra mai ra.
  ano, a tae noa mai ki enei ra, ka tekau ma rua marama
  ka pahure o  aua kupu nei i kiia ai.
    138. Honorable Kanara Pereti.] Kokoe te tino Tumuaki
  o te kura?—Ae.
    139. A e mahi utu kore ana koe i taua kura ?—Ae. Me

7 475

▲back to top
                             TE  WANANGA.
nga tau e 30 kua pahure nei, kahore ano, he utu ki au reo 
taku mahi  ako. E mea  aua  ahua kia marama i au aku |
kapu  i korero nei. Mo te hui i Te Hauke, i kite ahau ka I
tata te mutu  o  taua hui.  Koia  ahau i mea  atu ai kia |
Henare  Matua, te Tiamana  o taua hui, kia korero ahau ki 
taua hui, kia «tua e ahau nga kupu a Te Hapuku raua ko i
Renata, A  korero ana ahau i aku kupu i korero ai ahau kia
Te Hapuku  i mua, i mea ahau, kei nga kai Tiaki te titinga.
o Te  Aute.  A e kore e tika kia tuku moni ahau kia ratou 
 ki nga Maori, ma Te Paremata ranei, ma nga kai Tiaki ra
 ano e whakaae.  Ka  mea a Renata, kahore te kupu a Te
 Wiremu    i pai, hei aba  ma  tatou  i titiro ai ki nga kai
Tiaki ranei, ki te tangata ko atu ranei. He mea tuku te
 whenua kia Te Wiremu, a ki tana matua, a ko Te Pihopa ;
 tetahi. A ka mea a Te Hapuku.  E tika aua to kupu e
 Renata, ko Te Wiremu anake taku i mohio ai ki Te Aute. 
 I mea hoki taku iwi ki to Minita ma ratou, a mea atu ana
 ahau ko Te Wiremu  anake taku e whakaae ai, a i hoatu e
 matou te whenua ki aia. I mea atu ahau kia Te Hapuku.
 e mahara pu aua ahau ki o kupu, a i tana kupu kia u taku '.
 pupuri i te whenua. He kupu ke ano tetahi kupu i puta
 ia Te Hapuku i taua wa. E hara i te mea e pa ana ki to
 mea  e uia nei i te Komiti nei, otiia ki te mea e pai  ana
 te Komiti ka korero ano ahau i tenei.
    140. Te Tiamana.] Haere ano au korero e Te Wiremu
 ki te ahua a  tau e pai ai, kia rongo ai hoki matou i nga 
 mea  katoa ?—He kupu nana mo  Te Mira,  i ki hoki aia.
 ki te titanga o tana i tono ai. I mea atu ahau, he ka:
 Tiaki kau ahau mo  te mira, a na ratou ahau i tu ai hei
 kai Tiaki.  A  i mea tonu ahau, ko nga utu e puta ana i
 nga mahi  a te mira, me utu aua moni hei hoko mea hei
 ngaki  i te whenua, kia mohio ai nga tamariki ki te aim
 whenua  ma   ratou. Otiia ki te tohe ratou kia tukua aua
 moni kia ratou, kahore kau he take oku e pupuri ai i
 ana moni.
    141. Kei te whenua i Te Aute taua mira ?—Kahore kei
 tetahi whenua  e tata mai ana ki Te Aute.  A  haere ana
 ahau  ki waho o te whare. A haere mai ana tetahi o nga
 Maori,   ka mea  mai  ki au,  kei maharahara   koe ki nga
 korero o te hui nei.  I mea ratou, e Te  Wiremu   e  pouri
 ana  matou, mo matou i tono nei kia haere mai koe ki te
 hui  nei.   Mei  mohio matou, tena e kiia  e te hui nei he
 kupu  whakahe  mou. penei e kore matou e tono ia koe kia
  haere mai.  A kahore aku rongo mo  taua mea nei, a tae
  noa ki te Hatarei i muri iho  o taua  hui. a  i taua ra ka
  haere mai  a Raniera  Putauhinu,  a e mau nei tona  ingoa ki
  te Pitihana, ki taku whare, a mea mai ana aia ki au, ko te
  ingoa o  etahi o nga tangata, i tae ki taua hui kua tuhi-
  tuhia ki taua Pitihana mo Te Aute.  A tonoa  ana ahau
  kia korero mai aia i nga, take o taua Pitihana.  Ka mea
  mai aia. e kore o tika kia korero ahau ki a koe. Ka mea
  atu ahau, Heaha, kahore  he  korero i korerotia i te hui.
  ka mea mai ai, kahore kau he kupu, heoi ano nga korero.
  ko nga  korero i a koe ano  i reira. Ka ui atu ahau, i
  peheatia i puta ai enei tikanga? Ka mea mai aia. No  te
  aonga ake o te ra, ka tae mai te reta, i tukua mai i Nepia.
  me nga pukapuka,  kua oti to mahi  marire, hei mea kia
  tika ai te tuhituhi o nga ingoa o nga tangata, a ko te hoa
  o taua  reta, he reta ano i tukua mai,  na  Te Wiremu
  Kerehi taua reta hoa o taua pukapuka, no te tari a Henare
  Rata  aia a Te  Kerehi, i mea  taua  reta kia Henare Matua.
  kia tono aia i nga tangata kia tuhi i a ratou ingoa ki taua
  pukapuka,  a i mea taua reta, hei muri, ka mahia he Piti-
  hana i Nepia, ka hoatu ai taua pukapuka i nga ingoa hei
  hoa mo  te Pitihana. A ka  tae mai te kupu ki au  kia
  haere ahau kia kite i nga Maori i Te Hauke, a Kia karakia
  ahau kia ratou i te Ratapu, a haere ana ahau, ki te karakia
  ia ratou. A  no uaua atu ranei o te karakia, no muri iho
  ranei, e wareware ana  ahau ki to wa, i ki mai ai te tini o
  aua Maori ki au, i te wa i tuhituhi ai ratou a ratou ingoa.
  i whakahe  a Tamati te Maruhaere kia ratou, no te mea e
  tuhituhi ana ratou i a ratou ingoa i te wa o ratou ki ano i
  kite noa i nga tikanga o te Pitihana. A ko Paora Nika-
  here ko Paora Ropiha, ko Te Harawira. Te Tatere (tetahi

8 476

▲back to top
                                TE WANANGA.
  119. Hon. Mr.  G. R. Johnson.] I understand that cer-
tain of these schools are used as industrial schools ; can
you tell as what was the original intention in connection
with this school ?—I believe it was the same as the Otaki
school ; it was intended to be an industrial school, where
children were to be set to do all sorts of work.
  120. Yon never heard any complaint made  since you
were  a trustee ?—No.
  121. Hon. Colonel Brett] Do  you not think it is the
duty of the trustees to look after the interests of the in-
habitants of the district as regards that particular estate,
they being deeply concerned in its welfare ?—All the trus-
tees can do is to select the best, agent they can get, and
arrange for frequent reports as to the management.  I
believe, as far as my knowledge  goes, that no estate in
New  Zealand has been managed  so well as the Te Aute
estate. I would challenge the whole community to show i
another  instance in which  trustees beginning without  
capital have been able to bring an estate into the condition 
this estate has been brought into within a few years. At 
one time £15 a year was  considered its value ; now it is 
said to be worth £2800  ; if so, nothing could be more  
creditable to the managers of the estate.                 
   122. I suppose the value of land has increased as the 
 country has progressed ; and perhaps twenty years hence 
 the land will be worth  double its present value. It is
 said the estate consists of 7000 acres, and that it is worth 
 £5 per acre ?—I have never considered the value of the 
 fee-simple, in as much as it is inalienable.                
   123. Hon. Mr Edwards.] But  the rental value of an  
 estate is regulated by its selling value ?—I know nothing 
 about the selling value.
   124. If it were worth £35,000,  it should bring 8 per 
 cent, of that amount as rent ?—Perhaps. The Committee  
 will, I trust, pardon me in making a remark. It is evident 
 to me, from my knowledge  of the Maori  language, that
 the petition before the Committee  must have  been first
 drawn  up in English, and then translated into Maori. I
 have  been credibly informed  that many  signatures are 
 those of persons who could not have known  what they 
 were signing.  Upon   the  face  of it, this petition, it is 
 clear, is not the original petition, for no Maori would have
 begun  the petition as this is begun. I wish to make one
 further remark.   I should like to see this petition most
 thoroughly gone  into, because it may affect the future
  action of the trustees, and I am sure it would  affect Mr.
 Williams' relation to the school. He has managed   and
  directed this school for years  most  satisfactorily, and I
 feel convinced that unless the whole matter is cleared up,
 he will abandon the management  of the school altogether.
 The  result would be that the trustees would have to pay
 £200  or £300 a year to some persons to act as manager
  End director of the institution. The difficulty of obtain-
  ing a suitable person might possibly cause the school to
  be closed for a year or two.
    125. The  Chairman.] Does  Mr. Williams  give his ser-
  vices gratuitously ?—Mr.  Williams  does give his services
  gratuitously to the school. Although I am  not here  to
  make  any, complaint, I must say it does  appear rather
  hard that a person who has given his services gratuitously
  for twenty-five years, should be attacked in a petition of
  this kind, which has been trumped  up—I  use the word
  advisedly. On  behalf of Mr. Williams, I would urge that
  your honorable Council should thoroughly investigate the
           TUESDAY, 18th SEPTEMBER, 1877.
The Rev. SAMUEL WILLIAMS in attendance and examined.
  126.  The Chairman] State where you  reside, Mr. Wil-
liams, if you please?—At Te Aute, Hawke's Bay.
  127. Have you charge of the Te Aute school ?—Yes.
  128. You have seen the petition of Te Hapuka  and
others ?—I have seen it. It wae printed in the WANANGA
newspaper, both in English and Maori.
  129. Can you  state, from reading the petition, whether
it was first written or composed in English or in Maori
that is judging  from  your  knowledge  of the Maori
language?—As  I read it in the WANANGA, I should say it
was first drawn up in English and  then translated into
Maori.
  130. Hon.  Colonel Brett.] Do you mean by  that, that
the petition, is not so reliable as it would have been if
originally drawn up in Maori ?—Certainly.
  131. You infer that?—Yes.
  132. The  Chairman.] Do you think the Maori petitioners
had  seen the petition when they signed it ?—Numbers of
them  have told me distinctly that they had not.
  133. You refer to men whose signatures are appended
to this petition?—(Petition  handed  to  witness).—Yes
there is one here who declares he did not sign it.
  134. What  is his name ?—Both Tamata  te Maruhaere
and  Paora Kopiha told me that no petition was presented
to them, and that the petition was  drawn  up  after the
signatures were obtained.  Raniera Putauhinu  was  the
 first person I saw on  the subject.  Here  is his  name.
 (Witness pointed out the name, Raniera Putauhinu, on the
 list.)
   135. Is he an influential Native of Hawke's Bay ?—Yes,
 in his own hapu, and one of the original owners of this
 land.
   [The Chairman here pointed out to the Committee that
 the heading to the list of signatures was " names" spelt in
 English,]
 Witness (continuing) : Te Hapaku's is the first signa-
 ture here [alluding to the body of the petition}, and again
 his signature heads the separate list of names, which seems
 to give further testimony that the names were  first ob-
 tained and the petition drawn up afterwards.
   136. Will you state to the  Committee  the  position of
 the Te Aute estate, as the whole subject is now under oar
 consideration ?—I will take it up on two or three different
 heads,  i should first state to the Committee  what my
I object is in coming here. This sort of thing has been
 going on for four or five years. My character has con-
stantly been assailed from a  particular quarter. I have
 lately seen correspondence iu the Hawkes Bay Herald in
 which I have  been maliciously attacked ; but I took no
 notice of it, as I had been credibly informed as to the
 source from which it emanated.  I refer to one of the late
 effusions more particularly. I was told by one of the pro-
 prietors of the Dally Telegraph that it had been taken to
 them for insertion. They informed  Mr. Russell that they
  would print the letter if he would put his name  to it, so
 that the public might see that they were his views on the
  subject : but he declined to sign the letter, and it was
  passed on to the  Hawkes Bay  Herald,  in  which it ap-
  peared. Therefore I took no  notice whatever of that
  correspondence. However, on finding that a petition had
  been presented to your honorable House affecting myself
  and alleged to have been originated by the Natives of the
  Hawke's  Bay  provincial district, extensively circulated,
  too, among the English and Maori population of the colony
  through its publication in the WANANGA newspaper, I felt
 I then that it became necessary for me  either to require

9 477

▲back to top
TE WANANGA.

10 478

▲back to top
                               TE WANANGA.
      RETA I TUKUA  MAI.
                 
   KI TE ETITA O TE WANANGA
E hoa, tena ra koe, mau e whakauru to matou whakaaro ki
TE WANANGA.
He panui tenei na matou na nga iwi o te pito ki te Tonga.
He panui ki nga iwi katoa o Nui Tireni, puta noa tawhea
noa.
Kua ara o matou ringa, me tu a Ta Hori Kerei ratou ko
tana Runanga maua he ritenga mo te Kawanatanga hou.
Ko te take i ara ai nga ringa o enei iwi kia Ta Hori Kerei, he
taimaha no nga Ture, ara, no te ioka ki runga ki o tatou
kaki.
I timata te taimaha i te tau 1838, tae noa ki 1843, tae noa
ki 1860, tae noa ki 1863, ka nui haere te taimaha me te pouri.
Ko taua taimaha kei te mau tonu i runga i a tatou:\_ Ko te
mea tika, me homai he ioka mama. Koia a Ta Hori Kerei i
mea ai kia mama te ioka mo nga iwi e rua mo te Maori me te
Pakeha. Ina hoki te kupu a Rawiri te Kingi. Ano te pai.
ano te ahuareka o te nohoanga o nga teina, o nga tuakana i te
whakaaro tahi. Na e rite ana hoki te kupu a Te Kuini
Wikitoria i te Tiriti o Waitangi te tau 1840. Ko tana kupu
tenei, Ko te hara e peehi, kaua nga whenua a nga Maori e
tangohia. Na, kahore te kupu a Te Kuini i paingia e te
Kawanatanga o Nui Tireni. Ta ratou i pai ai ko te whakarite
i te kupu a Paora. Ko te aroha ki te moni te putake o nga
kino ki nga Maori o Nui Tireni. I tika ano te ritenga a nga
iwi Maori. Ko etahi ki te hapai i te mana o te Kuini me
ana ture: ko etahi iwi ki te noho pai. I enei ra kua \_\_ te
marietanga ki runga ki nga iwi e rua, kaore ano kia mama
nga ture i runga i a tatou i te Maori. Heoi ano.
Na matou, na enei iwi katoa.
NA RAUKAWA
ki Otaki.

11 479

▲back to top
TE  WANANGA.
         Ka  tu i tenei tau ki Hawheraka.


12 480

▲back to top
                             TE  WANANGA.
Ka  tu i tenei tau ki Karaiwa Te Tariana tino momo
                       pai.                         ;

       KO  " LITTLE JOHN " TE INGOA.
                                    \_\_\_\_\_\_                                          
Jj^^^^KO NGA  UTU   —  E  wha    pauna e wha
 hereni mo te uha kotahi. E rua hereni me
 te hikipene ma  te kai-tiaki i te hoiho. Mehemea
 e rua, maha atu ranei apa hoiho a te tangata ka
iti iho te utu i te wha pauna me te -wha hereni.
  He patiki ano hei haerenga mo nga uha ka tino pai te
tiaki, engari ki te mate aitua te hoiho kaore he ritenga.
  Ka tukua atu he whakaatu ki te tangata nana te hoiho i to
ra e mohiotia ai kua hapu te hoiho.
  Me  haere atu nga tangata kin.
         RAPATA WIRIKINI  (ROBERT WILKIN).
38           Kei Karaiwa Te kai mahi a HENARE RATA.


               PANUITANGA.
HE     mea atu tenei na TE  WARA  MA. ki nga iwi Maori, e 
     mahi  wawahi ana ratou i te pounamu mo te Maori, hei 
mere, hei Kurukuru, me nga mea katoa e mahia ai to pouna- 
mu  hei mea ma  te Maori.
  A  ko te utu, he hikipene mo te inihi kotahi.
                                  TE  WARA    MA.
                                            Watimeka
   Hehitinga Tiriti, Nepia.                               41


                    HE    PANUI.
 HE    kupu atu tenei naaku ki nga Pakeha me nga Maori mo 
       taku hoiho kua ngaro. I ngaro taku hoiho ki Waipawa .
 i te 4 o nga ra o Noema nei. i te 2 o nga  haora o te ahiahi.
 He puhinahina te hoiho, ko te parani P H, kei te taha, maui o
 te kaki e mau aua.
                                NA HETA TIKI.


               NOTICE.
 LOST,    on the 4th instant, at Waipawa, one dark grey Horse.
      branded  P.R. ou near side of neck. Finder will be re-
 warded.
 37                                   HETA  TIKI.


         HOHEPA     PAAKA    ME  ONA   HOA.
 HE    PARAKIMETE     MATOU.   HE  KAI  HU   HOIHO.
           Otira he kai hanga i nga mea rino katoa.
        Kei Hehitingi Tiriti to matou whare.


             He  Pai rawa ta matou hu  i te hoiho.
 Ka  taea e matou te hanga, me  te whakaora  i nga mea rino
                            katoa.
                Kia  mohio ki to matou wharo.
  36                               NA H. PAAKA    me ona Hoa.








    MANAIA,     HE   TIMA.
  E   RERE   tonu  aua tenei Tima, atu  ano i Nepia  ki te
        Wairoa,  kia paki te rangi te rere ai.  He tima  tenei
  e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
  Te Peti te korero." Te utu i te kapene mo te tangata eke 
  i te tireti, £0 15 O i  Nepia  ki te Wairoa,  i Ui Wairoa   ki
  Nepia, ko taua utu ano.  Mo  te taua utanga  £1 10, ki to
  ritenga o te ruuri, a £1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
    Ki te mea ka kiia e te tangata ana kupu mo ana mea ka
  mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.
TE  REREWEI    O  NUI  TIRENI.

NEPIA KI WAIPUKURAU
  HE    mea atu tenei, he whakatupono ki te iwi Maori,
       Kia  Kaua ratou e purei  Kauri, a mahi  purei
ranei i etahi atu maui purei ana eke ratou i te Kere-
 wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
 Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
                             Na te MIRA,
                         Tumuaki  tiaki Rerewei.
   Nepia.

   Nei taua ture—"  31. Ki  te mea ka kitea tetahi
 tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
 ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
 kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
 mea ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, kite
 mea ranei e whakararuraru ana  ia i tetahi tangata
 haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
 kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
 ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."

    TE TARI O TE WANANGA
     KEI         H  E  H I T  I N  G  A     T  I R I T  I    I   NEPIA.

         i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
            Ko te Kai hoko mo te Nupepa.


   TE   WANANGA
                Ko KAKATI   ma.
        KAI    HOKO     P U K A P U K A.
                 Hehitinga  Tiriti, Nepia.


    THE  WANANGA OFFICE
    HASTINGS    STREET,    N A P I E R .
    where the Hawke's Bay times was formerly                                                                                                                                                                                                                                   
                   published.
Agents for Napier
  COLLEDGE      & CO.
                 STATIONERS,
               Hastings-street,  Napier.