|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 25. 23 June 1877 |
pp
Commentary|
|
1 245 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA—25. NEPIA. HATAREI, HUNT: 23. 1877. PUKAPUKA 4.
MAKI TONORE
HE KUPU KI TE IWI MAORI
HE TINO WHAKAOTINGA O TE
MAHI HOKO KI TE KAWANATA-
NGA I TE WHENUA I TAMAKI
HAMUERA RAKA
HONE HIANA
Te Wananga
Kotahi Putanga i te Wiki
HATAREI 23 HUNE 1877
|
|
2 246 |
▲back to top |
TE WANANGA.
nga tikanga e kiia ai kia wehe wehea nga whenua, e
tautetetea ana nga rohe o tana whenua. A tetahi
kupu, kahore he take e kiia ai taua mana e kiia nei kia
mania e Te Tiati Tumuaki whakawa o te Kooti whe-
nua Maori, i te mea, ko nga mahi katoa, kua timata-
ria te mahi ki te tikanga o nga Ture tawhito rae waiho
era kia mahia a kia tae ki ona mutunga ki o te Ture
tawhito tikanga. A kaua he mana a Te Tiati Tumuaki
hei whakakahore i ana mahi. A ko taua upoko Nama
nei me mahi hou ona tikanga e Te Paremata.
Te Wananga,\_\_\_\_
Published every Saturday.
SATURDAY, JUNE 231877^
WE propose to enter into a few of the details of the
new Native Lands Bill next week, but to-day we
shall touch upon one feature which seems at
first sight very unwise. In the first place, the last
paragraph of section 4 is altogether wrong. The
words are as follow :—" And any proceedings com-
menced under any enactment hereby repealed may |
with the consent of the Chief Judge be continued and i
completed."
The meaning of this is—that where any suit or
matter is now being carried on in any of the Native
Lands Courts, either for title to blocks of land, or for
successional orders, or for subdivisions, all these will
drop at once and have to be recommenced under the
new Act, unless Mr. Fenton or any other gentleman
who may be Chief Judge for the time being
. see fit to continue it. This is not right. Of very
many cases the Chief Judge would be absolutely
ignorant. Of very many cases in which the Native
owners of land were concerned he might not be
made aware of the urgent necessity which exists in
relation to applications made by young people
for their parent's land, or for subdivision where the
boundaries, are disputed Besides this. the power
here given is not at all necessary. All cases now in
progress should be continued, whether the Chief
Judge think proper or not, and this paragraph there-
fore ought to be amended in the Assembly.
NGA KORERO WHAKAOTIOTI I NGA TIKA-
NGA O 1E HOKO A TE KAWANATA
I TE WHENUA I TE TAMAKI PORAKA
TENA e kite te hunga korero i te WANANGA noi. Ko
te Paraire te 29 o nga ra o te marama nei, te tu ai te
korero ki te Takapau, he kororo kiu rapurapua nga
tikanga e tino oti rawa ai nga hoko i hoko ai te
Kawanatanga i te whenua i te Tamaki Poraka.
E mea ana matou, he tino pai pu ano kia huihui
nga tangata katoa ki taua hui, o te hunga e pa ana ki
tana whenua, a kia tino puta ai nga tikanga e oti pai
rawa ai ana hoko, ko te oti mo aua hoko i te whenua
kia oti, i te mea hoki, he pai ke ake te mahi e oti ana,
i nga tikinga amuamu i te roa o te tau, a kia oti pai
i te ngakau marire, i te korero atahua te katoa.
THE SETTLEMENT OI THE GOVERNMENT
PURCHASES IX THE TAMAKI BLOCK.
IT will be seen by reference to another part of this
paper that Friday next, the 29th of June, has been
appointed for the meeting to be held at Takapau for
the purpose of coming to some final settlement with,
the Government of the outstanding interests in the
Tamaki Block. We hope that all persons concerned
will attend, and that a satisfactory conclusion may be
arrived at. Whatever the nature of the settlement
may be it will be better for all parties that the ex-
isting differences should be put an end to in a peace-
ful and friendly manner.
NGA RONGO KORERO.
NGA PAI O TE KAKAKA WITI. ME TE OTI
ME TE PARE.
He mea e maumauo ana nga kakakaka o nga witi
me te oti. me te pare. Koia ahau i mea ai. me wha-
kaatu o ahau te tino pai o aua mea hei kai ma te hoiho,
me tekau. He nui noa atu te pai o aua mea nei, ki te
mea ka nohoia aua mea nei hei moenga ma te kau me
te hoiho, ka pai pu aua mea hei whakamomona mo te
maara, a ki te mea ka kainga aua mea, penei ka nui
he momona mo te kau hei kai ma te iwi, a ka kaha te
hoiho ki te mahi. E ki ana pea etahi tangata, he
maumau utu nga utu mo te kotinga i te witi, a mo te
patunga i te witi, koia i waiho ai nga otaota o te
maarra witi kia pirau i waenga. E ki ana nga Pakeha
mohio ki te titiro i te kakaka witi, rae nga mea i roto
i te tarutaru Maori e kainga nei e te hoiho me te kau,
nae te hipi, i iti nokinoki iho te pai o kakaka witi
hei whakamomona i te kau, me te hoiho, i to te
mana whakamomona o taua taru Maori e kiia nei.
He mea hoki ki te mea ka kai te Hoiho i nga pau-
na 12 taimaha o te Hei (taru taru whakamaroke)
penei ki te mea ka kai te Hoiho i nga pauna 14 tai-
maha kakaka witi, ka ririte te ora o taua Hoiho i
tetahi, i tetahi.
Nakonei Te tino Tumuaki o nga Hoia o Wiwi imea
ai me tu ho Komiti ki te rapu rapu i aua tikanga, a
tu ana taua Komiti ki Te rapu rapu i te pai o te taru
taru paamu me te pai o te kakaka witi. a e 6000),
(ono mano) Hoiho i whangainga hei whakamatama-
tau i taua tikanga. A wehea ana aua Hoiho, he Toru
mano. He toru mano (3000). A he mea whangai
tetahi o taua Toru mano (3000) hoiho ki te kakaka
witi, me to oti. A he mea whangai tetahi o taua
Toru mano (3000) Hoiho ki te Hei me te oti.
A ko tetahi i kai i to kakaka witi, he mea penei te
whangai. Tekau-ma-waru, ( 1S) pauna kakaka witi.
E waru me te koata pauna oti i te kainga
kotahi.
A ko tetahi o taua toru mano hoiho i whangai nga
ki te tekau-ma-waru (18) pauna hei. E waru me te
koata (8) pauna oti i te kainga kotahi.
A ko nga hoiho i kai i ta kakaka witi, me te oti, i
tino kaha ki te mahi, a i kakama te ahua o aua hoiho.
A kihai i puta he kakawa i aua hoiho i te wa e mahi
ana. A ko nga hoiho i kai i te hei, me te oti, i ahua
momona te tu o aua hoiho, otiia, i ki nga kai mahi i
aua hoiho, he nui no te kakawa e puta ana i aua hoiho,
|
|
3 247 |
▲back to top |
TE WANANGA.
i te wa e mahi ana, a kihai i pera te kaha o te mahi
rae te kaha o nga hoiho i kai i te kakaka witi, me te !
oti. Koia i kiia a, ko te kakaka witi, me te oti te kai
tino pai e kai ai te hoiho, me te kau, a e kaha, rawa
ana aua tu kai hei whakakaha i aua kuri.
A koia ne: te tikanga mahi rao te kakaka witi hei i
kai ma te Hoiho me te kau. I te wa e mahia ana !
aua kakaka hei whakapu, me rui rui he tote ( e kainga i
nei e te Pakeha hei kinaki mo ana kai) kia 3 pauna
taimaha o te tote, ki ia wahi o te whakapu, ki ia wahi
o te whakapu a eke noa ki te mutunga o te whakapu.
A ki te mea, e 20 e 3O ranei tana kakaka o te wha-
kapu, penei ko nga tote e rui ruia ki taua whakapu e
3O nei te kau ona tana kakaka witi, kia 5. Hanara-
weeti tote e rui rui ki taua whakapu.
Me ata kawe marire aua kakaka witi e te tangata
ki te Hoiho ki te kau ranei, kaua e tukua ma te Hoiho
ma te kau aia e kai noa i te whakapu. He mea hoki
kia rite ai te wahi e kai ai te Hoiho i ia ra i ia ra, kia
kaua ai e nui he kai mana i aua kakaka i etahi ra, a
kia iti i etahi ra.
THE VALUE OF STRAW.
The common practice of destroying straw has in-
duced me to draw attention to the value of straw as
food for cattle. There are many wars in which, bene-
fit would accrue to them—such as manure collected by
the mess of stall feeding. Then the dairy produce
would be increased by such means, and stock would
fatten instead of declining in value by loss of flesh.
It will be argued by some that the expense of mowing
and threshing is too large to admit of a profit. but
those who are of such au opinion will be convinced
upon trial, and I will give them my reasons for in-
ducing them to such a course of action. Chemical
investigation has proved that the straw contains only
one-third less nitrogenous principle than the best
meadow hay, and it will be found very nearly as rich
in flesh—forming matter as The best hay. Fourteen
pounds will replace 12lbs. of hay, and keep the
animal in an equally good condition. This subject
led the Minister of War in Franco to institute a com-
mission to test the matter, which was done on a very
large scale—viz.. on 6000 horses, with the following
results. To determine the question the trial was
made upon the number of horses mentioned from the
30th July to 2nd September :—
—Mr. G.
A. Watts.
NGA MONI NAMA A NGA IWI NUI O TE AO
NEI. I NAMA AI KI TE IWI O TE KUINI
O INGARANGI.
Ko Take i nama i te kotahi rau e whitu te kau ma
iwa miriona, e toru rau e iwa te kau mano, e rua rau
e wha te kau ma rima (£179,390,240).' A ko te
itareta o aua moni, ki ano i utua, kua tae ki te Tekau
ma tahi miriona, e wha rau, e rua te kau ma torn
mano, e rima rau e iwa tekau ma toru (£11,423,593).
Ko Piru, ona moni i nama ai e toru te kau ma tahi
miriona, e iwa rau e rima te kua ma toru mano
(£32,963,000) ko te itarita ki ano i utua. E rua
miriona e ono rau e toru te kau ma waru mano, e rima
rau e iwa te kau ma iwa (£2.638,50'.' . Ku Mehiko
ona moni i nama ai. E rua te kau nui whitu miriona,
e toru rau ma rima mano, o waru rau (£27,305,800)
n ko ona itarita ki ano i utua eia e iwa miriona, e
toru rau e waru te kau raa waru mano, e rima raa,
e waru te kau (£9,383,580.)
Ko Penetuara ana moni i nama ei. E ono miriona,
o ono rau te kau ma ono mano, e waru rau (£6,616,800)
ko te itareta ki an» i utua. E rua miriona, e waru
raa te kau ma, whiti mano, e waru rau e ono te kau
ma rua (.
Patinia, ona moni i nama ai. E rima miriona, e
rima ran e rua te kau ma tahi mano, e toru rau e rua
tekau Nga itareta ki ano i ea, e ono
rau e iwa te kau ma waru mano, e whitu rau, e toru te
kau ma tahi. . Honoturahi i nama ai. E
rima miriona e toru rau e iwa te kau ma waru mano,
rima ruu e whitu te kau. (£5.398,570)
|
|
4 248 |
▲back to top |
TE WANANGA.
THE RUSSIAN ARMY.
The Presse, in a letter from Jassy, gives the de-
tailed ordae de bataille of the mobolised portion of
the Russian Army, both, in Europe and in the Cau-
casus. The South Army comprises the active Oper-
ating Army of four Corpsd'Armee, having an effec-
tive strength of 144,000 men, 32,800 horses, and 432
field guns, and the Coast Army, with 72,000 men,
16,400 horses, and 216 guns, or, together, 216,000
men, 49,200 horses, and 648 guns. The three Corps
d'Armee in the Caucasus are reckoned at an effective
strength, of 120,000, 25,000 horses, and 352 guns, or
in all, 337,000 men, 74,200 horses, and 1,000 guns.
This fully corresponds to the war effective as syste-
matized by the organization of 1874.
TE WHAWHAI A RUHIA RAUA KO TAKE.
E ki ana a Ruhia, e kore aia e pa ki te rahu rahu i
te awa rerenga Kaipeke a Ingarangi ki Inia.
Kua whawhai a Take ki nga Iwi i Motinikoro, a
kihai tetahi i toa, i tau kau noaiho ta raua parekura.
Kua karapotia te Pa a te Take, a Kaa a te Ruhia, a
ko te mahi a te Take he kokiriki tonu ki waho o te Pa
parekura ai, he mea na te Take kia hoki ai te hoa riri.
E kiia ana ko te Pa nui a te Ruhia, ko Oteha, kua
whati ona tangata, a kua riro ki nga wahi ke atu i te
Pa, he wehi no ratou i te Take. I mea hoki nga
tangata o taua Pa, e haere atu a Hopati Paha, te tino
tumuaki o nga Kaipuke Manawao a Take, ki te wha-
whai i tana Pa. He Pa tu tata taua Pa ki te moana,
a kua kore rawa he Kaipuke a te Ruhia e tae ki reira
i te wehi ki te Take.
Kua mea te Ruhia, raua ko te Romeniana, kia mutu
te mahi rerere a te kaipuke i te awa o te Tanupi.
Ma taua kupu nei e uhi ai te he o taua whawhai nei
ki etahi iwi nui o taua Takiwa, a e he ai pea te
Ruhia.
TE WHAWHAI KI ATAHANA.
He mea whakaeke taua pa e te Ruhia, a he mea
pupuhi ki te purepo i te wa o te whakaekenga, a he
mea pupuhi mai ano hoki e te Take ana pu nui ki te
Ruhia, mai ra ano i te Pa. Ano ka roa te mahi a te
Purepo a te Ruhia ki te Pa, katahi ra ano ka koki-
ritia e te hoia a te Ruhia ki te Pa, a he mea i tu tonu
te Take, koia i kore ai e taea tana pa. a ko te Ruhia i
mate i ana hokiri ki te pa. Hoki atu ana ano aua
kokiri a Ruhia ki te Pa, he mate anake ki te taua to
mutunga, a kihai i taea te Pa a te Take. Ano ka po,
ka mum te kokiri a Ruhia ki te pa, he mano nga
tupapaku a te Ruhia.
TE WHAKAKAARO A NGA KARIKI.
E ki ana etahi o nga nupepa, kua mea te Paremata
o nga Kariki, kia tukua he kupu ma ratou ki Take,
kia pai te mahi a Take i nga Kiriki e noho ana i nga
Takiwa o Take.
A ko etahi kupu e ki aua, ko te Kawanatanga hou
|
|
5 249 |
▲back to top |
TE WANANGA.
o te Kiriki e mea ana, me tino whawhai pa ano ratou.
A kaa whakaae te iwi Kiriki ki te kupu a ta ratou
Kawanatanga. E kia ana, ka nui to maha tahutahu
haere a nga heramana o te Take i nga kainga e tu
tata ana ki nga tai auru o nga moana o te Takiwa ki
Kuhia me aua iwi e whakahoa ana kia Ruhia.
I te whawhai ki Ataua, kotahi rangitara Take, me
nga purepo e waru i mau i te Take.
Ko nga Apiha Pakeha e noho ana i te pa o te
Take i Kotianopera, e mahi ana i taua pa, kia kore ai e
taea e te Ruhia a ona wa e whakaekea ai e te Ruhia.
Ko nga iwi ki te taha marangai o Take, ko nga
Ikahiana, he iwi e whakahoa ana ki te Take, a e
kohurutia ana tana iwi e te Ruhia.
Ko nga pu repo a te Ruhia i te Pa i Iparira, e pu-
pahi tonu atu ana ki te Pa a Take i Matira.
He pono te kupu i kiia nei e te Rahia, ko te Manu-
wao a te Take i mate ia ratou, a e rua ran nga Hoia i
mate me nga heramana katoa o taua Kaipuke.
Ko nga mata a nga Ruhia e pupuhi atu ana ki te
Pa a te Take ki Watira, e kore e tino tae ki te Pa. !
engari e tae ana ki nga Kaipuke e tau ana i te taha o
te Pa. Ko nga whare nui o te Pa a te Take i Kana-
pata, kua wera i nga raata pu nui a te Ruhia i puphi
ai ki taua Pa. A kua wera ano hoki otahi whare i te
Ruhia, i te Pa o Take i Witana. E kiia ana e ]
(rima te kau mano hoia a te Tate kei te pa i Witana,
a ko te ope tautoko mo aua hoia e haere atu ana ano
ki tana Pa, e tae ki te 25,000, (rua te kau ma rima
mano.)
Ko te kaipuke a te iwi Romeniana (he hoa taua
iwi na Ruhia) kua wera i te Take. A i ki pangoro
tana kaipuke i te hoia Romeniana, a i mate katoa aua
hoia ki te wai.
E kiia ana 16 nga taone a nga iwi o Pukerei (he
hoa na te Ruhia) i tahu tahuna e te Take ki te ahi, a
ko nga tangata o aua Taone i patu patua etahi kia
mate, ko nga taonga o aua Taore i murua o te Take.
Ko te pa ana he Taone na te Taka ko Tutukai Te
ingoa, he tini noa atu nga tangata e Karakia ana ki to
tatou Atua o te Paipera e karakia nei tatou, a Le
mea patu patu ana iwi karaitiana e te Take. A i te
wa e kohurutia ana taua iwi karakia kia te Karaiti e
te Take, i rangona te auare o te reo e te Ruhia. o to
ope Romaniana e noho whakapae ana i reira.
Kua ki te Kingi o nga Take, kia tino whawhai taua
iwi i te whawhai e mahi nei raua ko Take. A ma te
Atua te whakaaro kia ratou i te mea, e ki ana te
Take, he whawhai taua whawha mo te Atua.
A kua mea te Kingi o Ruhia, he kingi noho poka-
noa te Kingi o nga Romaniana, a me mutu te kingi-
tanga o te Kingi o Romeniana.
Kua tae te karere a te Kingi o Pahia, ki to King
o Ruhia, he m ea atu ta taua karere, kia haere te ope
taua a Rahia na te whenna a te Pahia, kia wawe ai te
tae ki tana hoa riri kia Take.
Kua papa te patu a te Kariki raua ko te Take i
tataki aua ope a te Take a te Kariki ki Amorohi, a
parekura tonu iho. A mea ana nga nupepa a nga
Kariki, me tino whawhai te iwi ki te Take.
Ko te iwi a Minitaiti, kua aa haere i nga Take atu
ano i te pa i Orihia, he mea parekura nga Take e te
Minitaiti i whati ai te Take. A i tino ngaro rawa te
ope a te Take te patu e taua iwi.
|
|
6 250 |
▲back to top |
TE WANANGA.
————
Te Waka Maori.
Nawai a Makarini mei
• I tinihanga, a i pei
Ki ro te Reinga whakarei
Te Waka Maori.
• Nawai te patipati kii,
Nawai te mahi tarapi
T ro te whawhai, ka wiwi
Te Waka Maori.
Nawai nga rongo korero
I whakawahi mona ano
Kei hewa, ko te ra ka too.
Te Waka Maori.
RETA I TUKUA MAI
KI TE ETITA O TE WANANGA.
Tukua atu tena reta kia kite nga Pakeha o te Taone nei, mo
te ret» o te Haaku, Pei Herora, e mea ana kua tino whakaae
nga Maori kia hokona nga wahi kua whakaritea nei hei Taone
i te Takapau, i te Kopua. E hoa ma, whakarongo mai, I te
taima i tonoa ai aua wahi kia takua hei Taone, ka kiia, me
Riihi mo nga tau i whakaritea, ka oti, ka hoki te whenua ki
nga Maori, katahi ka whakaae nga tangata no ratou aua wahi.
heoi, ko nga kupu i ahua maro ai taua korero, no te kiianga
kia Kootitia ka puta he Karaati ki nga tangata Maori, ka
hokona etahi Tekihana, ko etahi ka waiho. Koia nga kupu
ahua maro, no te mea, ko aua wahi kei waenganui o te
whenua papatipu, i kiia hei whenua tuturu nao nga Maori.
Heoi, tera pea. ana wahi e pakeke, ina tukua ki te Kooti, no
te mea he nui nga tautohe mo aua wahi, ka rima, ka ono
ranei nga whakawatanga o aua wahi e nga Maori ano. kore
Tawa i oti, na konei ahau i whakaatu ai kia mohio koutou ka
oti ranei, kahore ranei, heoi.
NA HENARE MATUA.
CORRESPONDENCE.
To the Editor of TE WANANGA).
HENARE MATUA.
. Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tenei ta matou kupu mo te panui a Ngaitahu, mau e tuku
atu ki runga i a te WANANGA kia rongo aku hoa Pakeha, me
aku hoa Maori i taku whakahoki mo te panui a Ngaitahu,
koia tenei taua panui :—Ki te Etita o te WANANGA, mau e
tuku atu ta matou panui ki te reo Pakeha, ki te reo Maori
hei whakaaturanga kupu ki o matou hoa i te ao, mo to matou
whenna mo te Pa o Tukauae. Ka noho matou ki runga i
tenei ra, ko to matou whenna he papatupu, e tautohetia ana e
Ngatimarau, hei papa hipi ma ratou, ko matou kaore e pai ki
aua tu mahi a nga Timuaki Maori mo te taiepa a Nepe ratou
ko tana, iwi, kia hangaia ki runga ki to matou whenua ta
matou kupu, kaore matou e pai, no te mea he whakatupu
raruraru tena tu mahi engari, ki ta matou titiro, ko tenei
raruraru kino, ena, e hara ki te Ture, koia te take i panuitia
ai kia rongo aku hoa i te Mota nei. Kapa tua-rua, me hanga
tana taiepa a ratou ki to ratou takiwa, ka kati ki te rohe ki te
Manga-a-te-rangi-apu, kaua e whitikia, engari, ko ta matou
kupu tuturu, me hanga te taiepa ki te rohe tuturu 0tawhao
kotinga o te Rakautatahi e takoto nei tona ingoa i to matou
takiwa, a be rohe tuturu no matou tupuna iho, heoi nga kapa
o taua panui a Ngaitahu.
NA NEPE TE APATU
Wai pawa.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Okirikau
Whanganui
Hakiaha, Menehira
Warahi, Paraone Wereta.
Poraka Okirikau, Matarau, Wai-rikiriki, Kuirau. Pukehou Te
Makahiwi Kahu-kareao,
Wirenau Maikuku Tema Hekewai Ngatai Temamaku
NA HAKIAHA TAWHIAO.
KI TE KAI TUHI O TE WANANGA.
Ngatikuho-upokopakaru,
Heretaunga
|
|
7 251 |
▲back to top |
TE WANANGA.
tawhiti, ka noho ia Turauwhanui-akea ko Rakaitekura,
ka noho ia Te Rangituiho, ko Hineao, ka noho
ia Rangitauwha ko te Huhuti, ka noho ia Te Whatu-
apiti ko te wewehanga o te Rangi ka noho ia Te Aopatuwhare
ko te Rangikawhiua ka moe ia Horongaiterangi ko te Manawa
o Kawa, ka noho ia Nomiaterangi ko Te Rangikoianake, ka
moe ia Ngauao ko Tamaiawhitia, ka moe ia Hine-i-kakea ko te
Openga-ote-rangi, ko Huimata, ko Rewharewha, ko au tenei
ko Te Hapuku, e ki inaina he kainga tou. Tou kainga ko te
Poupoutahi to upoko
tae ki toku tipuna kia Te Rangikoiaanake, tipuna oku o Te
Hapuku, ka tahi ka hoatu he kainga, na ko te Onepu ko te
Waiparuparu, hei pua koko era, ko Mangatoi hei mahinga
tuna ko te Pahako, ko te wai koia hei mahinga Koreke, ti,
aruhe, mau tena, hei mahinga kai ano mau, hei kawe mai ki
au ko to tuara ano tena hei pikau mai ki au, ara ki
toku tipuna nei tae noa ki oku Matua. No e taenga
mai ki te wa ki au nei katahi koe ka whakahi mai ki
au. Nuku mai ko Puketi i au tena, ko koe ano te kai mahi I
Nekemai ko Mangahouhou, i au ano tena, ko koe ano te kai
mahi. Nekemai ko Pukehou i au ano, ko koe ano te kai mahi.
Tarere-o-Hinekakea ko mitimiti, ko te piki o te tipuna o !
kahou, i au ano tena. Turiohapeke i au n no tena, Te Ruapa-
kihiwi ko tou pa hoki tena, Puahanui-o-tina i au ano, kaore
tahi ou kainga, Motuowaira i au tetia. Te Turi i aa toua. I
hoatu koe hei mahi i nga kai o oku kainga ko to tuara ano
tena hei pikau mai. ko koe kaore tahi ou kainga e te Akatahi
heoi ano tou kainga ko nga tara anake tipuna. Na ka
noho a Rewha ia Morihao. he aha ranei ka whakina mai ena
e to tipuna e te Rakaunui hai a tonutia ruai o Ngatiupokoiri
tae rawa mai ki whaititinui ki te kainga ia Te Rangikawea
Patupo
Te Ikatahi
NA TE HAPUKU KAI-ATETAKITINI
O te Hauke.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
NA HENARE MATUA.
To THE EDITOR OF THE WANANGA.
TO EUROPEAN PACKMEN.
HENARE MATUA.
HE PUKAPUKA TURE TENEI NA TEKAU u KIHITU.
NA HOTENE TE ARIKI.
|
|
8 252 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NA PARATENE NGATA,
O Te Rawhiti.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Te Harawira te Tatere
te ingoa, he tino tohunga nui ia no te Hahi, be kai whaka-
haere no nga iwi o Heretaunga nei. Tona hokinga ake i te
mate ka tohu tohu ki ana tamariki, koia ka tuhia ki raro
iho nei.
1. E te whanau whakarongo mai kia mau ki te whaka-pono
nei oranga mo koutou me o koutou uri i muri ia au.
2. Kia mau ki te iti whenna, hei oranga mo koutou me o
koutou uri i muri ia au.
3. Me whaka-mutu te kai waipiro, kia marama ai o koutou
ngakau ki te rapu oranga mo koutou.
4. Me ara nga Komiti katos i runga i te motu nei, ki te
whakahaere i te ora mo te tangata mo te whenua.
5. Me tu nga kaiwhakahaere mo te iwi me nga kai karakia
me nga kai whakawa me ona ritenga katoa.
6. Me aroha koutou ki nga iwi i runga i te motu nei i
runga i te aroha whaka-teina, kaua e riri, kaua e mau-ahara
ko nga hara katoa me whakawa ki te ritenga o te Ture, heoi
ana kupu tohu tohu.
Ko tahi tino marama i whakahaere ai te Komiti i enei take,
kitea ana te tika me te pono o aua take a oti ana te whaka-
tuturu e te Komiti i enei take ki runga ki ona uri ake. Oti
ana tetahi o ana tamariki hei kai karak a hei whakahaere i o
te whakapono ritenga, oti ana tokorua o ana tamariki hei
whakahaere i ana kapu mo te tangata mo te whenua mo te
iwi hoki, oti ana tetahi o ana tamariki hei kai whakawa i nga
hara o te iwi. Tu ana tetahi o ana tamaiti hei Pirihi mo te
iwi, tu ana tetahi hei Karaipi Tuturu hei whakaatu ia te
Komiti ia aua ritenga.
Na nga iwi kotoa i runga i te mota nei, kia penei katoa to
tatou whakahaere, me kore tetahi oranga e pata mai kia tatou
kaua tatou e whakatoi ki enei kupu e korero nei tenei panui, e
ki ana hoki te kupu o te Karaipiture, i te upoko tua rima o
Matiu i te rua o nga rarangi ti mata ai 2 4 5 6789 IO 11 12.
Heoi ma tatou e ata titiro te tika o enei kupu. £ hoa e te
kai Ta o TE WANANGA, kei mahue ia koe etahi o enei kupu,
heoi na matou katoa.
Na Heta Matua, Na Wi Ngaika,
Na Mohi te Atahikoia, Na Hoani te Ari,
Na Wi Turoa, Ma Hemi Tauwha,
Na Te Teira Tiakitai, Na Paora Tuahu,
Na Wi Rangirangi, Na Hori Kiokio,
Na Renata Tauihu, Na Maika Iwikatea,
N* Matiu Whitiki, Na Hikawera Mahupuku,
Ka Henare Matua.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Kia te Hiana, Roia o te taha Maori. E hoa tena koe
kia ora i roto i nga mahi katoa mo te mota. E hoa, tenei
ta matou kupu kia koe, ko to matou whenna ko Nuhaka
he Papatupu kaore matou e pai kia tae mai he ruri ki
runga ki to matou whenua tae ata ki Tahaenui, tae ata
ki opoho, kaore e pai kia tae maihe rori ki runga ki enei
Piihi me ona takiwa katoa, ko te rohe tenei ka tahia ki
|
|
9 253 |
▲back to top |
TE WANANGA
raro iho nei, ka timata i te Ngutuawea o Nuhaka.
Motukiore, Patonga, Manuai, Mataraua, Teawahie, Te-
papa o Tamaweti, Mapouriki, Mangahoui, Tutae .Matua-
tua, ka haere i runga i te raina a te Kawanatanga.
Haerengarangi, Pakaroronui, Patungapuru, Opakoko,
Tawitiohuanga, Tewakaumu Ataneteko, Okahupotiki, J
Makareta, Korakonui, Tewakanuku, Otara, Kiwirua, Te-
wakararatanga, Otamahoko, Tepourewa, Tekahaatureia,
Tewahoki, Opoho, Teumuopakanui, Karekareawai. Ka
tutaki nga rohe ki te Nutuawa b Nuhaka, ko nga Hapo
enei nona enei Piihi whenua me ona takiwa, ka tuhia ki
raro iho nei, me nga ingoa o nga tangata. Ko Ngati Ka-
hungunu te Hapu ko Hirini te Rito, ko Rihimona
Manuhiri, nga tangata me tahi atu. Ko Ngati te Aihu-
rangi te Hapu ona tangata. Ko te Matenga Tukareaho,
ko te Otene Pomare, mo etahi atu. Ko Ngati Kauaha te
Hapu, ona tangata, ko Karaitiana Teahiwera, Rewi Tiwai,
me etahi atu. Ka puta ki te Moana ka haere i te Takutai
Ko Ngati e Mokihi te Hapu, ona tangata, ko te Otene
Tuhitonga, ko Hona Tikitiki, me etahi atu. Ko Ngati
Patuparae te Hapu, ona tangata, ka Hemi Waerea, me
etahi atu. Ko Ngati Rakaipaka te Hapu, ona tangata, ko
Mohi Kopeo, ko Matiu Kirihaunga, me etahi atu. Ko
Ngati Tehoataua te Hapu, ona tangata, ko Teretui
Himako, me etahi atu. Ko Ngati Tamakahu te Hapu,
ona tangata, ko Hami Terarere, ko Pera Tawakarere, me
etahi atu. Ko Ngati Teaomate te Hapu, ona tangata, ko
Ihaka Maihi, ko Panapa Poutawa, me etahi atu. Ko
Ko Ngati Hauraki te Hapu, ona tangata, ko Wi Paeta-
rewa, ko Hohepa Tangitipua, me etahi atu. No Ngati
Wahiepaka te Hapu, ona tangata, ko Hariata Tipapa, ko
Rahira Tererehau, me etahi atu. Ko Ngati Teawitu te
Hapu, ona tangata, ko Ruka Piri, ko Ihia te Haukiuta,me
etahi atu. Ngati Tehiki te Hapu, ona tangata, ko Teteira
Rore, ko Hori Puihi, me etahi atu. Ngati Waha te Hapu,
ona tangata, ko Hori Poipoi, ko Irihapeti Hineiteahuru,
me etahi atu. Ngati Aukaha te Hapu, ona tangata, ko
Rawira Huruhuru, ko Hami Mataora, rae etahi atu.
Ngati Tureia te Hapu, ona tangata, ko Riripeti Hinehuka,
ko Ani Tangi, me etahi atu. Ngati Pakia te Hapu, ona
tangata, ko Riripete Tamangahe, ko Tiri Mita, me etahi
atu. Ngatikuranui te Hapu, ona tangata, ko Tautoheroa,
ko Patoronga Poutawa, me etahi atu. Ngati Tamahuki
te Hapu, ona tangata, ko Eparaima Hikao, me etahi atu.
Ngati Tonga te Hapu, ona tangata, ko Raharuhi Poki, ko
Ruta Kirihaunga, me etahi atu. Ngati Mahuika te Hapu,
ona tangata, ko Hana Puakina, ko Kere Kauneke,
me etahi atu. Ngati Raehungahunga te Hapu,
ona tangata, ko Arihia Rikiatau, me etahi tangata.
Ngati Kohamu te Hapu, ona tangata, ko Pehimana, ko
Hori Karaka, me etahi atu. Ngati Hika Kotee, te Hapu,
ona tangata, ke Riria Marama, ko Hana te Waha me
etahi atu. Ngati Paneke te Hapu, ona tangata, ko Rarai-
pine, me etahi atu. Ngati Temoho te Hapu, ona tangata,
ko Irihapeti Puru, me etahi atu. Ngati Mahakipare te
Hapu, ona tangata, ko Wi Paparua, me etahi atu. Ko
r nga Hapu tenei o pupuri, ana i enei whenua kia kore te
ruuri e tukua mai, ki runga erua tekau mawitu, 27. Ko
nga Hapu enei e tohe ana kia ruuritia to matou whenua
ka tuhia ki raro iho nei. Ngati Tawangaiterangi te
Hapu, ona tangata, ko Tamihana Taruke, ko Harata
Taruke, me etahi atu. Ngati Tewairuangaro te Hapu,
ona tangata, ko Henare Mihingare, ko te Paea Kaipuke,
me etahi atu. Ngatai Teneiri te Hapu, ona tangata, ko
Kori Pomana, ko Epiniha Paremata, me etahi atu. Ngati
Rangi te Hapu, ona tangata, ko Paora Matawiua, ko
Ratima Tearea, me etahi atu, e wha tena enei Hapu e tohe
nei ki te tiini, 4, kia homai ki runga ki to matou whenua
E hoa e te Hiana e tukua atu ana e matou e nga Hapu e
rua tekau ma witu to matou whenua kia koe tiaki ai, ke
eke mai te ruri me te hoko ki runga ki to matou whenua
mau hoki e waka atu ki te Kawanatanga me te Komiti
Maori, ka tuku atu ai ki Te WANANGA, kia rongo nga ho
Maori Pakeha hoki hei whenua tuhuru mo matou mo
POROHIPEKE TUPARA.
He hoiho Reihi e hokoa ana.
NA PAORA ROPIHA.
PAORA ROPIHA.
PANUITANGA
NA HAUHAU TARANAKI
|
|
10 254 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENEI.
PORIKAPA TAMAIHOTUA.
Waipawa, Mei 5,1877. ' . 2
PORIKAPA TAMAIHOTUA.
Waipawa.
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU.
Na te MIRA,
Tumuaki tiaki Rerewei.
Nepia.
HE PANUITANGA KI NGA MAORI.
TE POUNAMU KIA MAHIA HEI I MERE.
NA HEMI ROPI.
PANUITANGA.
KI nga tangata e haere poka noa ana ki te pupuhi manu i
runga i to matou Whenua Maori i Ta Matai wahi e tata
ana ki Te Paki Paki, ko nga manu, he Peihana, he Parera, he
Pakura (Pukeko nei). Ki te mea ka kitea te tangata ki
runga ki taua pihi, ka whakawakia ia ki te ritenga o te Ture.
Heoi.
22 NA HONE RAUTAHI.
NOTICE.
I HEREBY caution the Public not to TRESPASS on our
land at Te Pakipaki, kown as TE MATAI, or to SHOOT
pheasants, wild ducks or Pukeko (Pakura). Any one found
on said land will be prosecuted according to law.
HONE RAUTAHI.
KIA PAURINI TE WHITI.
Kua rae mea tau reta e korero ana i a koutou mahi
ko o hoa ake, koia i kiia ata ai te kupu ki n koe. ma korua
ko o hoa ta koutou korero ki RU kupu i ki nei i roto i tana reta
ETITA WANANGA.
PANUITANGA.
HE mea atu tenei na Te Huta o Hawheraka, kua ta
tana Toa i Nepia, ki te taha ki Puku-mokimoki
A mana e mahi nga mea whakananawe Hoiho too
kaata, me nga takai waewae mo te tangata.
Kai tawahi tata o te Paparakauhe a Tenui i Nepia
11 NA Te HUTA.
NOTICE.
I HEREBY give notice that I will put into the Public
Pound all Cattle and Horses found STRAYING in my
Paddock, in the MATAHIWI District. That is, the cattle and
horses belonging to Europeans.
21 NIKERA WHITINGARA.
HE PANUITANGA.
HE KUPU TENEI KI TE IWI KATOA
HE tinitini noa atu aku mea hou i taku Toa i TARATERA
A maku e hanga hou nga mea pakarau.
HE TERA WAHINE, HE TERA TAANE,
HE PARAIRE, HE MATINIKERA,
HE KOROPA, HE WEPU,
HE PA, HE KAHU HOIHO.
Ko nga mea pai katoa a te Pakeha mo te Hoiho,
KEI TAKU WHARE HOKO I TARATERA.
E hara i te utu nui aku mea
He tini, a e rite ana ki o Tawahi te pai.
Kei au nga mea mo te MAORI,
Kahore he take e haere ai
Te MAOBI.
Ki Nepia hoko mea ai.
03 NA PATARIRA.
PANUITANGA.
UTU.
E taia ana Te WANANGA Nupepa i nga wiki
katoa. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna. Otiia, ki ie
tukua ma te Meera, kotahi pauna e rua hereni me te hiki
pene mo te tau. Mo te WANANGA kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, hehikipene mo
te Nupepa kotahi.
|
|
11 255 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE KUPU KI NGA IWI MAORI KATOA KATOA.
HE mea atu tenei, ko a te 28 o Rune nei, ka tu te mahi
whakataetae a te Maori kia kitea ai kowai o te Maori
te tino tangata mohio ki te Parau whenua.
A ko te utu ki te tino kaiaka ki te Parau, ka panuitia e te
WANANGA nei i tenei wiki e haere ake nei. E raa o nga
tangata parau e utua.
A ko te utu raa te tangata G tapoko ai tana parau kia
whakataetae aia ki te parai:. E whitu hereni rao te hikipene
me hoatu aua moni kia Makitanae i te Paparakauhe i Tara-
tare i mua atu o te 2S o Hune.
Ko te mahi Parau ka mahia i te 10 o te haora o te 28 o
Hune. 1S77.
20 HEME NIKORA.
Maize for Sale at Mohaka.
WE are able to SELL to the Public, MAIZE, which is at
Mohaka, at os. per bushel, to be paid for with cash.
and delivered at Mohaka. We have about 800 bushels.
HOANI WAINOHU.
19 And PARAMENA.
HE PANUI KIA RONGO TE KATOA
KAUAKA e haere pokanoa ki te pupuhi manu i runga i o
matou whenua, i tera taha o Porangahau, ahakoa be
aba te manu, he aha te manu, ka whakawakia ia ki te ritenga
o te Ture. Heoi nga kupu, kia tupato e nga hoa ki tena
kupu, heoi ano, na to koutou hoa.
NA TIPENE MATUA.
Hane 2, 1S77. 16
NOTICE TO THE PUBLIC.
I HEREBY Caution the Public not to Trespass or Shoo:
Birds of any kind or sort on my land, on the west side of
the Porangahau (River). Anyone found so acting will be
prosecuted according to law.
TIPENE MATUA.
June 2, 1S77. 16
PANUITANGA.
Niho ! Niho !
KUA MUTU TE UTU KI NGA TAKUTA MO NGA NIKO
O TE HUNGA NIHO TUNGA.
TE WIRIHANA.
Tenehana Tiriti. Nepia. 17
HE PANUITANGA.
TE HOHIPERA O HAKU PEI.
J. A. METE
Hekeretari,
PANUITANGA.
\\
NA HIRAKA TUHUA,
Takapau, Aperira 21, 1877.
NOTICE.
Firewood! Firewood! Firewood!
I BEG to inform the public of Napier that I am
enabled to supply the following timber as FIRE-
WOOD :—Matai, Tawa, Rimu, Maire Kahika (white
pine), Whinau, and Rata, at £3 15s. per cord, at
Takapau.
HIRAKA TUHUA,
Takapau.
April 21, 1877.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
Panuitanga ki nga Maori, o Te Waiohiki, o Ngata
hira, o Te Pawhakairo.
KA haere atu ahau i nga Mane, me nga Weneti, me nga
Paraire oia wiki, oi» wiki, kia koutou, ki te hoko i a
koutou kaanga. A e tatari ahau i reira i te Tepara hou a
Makitanara, a tae noa ki te wana karaka o te taima o te tina.
Ko te utu mo te kaanga e 5 herene mo te puhera. Me utu ki
te taonga, hei utu ranei mo nga nama.
1S \_\_\_\_\_HENARE ROPITIHA.
MANAIA, HE TIMA,
E RERE tonu ana tenei Tima, atu ano i Nepia ki te
Wairoa, ka paki te rangi te rere ai. He tima tenei
e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
Te Poti te korero. Te utu i te kapene rao te tangata eke £1 i te
ti reti, £0 15 O i Nepia ki te Wairoa, i te Wairoa, ki Nepia ko taua
utu ano. Mo te tana utanga £1 10 ki te ritenga o te ruuri, a
£1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
Ki te mea ka kiia e te tangata ana kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.
PAERANI ME ANA HOA
Kai hoko i nga mea rino
HE tangata kua oti te RAIHANA kia hoko PU PAURA
hoki.
HEI HOKO.
: He Pu NGUTU KOTAHI, he Pu TUPARA, he Pu PURU-
KUMU, me nga tu PAURA e toru He HOTA be TINGARA
he KARIRI, he KARIKI PU HURIHURI HOKI.
i NA PAERANI ME ANA HOA,
Hehitingi Tiriti.
|
|
12 256 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PANUITANGA.
HE nui no te raru, i te mahi waiho kia puare nga
keeti o nga whenua patiki i Te Aute, e te Maori,
me nga tangata noa atu, i rihitia e Henare Hata, koia
i panuitia ai te kupu nei, kua akona te kai tiaki o aua
whenua kia whaakina nga ingoa o nga tangata na
ratou i waiho kia puare nga Keeti, kia tamanatia ai I
ana tangata, mo te haere pokanoa, a mo te he i he ai i
taua whenua ia ratou.
A enei ra e haere ake nei, e kore rawa e tika kia
aru aru poaka te tangata i nga whenua e noho ia ana,
a e mau ana ia Henare Rata. Ma te kai tiaki rawa.
ano e whakaae, te tangata kia haere ki te aru aru
poaka, katahi ra ano ka tika te haere a te tangate, ara
ma Keneti e whakaae. A ko nga kuri herohero e
haere ana i reira ka patua kia mate. Kua nui nga
Hipiri mate, koia a Henare Rata i mea ai, me mutu
te haere pokanoa o te tangata me te kuri peropero ki
reira A hei mahara ma te Maori, kia kaua e pa te
he kia ratou.
HENARE RATA
Manti Hapete, Waipukurau,
Mei 2 1877.
NOTICE.
Te Aute
Mr. KENNEDY
II. R. RUSSELL.
Mount Herbert, Waipukurau,
May 2, 1877
PANUITANGA KI NGA IWI KATOA
Rakarana & Waikato Maori Kamupene
Rimitete.
KUA HOKONA NGA HEA A ENEI TANGATA E MAU
AKE NEI NGA INGOA I RARO NEI :- Aihe
HUIRAMA IHUTOTO.
Rakarana, Mei 3 1877. Manager. 3