Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 26. 30 June 1877


Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 26. 30 June 1877

1 257

▲back to top
TE   WANANGA.
       HE  PANUITANGA   TENA  KIA KITE KOUTOU.
             "TIHE     MAURI-ORA."
  NAMA—26.                   NEPIA.   HATAREI,   HUNE 30. 1877              PUKAPUKA 4.
MAKI TONORE

  KAI-WHAKA-MAORI  RAUA KO PARAHI.
 KEI TE AVENUE WHANGANUI.




                                   MAKI  TONORE.
  Hune 2, 1877.                                    
       PAERANI ME ANA HOA
                 Kai hoko i nga mea rino



                     NA   PAERANI      ME ANA   HOA,
                                            Hehitingi Tiriti.


      TE WANANGA.
  KOTAHI PUTANGA I TE WIKI
          HATAREI, 30 HUNE, 1877.


2 258

▲back to top
                      TE WANANGA.

Te Waipounamu
Aotearoa

TE WANANGA
PUBLISHED EVERY SATURDAY
SATURDAY, JUNE 30, 1877





3 259

▲back to top
                     TE  WANANGA.

Waitangi
New Zealand


NGA RONGO KORERO 

HE MAORI I MATE I WHAKATAANE



MAORI ACCIDENTALLY KILLED AT 
WHAKATANE

Hotene
Makitonera 
Opotiki






  

4 260

▲back to top
                               TE  WANANGA.

Merritt's Hotel
Mr Simpkins
Ani Makitonera
Piripi
Rore
Hone
Maki
Tetta
Dr. Reid
Captain Preece R.M.,
Whakatane

NGA MAORI

Te Arawa
Maketu
Rotoiti
Te Rupe
Mita Tohoka
Pikiao
Toi

TE TURE HOU MO NGA WHENUA MAORI.



NEW NATIVE LANDS ACT.

Bay of Plenty Times





5 261

▲back to top
TE  WANANGA.

6 262

▲back to top
                             TE  WANANGA.
Iwi. A  tokowha o te iwi nana i pei ki waho o te
whare karakia. A  no te ra i whakawakia ai a Ria-
tama e nga kai whakawa, ka mea atu, a Riatama ki
ana kaiwhakawa.  Ko te kupu  whakaora mona mo
taua he, Ke tangata tuku nui aia i ana moni hei pai
mo  nga  whare karakia o te Hahi Ingarangi. A he
tangata aia e tuka moni aua mo nga kura ako tama-
riki.  A kua tae tana pukapuka mea atu ki te minita
o te Hahi, e pouri ana aia mo ana kupu kanga kia Te
Kuini.  He   kupu noa ano ana kupu kanga kia Te
Kuini, a he mea i puta ai aua kupu i aia. he korero na
ratou ko ana hoa ki nga tikanga o te kohikohi moni
o nga whare katimauhi.  Heoi, hereherea ana aia rao
 tana kanga kia Te Kuini.

          CURSING    THE  QUEEN.
   The magistrates at Tadcaster have sentenced a man 
 named Leatham, who appears from the report to be in 
 a, good position of  life. to be  imprisoned for two
 months  for audibly cursing Her Majesty the Queen in
 a schoolroom  where public  worship   was  being 
 ducted by a clergyman  of the  Church   of England
 The  offensive language  was used twice, while  the
 prayers for the Queen and  the Royal  family were
 being said. The  defendant  was  very violent  when
 remonstrated  with, and it required four men to put 
 him out of the room. He pleaded before  the Bench
 that he had been a  liberal supporter of the church
 ami schools in the parish, and he had sent a letter of
 apology to the clergyman. He  uttered the exclama- 
 tions, he said, " spontaneously." having shortly be
 fore the  service  been  talking  about the Queen's
 taxes.
                             
 HE  PA  NUI  RAWA    I AMEREKA     KUA   WERA
                I TE  AHA.                 

  Ingarihi         Amerika  Hata 
 Hone   


      TE  TURE    HOU MO NGA WHENUA MAORI
                                           ———                                            
 Wairarapa 


 Poneke


   TE  WHAWHAI     A  RUHIA  RAUA    KO TAKE.
     


7 263

▲back to top
TE WANANGA.
                                  KI TE ETITA O  TE  WANANGA.
              

Ingarangi




Wairoa
Te Hapi 
Rawiri


 Tamihana Huata


 Ngatiraukawa
Tiopira Kaukau


 Areta Apatu
 Pitiera Kopu

8 264

▲back to top
                             TE  WANANGA.
Kooti and he had  said to each  other, viz., that Tiopira i
Kaukau  had bewitched (the late) Paora Apatu.
  Tiopira Kaukau rose and asked, why should I bewitch
Paora Apatu.
  Areta rose and  said, because (or for) the land called
Raekahu.                                          
   Tiopira rose and said, I own the land called Raekahu.
 and it did not belong to Paora Apatu. But deny that I
 am  a wizard, or that I should be called by the name of ,
 wizard.  I am utterly ignorant of the least knowledge of 
 witchcraft. Nor  do I know even  one little word of the I
language  used by wizards, I am utterly ignorant of any
 learning pertaining to a wizard, or the evil which such
 evil men  practice. I am  a man   who  abhors that evil
 work witchcraft.  Is witchcraft  true ?  Or, is it false ?
 But, the Scriptures do say that God does chastise those
 whom  he docs chastise (or He. as God. acts to men as He
 likes).  And  in that is the death  (or evil) which may
 come  or. men.  And those men  arc Pitiera and Paora. I
 am very sorry for those men as they were (or are) the head
 chiefs of our tribes, called Rutanga and Tauewhana.
 Hence, I cry for those men. And though men may  say I
 bewitched those men, I shall not cease to grieve for those
 men. because I have not the slightest knowledge of the
 arts of witchcraft. Enough.  From your friend,
                                  TIUPIRA KAUKAU.


            KI TE ETITA o TE WANANGA.
 

 Piriniha  te Rito,           Te Naera.
 Weke  Kemara.              To Karaka  te Rangi.
 Hare  Wepu,                Pine Tamahori.
  Hota  Pikaha,                Tamati  Pei.
  Hami  Pake.                  Te Naera Whareti.
  Niha  Tawhiwhi.            Tamati  te Ngahue.
  Niha Matua.                Taraka tu Heru,
  Tehere Wini te Ngahae,     Piripi Kaiwaru,
  Hori Kata.                 Watene Taraka.
  Maka Poharama,            Renata Rikahu,
  Paratene  Pikahu.           Hata. Turiri,
  Hohepa   te Rone.            Hirini Turiri,
  Rawiri te Kaharoa,      
  Wiremu  Patene,             Hemi  Tapeka,
  Watene  Tapuke,             Apira Nahuhu,
  William                       Pineaha Kooia,
  Hirini Pahau,               Renata  Taiapa,
  Winanga,                 Hemi Kepa.
  Karaitiana Poi,             Pine Tu.
  Henare  Poi,                 Rawiri te Manu,
  Ihaka Poi,                 Hori Manana,
  Puha,                       Rihara Paipa,
  Piniha Tama,              Epiniha Whaikaaho,
  Te  Whitu Rangi,           Hori Matamua,
   Tamati Ngakaho,           Hakopa,
   Karanoma   Ngerengere,      Hare  Kauki.
   Piniha Minaia.              Hori Apinga,
   Apira,                       Harawira  Haruharu.

9 265

▲back to top
TE   WANANGA.
                   Eriki Kemara             Heta Pikahu,
                    Hare  Mumu,                   Piriniha te Rito.
                    Wipatene  te Rangi.                     Horahia.,
                  Katene  Ngatoko.           Taraka  Porourangi.
                    Tamati  Paenga.              Tamati  Purangi,
                   Hoori Kata.                Puna Ngareipa,
                   Hami Tarapu.               Maka. Toroa.
                      Herewini te Ngahae.
                    Kia Henare Tomoana ara kia koutou katoa e noho mai
                   na i to koutou na kaainga.  Tena ra koutou, kia  ora
                   koutou  i runga i te atawhai a to tatou Ariki a Ihu Karaiti.
                   E hara i to mea kua kite a kanohi, erangi, e tapa raro noa
                   ake ana.

10 266

▲back to top
                              TE  WANANGA.
nga Kaunihera  hou, kei waiho hei putake tono moni kia
puta ki nga Kaunihera mo nga whenua a te Maori.
  Ko te Hui e mea ana ki nga rangatira katua me nga
Iwi katoa o te Motu, kia whakarere i nga mahi tawhito, a
kia hoki ki te Karakia tika, me nga whakaako a te Karai-
piture.
  Ko  te Iwi Maori, taihoa e whakahe, e whakapai ranei ki I
te Kawanatanga    hou  nei, engari, kia ata kitea a ratou
mahi,  te tika, te he ranei, kia koro ai o taea te ki, e tau-
toko ana, e whakaae ana ranei te Iwi Maori i tenei Kawa-
natanga, kahore he take.
   He mea tika, he mea tino pai rawa ki to matou  wha-
kaaro, kia whakakotahitia  nga Iwi  u Niu  Tireni, a kia I
huihui  matou, kia kite matou i a matou : kia korerotia o
matou  mate ; kia kohikohi matou, i kga korero e pai ana,
 ki tukua ki te Paramete   Nui o tenei Koroni, hei take
 korero mo taua Paramete.
   Ko nga rangatira katoa o nga Iwi, me turaki i te kai
 waipiro a me  mahi e te Paramete  he Ture  e  taea ai te
 whakahara te tangata  kawe atu  i tu waipiro ki nga
 kainga o te Maori.


           PANUITANGA.
 HE     Panui tenei kia rongo nga  Maori me  nga Pakeha,
      kaati te haere a te tangata ki aku kainga, katoa, mu aku
 moana, i Poukawa, i Te Roto-a-Kiwa. pupuhi ai te Parera, i te
 Pukeko, i le Waana., me etahi atu o nga manu ke atu. Naku
 te ngahere i Raukawa me nga manu   katoa ki te tohe te 
 tangata, ka whakawakia  aia ki te tikanga o te Ture.
                                                 TE HAPUKU.
    Te Hauke.  Hane  26,, 1877.                            


            Notice to Poachers.
 

    Poukawa

                  HE  PANUITANGA        TENEI.


                NOTICE.


                           At Te Takapau.


       KE   PANUITANGA KI NGA MAORI.
          TE  POUNAMU     KIA  MAHIA    HEI MERE.



                                      
POROHIPEKE           TUPARA.




          NA   PAORA ROPIHIA.





11 267

▲back to top
TE  WANANGA.
     


MANAIA HE TIMA

HE PANUI KIA RONGO TE KATOA

NOTICE TO THE PUBLIC

                   PANUITANGA.

NIHO! NIHO!        

PANUITANGA 
WAHIE! WAHIE! HE WAHIE MA KOUTOU

HIRAKA TUHUA

NOTICE 

Firewood! Firewood! Firewood!

Takapau



12 268

▲back to top
                       TE  WANANGA.
Ke panui tenei ki nga tangata pupuhi
   manu,  me nga tangata e haere he an
   i runga i nga whenua i Te Aute.

HE    hono tonu no te haere pokanoa a te tangata, mo
     ana kuri, ki te  pupuhi manu,  a ki te aruaru
poaka, i nga whenua e nohoia ana. a e tiakina ana e
ahau.  He  mea atu tenei, kua tu nga kai tiaki mo aua
whenua, a ki te mea ka kitea to tangata haere poka-
noa ki ana whenua, ka  tino whakawakia ratou ki te
tikanga o te Ture.
                       HENARE   RATA.
  Maunga  Hapeta, Waipukura.
  Mei  2, 1877.                                  7

Notice to Poachers and  Trespassers on i
            Te Aute  lands.

IN   consequence of the continued TRESPASS     by
   persons with Dogs and Guns in pursuit of Game
and Pigs  on the lands at Te Aute, in the occupation
or under the charge of the undersigned, it is hereby
notified that persons have been specially appointed
to watch, and  all offenders will be rigorously pro-
secuted.
                         H. R. RUSSELL.
   Mount  Herbert, Waipukurau.
     May 2, 1S77.                              7

                PANUITANGA.
 HE   nui no te raru, i te mahi waiho kia puare nga
      keeti o nga whenua patiki i Te Aute, e te Maori,
 me nga tangata noa atu, i rihitia e Henare Rata, koia 
 i panuitia ai te kupu nei, kua akona te kai tiaki o aua i
whenua, kia whaakina nga  ingoa o nga tangata na 
ratou i waiho kia puare  nga  Keeti, kia tamanatia ai
 aua tangata, mo te haere pokanoa, a rao te he i he ai
 tana whenua ia ratou.
   A  enei ra e haere ake noi. e kore rawa e tika kia
 aruaru poaka te tangata i nga whenua e noho ia ana.
 a e mau ana ia Henare  Rata.   Ma te kai tiaki rawa
 ano e whakaae   te tangata. kia haere ki te aru uru
 poaka, katahi ra ano ka tika te haere a te tangate ara
 ma Keneti e whakaae. A  ku  nga kuri  herohero e
 haere ana i reira ka patua kia mato.    Kua  nui nga
 Hipi  i mate, koia a  Henare  Rata   i mea  ai me mutu
 te haere pokanoa o te tangata me te kuri peropero ki

 reira.  A  hei mahara  ma te  Maori,   kia kaua e pa te
 he kia ratou.
                               HENARE RATA
   Mauti  Hapete, Waipukurau.
   Mei 2 1877.      \_\_\_\_

                  NOTICE.
 GREAT    trouble having been occasioned by Natives
   and others LEAVING   OPEN   the GATES    of
 the enclosures at Te Aute under lease to the under-
 signed, it is notified that the person in charge has
 received orders  to report any  person  so offending,
 with  the view of summoning  him  for trespass and
 damages.
   In future no persons will be permitted to HUNT
 PIGS  on any laud in ME, RUSSELL'S occupation with.
 

Mr. KENNEDY                       Te Aute


                                 H. R. RUSSELL.
   Mount  Herbert. Waipukaurau.
     May 2. 1877

 PANUITANGA KI NGA IWI KATOA.
 Rakarana & Waikato  Maori Kamupene
    Rimitete.

 KUA    HOKONA  NGA HEA  A ENEI  TANGATA  E MAU
       AKE   NEI  NGA   INGOA   I RARO   NEI -Aihe

13 269

▲back to top
      HE  PUKAPUKA   APITI KI
TE   WANANGA.
                             NEPIA.   HATAREI,   HUNE    3O, 1877.
            TURE KOOTI WHENUA MAORI.
    (He mea  taa e matou te Pira Hou mo nga Whenua Maori, hei apiti ki Te 
Wananga, kia kitea au taua Pira e te mao katoa.)

 He  Ture hei whakatikatika hei
whakatopu i te Ture o te
Kooti Whenua Maori.


14 270

▲back to top
                             TE   WANANGA.
  10.  Ka whai mana  ia Kai-whakarite  Whakawa   e i
noho kotahi ana penei me te mana e hoatu aua ki te i
Kooti e tenei Ture.                                  
  U.   Ka  whai Hiiri te Kooti tetahi ki ia Kai-whaka- 
rite Whakawa ki ia Kaiwhakarite  Whakawa   takoto
ai hei hiiri i nga pukapuka  katoa e tika ana  kia
hiiritia.                                                i
  12. Mehemea   ka tonoa e te Kai-whakarite Whaka- 
wa tetahi etahi ranei o nga Ateha kia noho i tetahi i
Kooti me noho ano hei awhina, engari e kore e kiia 
kahore  e whai mana nga mahi a te Kooti ki te kore
taua Ateha ana Ateha ranei e whakaae.              i
   13 Ka tuhia e te Kooti te whakaotinga  o ia mea  ;
e whakawakia  ana ki roto ki tetahi pukapuka a te 
 Kooti.                                                      
   14. Ka  whai mana   nga Kai-whakarite Whakawa  
i ia wa i ia wa ki te whakatakoto  Ture  hei whaka- |
haere i nga tikanga o nga nohoanga o te Kooti mo te 
whai, mana hoki iki runga ki nga tangata katoa e mahi
aua  i runga i te mana o tenei Ture mo te whakarite
 hoki i nga utu e tika ana kia utua, te wa me te hua-
 rahi e utua ai me te whakamarotanga mo  ka kore  e
 utua a ka whai mana  ki te whakakore i aua Ture ki
 te hanga i etahi hei riiwhi mo era.
   Ko  nga Ture e whakatakotoria ana  i runga i te
 raana o tenei Ture  e kore e  whai naana engari kia
 whakaaetia e Te Kawana  i roto i tona Runanga hei
 reira ka tino whai mana  ai hei Ture.
   15. Ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa
 e whakarite te whakahaeretanga i nga mahi katoa ma
 te Kooti.
   16   Ka rite tonu te mana o te Kooti  a nga  wa e
 noho ai, ki te mana o te Hupirimi Kooti o tetahi ranei
 o ona Kai-whakarite Whakawa i runga i te whakaputa
 ramana  ki nga kai-whaaki korero, ki te tona, pukapuka.
 ki te whiu  i nga tangata i tamanatia  a kahore  i tae
 ki te Kooti  kahore  ranei i whakaae  ki te whakapuaki
 nga korero i tonoa ai ratou, ki te whakaatu pukapuka
 ranei ka pena ano hoki te mana ki te whakahaere pai
 ki  te whiu  huki  i nga tangata tutu.

 Ko  te Mana me te Whakahaere   a te
                   Kooti.
     17.   

15 271

▲back to top
                             TE  WANANGA.

16 272

▲back to top
                                                 TE      WANANGA
ki a ia hei utu i te ruri me era atu  mea  e taea ai te  i
Karauna  Karaati ka tika kia tukua e ia taua moni ki i
taua Maori.                                             
  50.  E pai ana kia tono te tangata nona te moni ki |
tetahi punga mo tona moni e nama  ana rae te hua  
hoki ko nga kupu o te pukapuka hei tuhinga me pera
me  nga  kupu i  roto i te kupu apiti tuatahi kei te i
mutunga  o tenei Ture.                             !
  51. Me hoatu aua pukapuka punga ki te Tumuaki 
o nga Kai-whakarite  Whakawa    kia tuhia ki roto ki 
nga pukapuka  o te Kooti a ka whakahaua e  ia kia
tuhia peratia kia kimihia ranei ki te pai ia mehemea
he ti a he marama  taua whakariteritenga, na kia  itea.
ai tera a ahei ia ki te tono i nga tangata kia haere atu
ki tono aroaro ki te aroaro ranei o tetahi atu o nga
Kai-whakarite  Whakawa  ki reira korero ai i runga i
 o ratou oati.
   52. Ko nga moni  e whakaaetia, ana  i roto i aua
pukapuka  kia utua ka waiho hei moni utunga tuatahi 
 i roto i nga moni e puta  ake  ana i te whenua a te 
 Maori e tuki ana i taua pukapuka, a kahore e whaka-
 putaina he Tiwhikete ki taua Maori mo taua whenua
 mo tetahi wahi ranei o taua whenua kia utua ra ano
 te moni, engari ka whakaputaina  ano  mehemea  ka
 whakaae te tangata nana te moni.
   53.  A te wa e whakamaramatia ai ki te Kooti kua
 ea taua moni ka  ki  te Kooti  kia whakakorea taua
 pukapuka , heoi ano ko noa.
   54-  Mehemea   .a whakamaramatia   ai te Kooti kua
 ruritia e tetahi Kai-ruri tetahi whenua   i runga i te
 kupu  a tetahi kai-tono H ka wha aaturia tona mapi i
 te whakawakanga  a kahore ano kia utua taua Kai-ruri
 ka whai mana te Kooti  ki  te pupuri i te Tiwhikete,
 kia marama ra ono kua utua te Kai-ruri kia whakaae
 ranei ia kia whakaputaina te Tiwhikete ka whakaputa
 ui.
   55   Mehemea   ka  tautohe tetahi Kai-ruri raua ko
 tetahi Maori i runga i tetahi whakariteritenga, a raua
 kia ruritia, tetahi whenua i runga i te mana o tenei
 Ture  ka whai mana  te Kooti   ki te  whiriwhiri i taua
 tautohe ki te whakatau i tana i kite ai he tika.
    Ko   taua whakataunga hei whakaotinga   i  taua
 tautohe.
    Kahore he mana  a tetahi atu  Kooti  o te  Koroni,
 haunga te Kooti e whakaturia ana i runga i te mana
 o tenei Ture, ki te whakaoti i tetahi tautohe peiti.
   56.  Mehemea   ka utua e tetahi tangata, e ki ana e
 whai take ana ia ki tetahi whenua te ruritanga o taua
 whenua  u i runga i te whakawakanga  ka kitea na
 etahi tangata taua whenua  katoa tetahi wahi ranei o
 taua whenua,  ka whai  mana  te Kooti, mehemea  ka
 whakataua  kia whakaputaina  te Tiwhikete  ki etahi
 tangata, ehara i te kai tono, kia whakatau  hoki kia
  utua atoatia te ruritanga  tetahi wahi  ranei ki te
 kai tono e nga tangata e whakatikaia, ana. e te Kooti
  i roto i tetahi wa   e whakarite;i ana e te Kooti.
    Kahore e whakaputaina  tetahi Tiwhikete engari kia
  utua ra ano te utu i whakaritea ai.

   Tuhinga Whakamaharatanga Take.
    56a. I runga i te tono a te tokomaha o nga tangata
  no ratou tetahi whenua i runga i tetahi Tuhinga Wha-
  kamaharatanga Take i runga i te mana o " Te Ture
  Whenua   Maori, 1873, me  whakakore  e Te  Kooti
taua. Tuhinga Whakamaharatanga Take a me whaka-
puta he Tiwhikete i runga i te mana o tenei Ture hei
ritenga mo taua Tuhinga Whakamaharatanga Take.
   56b Ko te ra e tuhia ki roto kia taua Tiwhikete ko
te ra i tuhia ai atua Tuhinga Whakamaramatanga. Take
 ki te Kooti Rouru u  ka  rite tonu  te mana  o taua
Tiwhikete  ki tetahi tino Tiwhikete  e whakaputaina
ana i runga i te mana o tenei Ture.

        Nga  Karauna  Karaati.
   57. Mehemea   kua whakaaetia, tetahi Tiwhikete  a
 kahore he tono i tukua atu mo tetahi whakawa tuarua,
 mehemea   ranei he whenua   kua whakawakia tuaruatia
 kua whakataua hoki me whakaputa tonu he Karauna
 Karaati  i nga Maori  e mau ana o ratou ingoa i roto
 i taua Tiwhikete.
   Mehemea   ka whakahuatia etahi kupu here i roto i
 te Tiwhikete me whakatuturu aua  kupu  i roto i te
 Karaati.
   

17 273

▲back to top
                             TE  WANANGA.

Takanga ki nga Whenua Tuturu o te
Tangata Mate

Nga Tono Whakawa Tuarua

Nga Tamariki kahore ano i Tae o ratou
Tau ki te 21


18 274

▲back to top
                    TE WANANGA.
Nga Rori
Nga Utu
Nga Takowha
He Whakaritenga Noatanga Atu



19 275

▲back to top
                                                TE      WANANGA

Nga Hokonga Whenua a te Kuini
kahore ano i Oti


Nga Whenua kia Whakatapua





20 276

▲back to top
                              TE    WANANGA.
 NGA      KUPU        APITI.


 TE  KUPU   APITI   TUATAHI.
 E WHAKAAE 

TE KUPU APITI TUARUA

 TE KUPU   APITI  TUATORU


 Niu Tireni