Te Wananga 1874-1878: Volume 3, Number 37. 21 October 1876


Te Wananga 1874-1878: Volume 3, Number 37. 21 October 1876

1 381

▲back to top
TE   WANANGA.
       HE  PANUITANGA   TENA  KIA  KITE KOUTOU.
             "TIHE    MAURI-ORA."
  NAMA  37            NEPIA,  HATAREI,   21 OKETOPA,  1876.               PUKAPUKA 3.
                 PANUI   MO   TE WATI.
  


HE  PANUI   KI NGA   TANGATA    KATOA.  E TUKUA
     ATU  ANA  TE WANANGA    KIA RATOU.
                 








 whakaaro mona, ki a matou i ta ai ki Te Wananga
  nei. E  hara a ratou kupu mo Ta Tanara Makarini,
  ti o kupu mahara kau a te hine ngaro. He  kite, he
  mohio  i ta te kanohi i kite ai, a he mea titiro e a ratou
 • mohio nga kupu i puakina e a ratou mangai.  He
  mohio  na ratou, ki ta ratou i kite ai i nga mahi i te
  Paremata, a i nga mahi e mahia ana e te Tari Maori,
  i penei ai he kupu.  He iti te mohio, he iti te warua
  mahi a Ta Tanara Makarini ki te  whakahaere  tika
  i nga mahi ki te taha Maori, ana whakahaerea eia ki
 , te aro aro o nga nui o te Paremata. He tangata a
 : Kanara Witimoa i tu aia i te tunga Rangtira i te mahi
   Hoia a Te Kuini, a i tu ano aia i nga tunga mahi nui
,  i nga Motu nei.  A na aua mahi  ana  aia i kite ai i
   nga tini mahi take kore, me nga mahi patipati a taua
  upoko o Te Tari Maori.
    Te Rata Porena

Te Watarauihi
 
           

2 382

▲back to top
TE  WANANGA.
      Te Makarini
Te Watarauihi
Heretaunga
Kanara Witimoa
Haku Pei
Te Rata Poreka
Kanara Witimoa
New Zealand

3 383

▲back to top
TE   WANANGA.

Hon. Dr. Pollen
Hon. Mr. Waterhouse
Sir Donald M'Lean

4 384

▲back to top
                     TE WANANGA.
 He  nui noa atu te mahi whakahe a te Runanga Ariki i
etahi o nga kapu o te Ture hou mo te Kawanatanga takiwa.
He mea hoki, ko nga korero whakamana i aua Kawana-
tanga takiwa kia nama moni aua Kawanatanga hou, kua
ino whakakahoretia era.
 A  kia tae mai ano taua Ture ki te Paremata ka mahia
mo pea, ko etahi kupu ano o taua Ture ka he ano. E
kore pea e taia te Nupepa nei, ka tae mai nga rongo korero
no tera.
  He mahi ta te Paremata i nga moni utu tau mo te mahi
kawanatanga.  A he nui noa atu nga moni i tonoa e te
kawanatanga, kihai i whakaaetia e te Paremata.
 No  le ra i tonoa ai e te Kawanatanga nga moni utu tau
no te Tan Maori a Te Makarini. Na Te Hiana Roia te
kupu ki  te Paremata, kia kotahi tekau  mano  pauna
(£10,000) e whakakahoretia  o aua moni  i tonoa e te
Kawanatanga mo taua Tari a Makarini. A he nui noa
atu nga kupu whakahe a Te Hiana mo Te Makarini me
:ana Tari, me ana mahi. A na aua kupu a Te Hiana i
turia ai te tino korero ki te Paremata.  I timata  te tu
korero a nga Mema i te 10 o nga haora o te ata o te Mane,
i no te 3 o nga haora o te po o te Turei i mutu ai taua
korero. A no te ahiahi o te Turei i turia ai ano taua
korero.
  He nui noa atu nga ra o Te Makarini i ngaro atu ai i te
Paremata.  A  e kore pea aia e kitea ki te Paremata nei i
;enei tunga Paremata.  Na reira pea i kore ai e kiia nga
kupu whakahe a etahi o nga Mema mona, no  te mea e
ngaro atu ana ta ratou tangata, mei tu mai, ka hoaina atu
te he ki tana aroaro, a he ngaro nona i kore ai e puta aua
kupu tino whakahe mona.  E kiia ana, kahore he pai o te
Kawanatanga kia hoki mai ano a Makarini ki te Paremata,
no te mea, koia o te Kawanatanga e tino hengia ana e te
Paremata.
  He tino pai rawa atu nga korero a Karaitiana Taka-
moana, te Mema mo Te Tai Rawhiti, i tana whai korero
mo te Tari Maori. I puta ano he kupu maua mo Omaru-
nui, a i mea atu aia ki te Paremata, ma te mate ra ano o
te Maori ki te po, ka riro ai taua whenua i a Tatana. I
tino titiro matatau atu  nga  Mema   ki  aua  kupu  a
Karaitiana.
  A tera putanga o TE WANANGA  ka taia e matou aua
korero katoa hei titiro ma te iwi Maori. He mea hoki na
matou, no taua tino korero i putaputa ai nga he e he nei
te Maori, a i amuamu ai nga iwi Maori i nga tau tini kua
pahure nei.
  No  te Turei nei, i kiia ai e te Paremata kia tino mutu
te mahi, me te panui a te Kawanatanga i Te " Waka
Maori."  A ko tenei kua kore rawa atu. kua tino ngaro ki
:e ngaro ki a Toke i raro, kia Iro i raro, te moki i kopuai e
rangona nei, a Te " Waka Maori."


SINCE last issue, the Parliament has been engaged in push-
ing on various measures required to bring the new Con-
stitution into operation at the end of the session, but much
still requires to be done in that direction.
  The County  Councils Bill, which provides the requisite
machinery to replace the Provincial system, has been very
considerably modified in the Upper Chamber,  and all the
powers which  the Government   proposed, to enable the
Councils to borrow  money,  have been  rejected. What
Pate the Bill, so altered, may experience in the Lower
House, when it goes back to them we cannot say : but no
doubt the Provincial party will eagerly seize the opportu-
nity, to make a further onslaught on it. Before we go to
Press, probably, we shall be able to announce the result.
  The House  of Representative» has  been busy  with the
Estimates. and considerable reductions have been made
on several votes, all recognising the absolute necessity of
lessening by every possible way. the expenditure of the
Colony.
  When  the Native Estimates came on, Mr. Sheehan pro-
posed a reduction of £10,000 on the sums asked for this
  Department, and made  a vigorous attack on it and Sir
  Donald M'Lean.  This gave rise to a very animated debate,
  which lasted from half-past 10 p.m. on Monday, till 3 a.m.
  on Tuesday morning, and which was continued at the af-
  ternoon sitting.
    Sir Donald McLean  has been absent from  the House,
  through illness, for nearly a fortnight, and it is doubtful
  if he will again take his seat this session. It is fortunate
  for him. that he has such a fair excuse for shirking the
  discussion on Native affairs, as in his absence, many hon-
  orable members  will be unwilling to join in the attacks on
  him and his policy, with that unsparing exposure of his
  policy and system, which would have  been made  in his
  presence.
    It is said the Ministry are not anxious that he should
  appear again in the House, as Sir Donald and his depart-
  ment, arc considered the weakest point of the present Go-
  vernment.
    Karaitiana, the  member  for the  East Coast, made  a
  splendid speech against the Native Department,  and re-
  ferred to the Omarunui  dispute, intimating in the plainest
  terms and language, that the Natives wore prepared to die
  on the land, rather than give it up to Sutton.
    This announcement appeared to inake a profound im-
  pression the House. In  cur next  issue, we shall en-
  deavor to find space for publishing the whole debate,
  which  embraces a wide rango of subjects peculiarly inter-
  esting to our Native readers, and has been the only oppor-
 I tunity afforded this session, for ventilating the grievances
  under which the Maori people have so long been groaning.


      TE PAREMATA             WHARE   PAREMATA.

   TE TONO A TAWHIAO  KI TE WHENUA  MAANA.
                    HEPETEMA  6 1876.
  Taiaroa
Tawhiao
Te Makarini
Waikato
Te Wherowhero
Matutaera
Waipounamu

5 385

▲back to top
TE WANANGA.

Tawhiao
Waipounamu
Te W. Wuru
Matutaera
Taiaroa
Te Makarini
Ngaruawahia

6 386

▲back to top
                    \_ TE  WANANGA.
aua waahi e te Kawanatanga hei tapu, i nga waahi ano ia 
e mana ana te mahi o aua waahi e te Kawanatanga, kia |
tapu aua waahi mo  nga tangata kua nehua i reira. E i
rongo ana ano aia a Te Makarini ki nga kupu  a etahi 
Pakeha, e ki ana, e kore e pai kia noho tahi te Maori i nga
waahi e nohoia ana e te Pakeha, otiia, e hara aua whakaaro,
i te kupu na nga Pakeha noho tuturu i Waikatoa, na etahi 
kau ano o ratou aua kupu. E mea ana tana whakaaro, ta 
Te Makarini, he mea pai kia noho tahi te Maori i te takiwa
o a te Pakeha kaainga.  No  te mea, ma te Maori  e tiaki
nga  Pakeha e  noho ana i Waikato.  E koa ana aana
whakaaro, no te mea, no  muri mai o tana haerenga  ki
Waikato  i tera tau, i hoki putuputu mai ai nga Maori o
Waikato  ki nga kaainga Pakeha o Waikato, a i pai atu te
Maori, i pai atu te Pakeha kia ratou.  Koia aia i mea ai.
e  kore e roa  nga  tau, ka tino pai te noho me nga
whakaaro  o nga  Maori  o Waikato  ki nga  Pakeha  o
reira, e kore e pera me nga tau kua pahure tata nei. Ma
nga Pakeha  anake  e noho  ana  i roto o Waikato  e }
mohio  te pai o te noho pai, o te noho tahi, me te marie o 
te iwi Maori kia pai atu ki te Pakeha. He mea  hoki  e |
penei ana ano nga Pakeha o Tawahi, ka whiwhi nga kai 
mahi, i te wahi whenna anake, ka whiwhi i te kau kotahi,
hei mea waiu  ma tana whanau,  ma reira ana  whakaaro
whakahe  atu ki nga Ture e mutu ai, a ka mahi aia i te
tika i te ora mo te iwi katoa, e penei ana ano hoki te ahua 
o to te tangata whakaaro i nga wahi o te ao katoa. Ko
te whakaaro o te Kawanatanga mo te Maori., e penei ana.
E  kore ratou e  mea  atu ki  te Maori,  otiia ka ako Te
Kawanatanga  kia mahi te Maori i nga mahi, e whakako-
tahi ai te Maeri ki te Pakeha, kia tupu tahi ai nga iwi e
rua. hei iwi kotahi. A e mea ana aia e kore ano e roa. ka
tupu nga  whakaaro a Matutaera ki te tino pai mai  ki te
Pakeha, a e kore ai he mea o te whakaaro oho oho o Wai-
kato a nga ra e haere ake nei.                         
   Kihai te tono a Taiaroa i whakaaetia.                


PARLIAMENTARY.
                        
     HOUSE  OF REPRESENTATIVES.

       TAWHIAO'S   REQUEST   FOR LAND.
           WEDNESDAY.  SEPTEMBER 6, 1876.
   Mr. Taiaroa


7 387

▲back to top
TE  WANANGA.
            RETA I TURUA MAI.
                                                                           

                         KI TE ETITA O TE WANANGA.


Tawhiao
Waikato
Sir D. M'Lean
Mr. Taiaroa
Sir G. Grey
Te Wheroro
Urupeni Puhara
Nepia
Henare Rata

8 388

▲back to top
                              TE  WANANGA.
ano etahi kei au ano e mohio ana. Kia  ata titiro mai  ano 
nga kai titiro Nupepa ki nga mahi a Urupeni i te tau kua hori
ake nei, 1875, ko te marama ko Hepetema  2S, i haere taua
tangata ki Nepia, ko ana moni i haere ai e 3 hereni e 7 kapa i
pau tonu i te utu o tona tikiti, akuanei ka moe atu i Nepia,
no tetahi rangi ka  hoki mai. te taenga atu ki te Teihana,
kaore tahi he moni hei utu tikiti, heoi ano ka mate te tangata
nei i konei. Ka tono haere ki tetehi moni hei utu, e tae mai
ai ki nga tamariki, ki te wahine hoki. Katahi ka tono atu
kia Hamiora Tapaea, kaore nei o tera tangata ona kaainga i
konei.  Ka  ki atu, e hoa, kaore o hereni, he mate toku, kaore
tahi oku tikiti, kaore hoki aku hereni, ka ki atu a Hamiora, kaore
aku moni, ka rongo a Petera Puiti, ka ui atu, he aha tena,
katahi ka tono atu, homai he hereni hei utu moku i te Rerewei,
ka hoatu e Petera, katahi ano kei tae mai ki Te Pakipaki. Ko
tenei tangata ko Petera he mutunga mai no nga kauhou a te
 Maori, nana i utu tenei tamaiti rangatira, he uri no nga
 kaumatua  tino rangatira o mua. no Hawaikirangi, riro ana ia
 ma te tangata iti rawa e utu ma Petera. E kore au e korero
i enei korero, mei kaua koe e rere noa ki runga i taku reta
 tawai mai ai ki taku kainga i nga moni a Henare Rata, e kii 
 ana hoki koe, kia mohio koe, naku tonu aku moni. Kua kite 
 hoki koe, kua korerotia e au i ranga ake nei. Kia rongo mai
 koe, kaore au e pena me koe, kaore aau putake moni, ka tono
 noa ki tenei ki tenei, ko au, titiro mareri ai au he putake
 moni taku kei a Henare Rata, ka tono au. He putake moni ano
 hoki taku kei & Te Wiremu, na kona au i tono ai, e kii nei koe
 he hoko taku i Pukekura. Katahi ano te putake o te porangi
 ko koe e Urupeni, kua tanumia pea to kanohi, me to ngakau e
 te whakahi.  Te ata titiro koe ki nga korero o taku panui, e
 takoto marama  ana. e hara i te mea e korero ana ahau kia
 Urupeni.  Kaore ano au i tango pokanoa i te mea a te tangata 
 ko Urupeni anake te tangata whanako i tuku patu pounamu i 
 a Owahanga. no runga i te turanga ki tuku papa tera patu.
 whanakotia ana e Urupeni, whakawakia ana a Urupeni mo
 toua tahae i taua pata, hinga ana ia i te Komiti nui o Henare i
 Matua, me nga tino rangatira nunui o Wairarapa, na. ko au i
 kaore ano ano au i penei me ia e whakautu mai nei i taku 
 panui, kia rongo mai koe. kaore au e mataku, me he mehemea !
 ka tonoa mai au kia haere au ki te Hupirimi Kooti mo tenei i
 mea, ka haere au. Kanui toku hiahia kia whakawakia au mo 
 taku panui me ta Mangai, me kii katoa mai naku katoa, ka
 haere atu au ki te Kooti mo ena  panui e run. ahakoa, ca
 Mangai  tetehi, me kii e au naku katoa raua, e pai ana au kia
 whakawa  kia mohio ai koe e Urupeni ki toku tamarikitanga.
 ki tou koroheketanga poauau. Kaore ano an i kai i te pua o
 te nau. kaore ano au i noho i te ra o Hewa. Ina katahi ano
 ia ki tenei i kiia mai nei e koe ki te Pakeha, i kii mai nei hei
 matua  mo nga Maori, te kotahi he mahi maana. ko te matua
 anake, ara. e wharoro aua  ano  ki raro.  Otira. e kore au e
 korero i tenei, kua kitea ra hoki i era i korerotia i runga ake
 ra. Kaati  aku kupu i konei, kaore na e whakahoki i a To :
 Etita o TE  WANANGA,     kaore  hoki ana kupu penei
 Urupeni.  E hoa e Te Etita o TE WANANGA." kei pouri koe
 mo  ena kupu aku. he mahi hoki tena kua whanua kia mahia a
 koe e te kai ta Nupepa, ahakoa kino tukua atu hei pakinga
 ma  te waihuri whenua he mahi hoki kua whariua kia mahia e i
 koe.  E te kai ta Nupepa ahakoa kino, tukua atu hei pakinga
 ma  te wai huri whenua, he mahi hoki kua whanua kia mahia.
 e koe. Heoi aku kupu whakautu mo nga kupu a Urupeni, na
 te hoa tautohe.
                              NA ARIHI TE NAHU.
    Na,  e hoa e Te Etita, ki te kore koe e ta i tena reta me ata
 whakahoki  mai e koe kia au. koi pouri koe ka makaia e koe
   Pakipaki.

                            PANUITANGA.
 HE    kore utu mai na te Pakeha, me te Maori, i aku mea i
                                          
 namaa  e ratou, i mea ai ahau me hoki taku toa me aku
                                                                                                                                                                                                   
 taonga.  He mea  atu tenei kia hohoro te utu mai a te Maori

 i nga nama, kia hei ai taku utu i nga mea a te Pakeha i au.
                                      NA PAIRANI.
 202
                 HE    PANUITANGA.

HE     I  te TAITE te 3O o nga ra o NOEMA  tu ai te Kooti
        Whakawa  Whenua   Maori ki  Porangahau, ki  te
whakarongo i te tono a ATARETA TAUPE, me etahi atu. mo te
roherohe i Mangangarara, me era atu mahi o te Kooti.
                                      NA  TE  ROKENA,
                                    Kai Whakawa.
Tari o te Kooti Whakawa Whenua Maori.
  Turanganui, 19. Oketopa 1S76.                      23


                                 NOTICE.
A   SITTING of the Native Lands  Court will be holden at
      Porangahau, on THURSDAY.     NOVEMBER  30 at 11
a.m.. for the purpose of hearing the application of ATARETA
TAUPE,  and others, relative to sub-division of Mangangarara.
and any other business.
                        J. ROGAN.
                           Judge Native Lands Court.
  Native Lands  Court Office.
      Gisborne, October 19 1876.