|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 3, Number 30. 02 September 1876 |
pp
Abstract 
pp
Commentary|
|
1 321 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 30. NEPIA. HATAREI, 2 HEPETEMA, 1376. PUKAPUKA 3.
PANUI MO TE WATI.
Ki te mea ka rokohanga te tangata i te whenua mamao noa
atu. a ka Taapu tana Wati. He mea ako atu tenei kia mohio
ai taua tangata ki to whakahaere ano i taua Wati kia tika ai.
Me titiro te tangata ki te wa e puta mai ai te ra, a e too ai te
ra, kei reira te wa tika mo te taima mo te Wati : —
KA PUTA TE RA. KA TOO TE RA.
Hepetema 4. 6 25 meneti. 5 34 meneti.
5 6 24 meneti. .5 35 meneti .
.. 6 6 23 meneti. 5 35 rneneti .
7. 6 21 meneti. 5 37 meneti.
8. 6 19 meneti. 5 38 meneti.
9. 6 18 meneti, 5 38 meneti.
10. 6 16 meneti, 5 40 meneti.
11. 6 14 meneti. 3 40 meneti.
12, 6 12 meneti, 5 42 meneti.
Te Wananga.
Kotahi Putanga i te WIKI.
HATAREI, 2 HEPETEMA, 1876.
TE WHAKAMAORITANGA O NGA TIKANGA
O TE TURE HOU A TA TANARA MAKA-
RI NI, MO TE HOKO ME TE RIIHI o
NGA WHENUA A NGA TANGATA
MAORI.
———*———
HE mea kia marama, ai. a kia tino mohiotia ai nga
tikanga o te Ture hou a Ta Tanara Makarini. koia i
mahia ai o matou nga kupu o taua Taro kia tino kitea
ai ona tikanga e te iwi Maori.
K ki ana a Ta Tanara Makarini, te take i mahia ai
taua Ture Hou eia. he mea kia nui ai. a kia puta
tika ai nga utu rite o nga whenua Maori, ki aia ano
ki to Iwi Maori. A he mea ano hoki nana kia kore
ai e riro huhua kore te whenua, a nga Maori, ki nga
Pakeha apo whenua. Mo Aotearoa noi anake taua
Ture a Ta Tanara Makarini, e kore e uta ona tikanga
ki te Waipounamu, i te moa hoki kua riro anake tera
motu i to Pakeha. E ki ana taua Ture hou, he mea
tika ano kia whakahokia nga moni a nga Pakeha kua
hoko ranei, kua riihi ranei i nga whenua Maori. A
rae hoki aua moni ki aua Pakeha ano, a ko te whenua
me riro i Te Kawanatanga, a ki te mea ka hokona
ranei ka riihitia ano e Te Kawanatanga taua whenua
ki tetahi ata Pakeha, penei, ko te utu mo taua mahi a
Te Kawanatanga, me riro te rimu pauna ma Te
Kawanatanga o aua moni o ia rau, o ia rau pauna
moni, i utua nei, mo te reti ranei mo te hoko ranei o
aua whenua.
E kore etika, ki a mahi riihi ranei kia mahi hoko
ranei, nga Pakeha noa iho i enei ra, engari ma Te
Kawanatanga anake e mahi nga riihi me nga hoko.
; Ki te mea kamahi riihi ranei ka mahi hoko ranei te
I Pakeha noaiho i nga whenua Maori, ka whakawakia
aua tu Pakeha a ka utu ratou ki te Kawanatanga mo
i taua mahi he a ratou i te ,£200. A kotahi rau o ana
• moni ma Te Kawanatanga, a kotahi o aua rau ma te
tangata inana e whaaki te mahi riihi ranei te mahi
hoko ranei o te Pakeha noaiho.
E kore ano hoki e tika kia korero te Maori kia
ngaki kia mahi noho ranei te Pakeha noaiho i aua
whenua, i a te Maori.
A ko nga whenua a nga Maori o tenei motu katoa
o Aotearoa, ko nga tikanga enei e Riihitia ai e hokona
ai ki nga ritenga o te Ture Hou a Ta Tanara Maka-
rini. Ma Te Kawanatanga te whakaaro mo ngu
• whenua e riihitia ai ranei, e hokona ia ranei, a e Kuri
tia ai ranei, A ko nga utu mo taua maha a Te Ka-
wanatanga i aua whenua, me utu ki nga moni e riro
ana nun ki Te Kawanatanga, ana hokona e ratou etahi
i wahi o aua whenua. A ki te mea e hiahia ana te
Maori ki te hoko i aua whenua, ma Te Kooti e wha-
kaae, ma te Kooti e whakakahore, kei Te Kooti te
tikanga. A ma nga Maori te whakaaro, ma nga
Maori e karanga te utu e pai ai ratou mo a ratou
whenua, mo te riihi ranei, mo te hoko ranei. A ki te
kore etahi o nga tangata na ratou te whenua e pai ki
te riihi ranei ki te hoko ranei i a ratou wahi o te whe-
nua, ranei, penei, ma To Kawanatanga e whakahau
kia wehea nga wahi a nga tangata e whakahe ana, a
kia retia ranei, kia hokona ranei nga wahi o nga Ma-
ori e pai ana kia ratou wahi kia mahia. A ko nga
moni mo aua riihi me aua hoko, me wehe kia rua, ko
tetahi wehenga o aua moni ma nga Maori no ratou te
whenua era moni, ko tetahi wehenga ano o aua moni,
|
|
2 322 |
▲back to top |
TE WANANGA.
ma Te Kawanatanga tera, hei utu mo nga mahi katoa
i mahia e Te Kawanatanga ki aua whenua. A ki te
mea ka kiia nga whenua a etahi Maori kia retia, a kia
Ruritia, a ki te mea kahore aua whenua e paingia e te
Pakeha kia retia ranei, kia hokona ranei e ratou.
penei, ko nga moni i pau a Te Kawanatanga, mo taua
mahi reti kihai nei i tae ki te reti, me nga moni i utua
e Te Kawanatanga nao te rari i aua whenua ka waiho
a ahua mokete aua moni a Te Kawanatanga ki ana
whenua tan ai a hei nga ra a mua kia tae ki nga wa
e paingia ai aua whenua e te tangata, kia retia ranei
kia hokona ranei, hei reira aua moni mokete a Te
Kawanatanga ka utua ai. A ki te mea ka kii te
Maori kia retia ranei, kia hokona ranei tana whenua
ki te mea ka ki taua Maori kia kotahi pauna nao te
eka mo tana whenua, ma Te Kawanatanga e ki kia rua
Pauna mo te eka, a e kore e tika kia tukua te whenua
ki ta te Maori e karanga ai, engari ki ta te Kawana-
tanga e karanga ai.
A ko nga whenua e kiia ana e Te Maori hei whenua
tunga Taone. Koia nei hei Ture mo era tu whenua.
ko nga moni e riro mai ana mo taua tu whenua, me
wahi kia rua wehenga o aua moni, kotahi wehenga o
ana moni ma nga Maori era, a kotahi wehenga ano o
aua moni ma Te Kawanatanga era. A ko nga whe-
nua e keria ana e Te Pakeha, ki te rapu koura, ko nga
moni e riro mai ana mo era, me wahi aua moni, ko
tetahi wehenga ki nga Maori ko tetahi wehenga ma
Te Kawanatanga.
A ko nga whenua e kiia ana e te Maori, a whakao-
tia ai e ratou ko te Kawanatanga nga tikanga e riro
ai ana whenua ki te reti ranei, ki te hoko ranei, mo
mana rawa aua tu korero whakaritenga. E kore
•rawa e whakaaetia e Te Kawanatanga kia whakaka-
horetia e nga Maori ana tikanga kua whakaaetia ra e
ratou, engari kai mahia aua tikanga e Te Kawanata-
nga kia tae rawa ki te mutunga.
Kahore he tikanga o enei korero moni, me enei
korero reti me te hoko e tan ki nga whenua kua riro
i te rau o te patu.
Akonga whenua kua riihitia o nga Maori ki Te
Kawanatanga, mehemea e ki aua nga kupu o nga
pukapuka o aua riihi o aua whenua, e whakaae ana
nga Maori, ma Te Kawanatanga anake te tikanga
hoko i ana whenua, penei e kore rawa o tika kia
hokona aua whenua e te Pakeha noa atu.
Koia nei te kape o te Pira "Hoko me te riihi whenua
Maori," a Ta Tanara Makarini i tuku ai ki Te Pare-
mata kia whakaaetia e Te Paremata hei Ture. Tena
pea nga kupu whakahe a nga Maori ki etahi o nga
tikanga o taua mea nei, a me tuku aua kupu whakahe
a nga Iwi Maori ki nga mema o Te Paremata e ko-
rero ana nao te taha Maori, i te mea hoki kia wha-
kaaetia ra ano e Te Paremata tana Pira noi, ka kiia
ai hei Ture :—
|
|
3 323 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PIRE TENEI E WHAKAHUATIA ANA.
HE TURE HEI WAAKAHAERE I TE HOKO I TE RETI I TE
TUKU HOKI I NGA WHENUA MAORI
NOTEMEA he mea tika kia whakarerea ketia te tikanga
o naianei mo te hoko me te whakahaere i nga ti-
kanga o nga whenua Maori, kia whiwhi ai ano hoki nga
tangata Maori o te Koroni ki te utu nui atu mo o ratou
take ki aua whenua, kia whakakorea ai tu hoko nui, kia
amitia hoki te whakahaere i te mea kahore e mahia ana i
I runga i nga tikanga o tenei Ture :—\_\_
Mo mahi e te Runanga Nui o Niu Tirani e hui nei i
roto i te Paremata, i runga hoki i to ratou mana, kia
penei : —
1. Ko te ingoa poto o tenei Ture, ko "Te Ture Hoko,
Riihi hoki, i nga Whenua Maori, 1876."
2. Ka whai maua tenei Ture a te o nga ra o
kotahi mano e waru rau e whitu te kau ma ono, a ko taua
ra e whakahuatia ana ki muri nei ko te ra timatanga o
tenei Ture.
3. I te whakamaoritanga o nga ritenga me nga tikanga
o tenei Ture koia ano enei ki raro iho nei nga tikanga o
nga kupu ka tuhia nei. ki te moa ia kahore i apitiria ki
aua kupu etahi atu kupu e matauria ai he tikanga ke aua,
tikanga, ara :—
"Taua Ture," tona tikanga ko "To Ture whenua
Maori, 1873." tae atu ki nga Ture whakatikatika
i tera.
|
|
4 324 |
▲back to top |
TE WANANGA.
" Kooti," tona tikanga ko Te Kooti Whakawa Whenua
Maori o Niu Tirani.
"Maori," tona tikanga he tangata Maori o te Koroni
o Niu Tirani, hui katoa atu ki nga hawhe-kaihe
me o ratou uri mehemea he Maori nga matua.
"Whenua Maori," tona tikanga mo nga whenua e
man ana ki nga Maori i runga i a ratou tikanga
me a ratou ritenga Maori ake ano, i runga hoki
i tetahi tuhinga whakamaharatanga take, otira e
kore e tau tenei ingoa " Whenua Maori " ki nga
whenua kua oti te whakatau e te Kooti Whakawa
Whenua Maori a te wa e timata ai tenei Ture, i
runga hoki i te mea kua whakaputaina he Ka-
rauna karaati mo aua whenua, kua oti ranei te
tikanga whakamana i te whakaputanga o te Ka-
rauna karaati ki a ratou.
"Takiwa," toua tikanga mo ia takiwa mo ia takiwa e
karangatia ana e whakaturia ana hei takiwa e
mana ai nga tikanga o tenei Ture.
" Ture mo nga Whenua takoto noa a te Kawanatanga,"
tona tikanga ko Te Ture whakahaere i te hoko-
nga, riihitanga, peheatanga ranei, o nga whenua
e takoto ana i nga wahi o te Koroni e mana ai
taua Ture, e tau ana hoki ki nga tikanga whaka- |
haere mo taua tu mea.
"Huinga tangata whakahaere i nga whenua takoto !
noa o te Kawanatanga," tona tikanga ko nga !
Komihana ko era tangata whai mana ranei hei
whakahaere i taua Ture mo nga whenua takoto
noa a te Kawanatanga.
" Nga Whenua kua tangohia mo te hara o te Iwi."
tona tikanga ko nga whenua i tongohia i runga i
te mana o Te Ture " New Zealand Settlements
Act, 1863," tetahi Ture whakatikatika ranei i |
taua Ture, i runga ranei i te mana o " Te Ture
nao nga Whenua kua tangohia mo te hara o te
iwi 1867," i runga ranei i nga tikanga o " Te
Ture mo te Tai Rawhiti, 1868." e meatia ai ho i
whenua no te Kawanatanga.
KUPU TUATAHI.
(1.) Te Taunga o tenei Ture me nga Whakariterite-
nga o mua atu.
4. Heoi ano te mana o tenei Ture :—
(1.) Ka whai mana tenei Ture ki nga whenua Maori o
te Ika-a-Maui anake. ;
(2.) E kore e whai tikanga ki nga whenua kua tuhia
ki te Kupu Apiti ki tenei Ture, ka taea noatia i
ano te whakaoti nga hoko, nga whakariteritenga
hoki mo te hoko, o nua whenua i te mea kahore
e tirohia ana tenei Ture.
(3.) E kore e whakarereaketia tetahi tikanga tukunga
whenua kua oti rawa te whakarite i mua o te
timatanga o tenei Ture.
5. Ki te mea kua utua e te Kawanatanga, e a ratou Kai-
whakahaere ranei, tetahi moni hoi hoko i etahi whenua
Maori, hei hoko ranei i te take a tetahi tangata ki te whe-
nua, i te mea kua pa tenei Ture ki taua whenua a te wa e
hokona ai.
Ko nga tikanga kei roto i te wahi Tuawhitu o te Ture
ka tau ki nga whenua e tau ai tenei rarangi, ki nga tama- '
na hoki e puta ana i reira.
6. Mehemea ka whakaaturia ki te Kawana kahore ano
i tino oti tetahi whakariteritenga mo tetahi whenua Maori
a te wa e timata ai tenei Ture, e pai ana kia tukua e ia ki
te Kooti Whakawa Whenua Maori te tikanga mo te tino
whakaotinga, mo te peheatanga ranei.
Kei te Kooti te tikanga katoa me te mana ki te kimi
i nga mea e tuturu ai tenei tikanga, a ka penei hoki te
mana me tona mana i runga i " Te Ture Whenua Maori,
1873," i runga i nga ritenga e tau ana mo taua kimihanga.
I te mea ka kitea e te Kooti i runga i taua kimihanga
kahore ano i tino oti te tukunga o taua whenua, e pai ana
kia whakataua e te Kooti, i runga i tana kimihanga i nga
tikanga katoa o taua mea, kia whakaotia taua tukunga, i
runga i nga tikanga e tohutohua i te Kooti, ka ahei ranei
ki te whakatau me whakahoki te moni utu, utu pehea ranei,
kua utua mo taua whenua, mehemea ia kua puta he tika-
nga utu, mo te moni whangai (mehemea ia ka pai te Kooti
ki te ki me utu he moni whangai) ki te tangata nana i
whakatakoto taua utu, ara i roto i tetahi takiwa kaua e
roa atu i nga tau e toru timata i te ra e puta ai taua
whakataunga, i taua ra tonu ranei, me waiho ranei hei
tamana i runga i te whenua ina hokona i runa i nga tika-
nga o tenei Ture.
7. I te mea ka whakataua e te Kooti kia waiho te wha-
kahokinga o te moni utu, utu pehea ranei, hei tamana i
runga i te whenua, ko taua moni me tona moni whangai
hoki, kaua e nuku ake i te rima pauna mo te rau, me waiho
hei tamana tuatahi i runga i taua whenua ina hokona, a
ko te toenga e riro mai ana, haunga ia taua tamana me
tona moni whangai, ka kiia i runga i nga tikanga o tenei
Ture ko te utu katoa tona kua utua mo te whenua.
Mehemea he Riihi kau te mea e tau ana ki tana whe-
nua me whakatau tana tamana ki runga ki nga moni Reti
e puta ake ana i taua whenua, ki te wahi ranei o aua moni
e whakataua ai e te Kooti.
Ka taea ano e te Kooti te whakahaere ke tetahi wha-
kataunga i runga i nga tikanga o runga ake nei, ina tonoa
e nga tangata e whai tikanga ana mo taua mea i roto i nga
marama kotahi tekau-ma-rua i muri mai o te ra o taua
whakataunga.
[2.] Te Te here i nga hoko Whenua Maori.
8. I muri mai o te timatanga o tenei Ture e kore rawa
e ahei tetahi tangata e ia ake, e ona kai whakarite ranei,
e tetahi tangata ranei e mahi ana mona, mo ratou ranei,
ki te hoko mai i tetahi tangata Maori, ki te tangata ranei
e whakahaere tikanga ana mo taua Maori, ki te whaka-
riterite ranei mo te hoko mo te pehea ranei i etahi whenua
Maori, i tetahi tikanga ranei e tau ana ki taua whenua.
0. Mehemea ka takahia e tetahi tangata tetahi o nga
tikanga o te rarangi i runga ake nei e tika ana kia tonoa
Uia utu ai i to moni kaua e nuku ake i te rua rau pauna,
me utu tonu taua moni i runga i te kupu a te Kooti
Whakawa Whenua Hara.
Kia rua wahanga o taua moni, ko totahi wahanga me
utu ki te tangata ki nga tangata ranei nana i whaaki te
korero e tau ai te he ki te tangata nana tana hara, ma
te Kai Whakawa e whakarite te moni e tika ana kia riro
atu i ia tangata o ratou, ara o nga kai-whaaki
10. A te wa e timataria ai tenei Ture e kore taea e tetahi
Maori te tuku, te whakaae ranei ki te tuku, i etahi whenua
Maori e whai take pehea ana ranei ia, ia ake, ratou ranei,
etahi atu ranei, engari me mahi i runga i nga tikanga o
tenei Ture anake.
Ka tau te mana o tenei rarangi ki nga whenua Maori
katua ahakoa kei runga i te mana Maori papa tupu ano,
kei runga ranei i tetahi whakataunga a te Kooti i runga i
te mana o Te Ture Whenua Maori, 1873,'' i runga ranei i
te mana o tetahi Ture kua whakakorea e " Te Ture Whe-
nua Maori, 1873," engari e kore e tau te mana o tenei
rarangi ki nga whenua kua Karauna Karaatitia ki tetahi
Maori ki etahi Maori ranei, ki nga whenua ranei kua kiia
kia puta he Karaati mo reira i mua atu o te timatanga o
tenei Ture.
11. Ki te mea ka hanga tetahi whakariteritenga, wha-
kaaetanga ranei, mo te tukunga o etahi wahi, tikanga
ranei, o aua tu whenua, kahore taua whakaritenga wha-
kaaetanga ranei i mahia i runga i nga tikanga o tenei
Ture, ko aua pukapuka o aua whakaritenga ka kore noa
iho, ko nga moni kua utua i runga i te mana o aua puka-
puka ka ngaro noa iho, a e kore aua moni e taea te wha-
kahoki ki te tangata nana, ahakoa i runga i te Ture, i te
tika ranei ; a kahore e kaha tetahi tangata ki te whakatu
take pehea ranei pehea ranei i runga i te tikanga o taua
pakapuka tuku o tetahi whakaaetanga ranei kei roto i
tetahi pukapuka pera.
|
|
5 325 |
▲back to top |
TE WANANGA.
He kupu whakamarama tenei mo etahi kupu i whaka-
huatia i tenei rarangi me te rarangi 10 i runga ake nei
ara :—
" Tukunga," " tuku atu." (ma tikanga he hoko rawa.
mokete, he riihi, he whakaaetanga, he ata wha-
karite, he tamana, he whakariteritenga ahakoa
pehea ranei, e taea ai tetahi whenua Maori tetahi
paanga ranei ki reira te hoko rawa, te riihi, te
tuku rawa, te tamana, te pehea ranei : a ko te
" Pukapuka Tukunga," tona tikanga he pukapuka
hoko rawa, he mokete, he pukapuka ata whaka-
rite, he tamana, he riihi, he whakaaetanga, he
whakariteritenga ahakoa pehea ranei, e tau ana
e pa ana ranei, ki tetahi whenua Maori.
Mo TE HOKONGA ME TE TUKUNGA o NGA WHENUA MAORI.
(1.) Nga whakaritenga.
12. I runga i nga tikanga o tenei Ture, me hoko me
riihi me tuku ranei nga whenua Maori katoa, me nga
paanga katoa o aua whenua i runga i te tikanga kua oti
te whakatakoto i roto i tenei Ture, kaua i runga i tetahi
atu tikanga.
13. A te wa e hiahia ai etahi tangata Maori ki te hoko
ki te riihi ranei i tetahi whenua kahore ano kia ruri, tiaka
tika kia tono ratou ki te Kooti kia kiia e te Kooti ruritia, te
whenua, a e pai ana ma te Kooti e whakahau taua ruri
mehemea e marama aua ki tana titiro e ahua whai tikanga
ana ki te whenua nga tangata na ratou te tono.
Ma to Minita mo nga whenua o te Kuini e whahahau te
tikanga mo taua ruri ; a ka whakaritea i roto i nga whenua
katoa e ruritia peratia ana kia whakatakotoria nga raina
rori ki nga wahi e hiahiatia ana.
Ko ia ruri katoa e mahia ana i runga i nga tikanga o
tenei Ture, ko ia mapi hoki o taua ruri, ka kiia he ruri he
mapi ranei i mahia i runga i nga tikanga o " Te Ture
Whenua Maori, 1873," a ka whakaaetia e te Kooti ka waiho
hei mapi ma te Kooti.
14. E kore nga tikanga o tenei Ture e kiia hei tono ki
nga Maori ki te hoko i tetahi whenua Maori, i tetahi wahi
whenua nui atu ranei i to ratou e hiahia ai kia tukua, ki
te hoko ki te riihi, ki te tuku ranei i tetahi wahi, tikanga
ranei, o taua tu whenua, kia iti iho ranei te utu, mo taua
tu whenua i ta ratou i whakarite ai i tono ai ; ka tika ma
te Kooti e whakatau nga ritenga mo te hoko mo te riihi
mo te tuku i etahi wahi whenua, paanga ranei a te tangata
ki te whenua, kia mana ai nga hiahia me nga tono a nga
Maori kua oti te tuhi ki te pukapuka a te Kooti.
15. Ka whai mana nga tikanga i raro iho nei mo runga
i te hoko, i te riihi, i te tukunga whenua Maori :—
|
|
6 326 |
▲back to top |
TE WANANGA.
te Kooti i runga i nga tikanga o tenei lure pera me te -
whakaotinga o aua tu pukapuka, me tuku e te Kooti taua
pukapuka, tetahi tauira ranei ki te Huinga Tangata
Whakahaere i nga whenua takoto noa a te Kawanatanga
e whai mana ana i te takiwa e takoto ai aua tu whenua
Maori, e whakahuatia aua i roto i taua pukapuka a te
Kooti, ka kiie aua whenua he whenua takoto noa na te
Kawanatanga, a ka taea i runga i nga tikanga o taua
pukapuka i runga i te mana o tenei Ture te hoko, te riihi,
te tuku aua whenua i runga i tetahi ture whakahaere i nga
whenua takoto noa e whai maua ana i taua wa ki te takiwa
e takoto ai aua whenua.
A te wa e oti ai tetahi hoko, riihi, pehea ranei i runga
i te mana o tenei Ture, me whakaatu e te Huinga Wha-
kahaere ki te Kooti, a ma te Kooti e tuhituhi te tikanga
o taua tu tukunga i tana e pai ai.
Mehemea ka whakaaria tetahi whenua mo te hoko, mo
te riihi ranei, a kahore e hokona, e riihitia ranoi, me waiho
nga Maori no ratou taua whenua kia mahi kia noho ki
reira, a e pai ana ano kia whakaaria ano aua whenua mo
te hoko, mo te riihi ranei, ki te mea e pai ana ratou.
17. Ka tika ma te Huinga Tangata Whakahaere i nga
whenua takoto noa e tono ki te Kooti Whenua Maori i ia
wa ki etahi kupu whakarite mo te whakahaere i nga tika-
nga o nga whakataunga a te Kooti, a ki te whakaae nga
tangata Maori nona te whenua e pai ana ki tono taua
Huihuinga kia whakarereaketia tau whakataunga :
Ka whai mana te Kooti i runga i taua whakaaetanga
ki te whakarereke i etahi o aua whakataunga i
runga i te tikanga i te otinga e maharatia ai e te
Kooti e tino pai ana hei whakaoti i runga i nga
tikanga o Te Ture i nga hiahia a nga tangata
Maori no ratou te whenua.
18. I runga i nga kimihanga e whakahaerea ana i runga
i te mana o tenei Ture, i runga ranei i tetahi whakataunga
aha ranei e mahia ana i runga i tenei Ture, ka rite tonu
te mana o te Kooti ki tona mana kimi take whenua i runga
i " Te Ture "Whenua Maori, 1873," mo runga mo nga hoko
ranei, mo nga riihi ranei i nga whenua kua oti te whakawa
e te Kooti i runga i te wehewehenga i te peheatanga ranei,
a ka tau nga tikanga o " Te Ture Whenua Maori. 1873."
ki nga whakawakanga katoa ki nga kimihanga ki nga mea
katoa e tika ai kia pa aua tikanga.
(2.) Te Whakahaere mo nga utu o nga Whenua e
tukua ana.
19. Ko tetahi wahanga tuturu o te moni e puta ake ana
i nga hoko katoa me utu ki te Kooti ma nga Maori e hoko
ana ; a mehemea he riihi me utu nga reti ki te Tangata e
utua ai nga utu hokonga whenua a nga ra e whakaritea ai
hei utunga mo aua reti, a ma taua tangata e utu tetahi
wahanga o aua moni ki te Kooti mo nga Maori.
Erangi mehemea kua ki te Kooti kua tau he taimahata-
nga ki runga ki nga Maori i runga i te ruritanga o te
whenua, i runga ranei i te kimihanga o te take ki te
whenua, me matua kape aua moni, mehemea he hoko, i
roto i te utu katoa mo te whenua, a me apiti te wahi e tika
ana kia hoatu mo nga Maori.
20. Ko tetahi wahanga o ana moni utunga whenua, reti
ranei, e utua ana i ia wa i ia wa me utu e taua Tangata
ki te peeke o te Kawanatanga ; a ko aua moni hei whakaea
i te utunga a te Kawana, mo te taha Kuini, mo enei mea ;
(1.) Mo nga moni e whakapaua ana mo te tukunga o
aua whenua, tae noa atu ki te ruritanga o aua
whenua, ki te panuitanga hoki mo te hokonga
me te riihitanga ;
(2.) Mo te whakahaerenga i runga i te taha o nga
Maori e taea ai taua hokonga, riihitanga ranei ;
(3.) Mo te hipokitanga i taua whenua ki te take tuturu
a te Kuini ;
(4.) Hei utu i te moni takoha e tika ana kia utua i
ranga i " Te Ture Takoha Whenua Maori 1873 " :
tetahi
(5.) Hei whakahaere i te whakataunga a to Kooti i
runga i te hiahia a nga Maori.
Ko nga moni e pau ana i runga i te whakawakanga take
whenua, i runga ranei i te hokonga, i te riihitanga ranei,
ki to kore e oti rawa te hokonga, te riihitanga ranei, ka
kiia ko aua moni kua pau ra i te tuatahi tetahi wahi o nga
moni e pau i te hokonga retinga i muri iho.
21. Ahakoa pehea ranei nga kupu i runga ake nei, e kore
e ahei kia riro i te Kawana te moni nui ake i te pauna ko-
tahi mo te eka kotahi o nga whenua e hokona ana i runga
i te inana o Ienei Ture : otira e kore e whakararurarutia
tetahi tamana e hanga ana i runga i tenei Ture, kaore hoki
e tau ki nga hokonga whenua taone e hokona ana i runga
i te mana o tenei Ture.
22. E tika ana kia utua ki nga Maori te hawhe tuturu o
nga moni katoa e puta ake ana i runga i totahi hokonga
whenua, i runga i nga reti ranei, ahakoa nui atu taua moni
i te moni i kiia ai e ratou hei utu hei reti ranei mo taua
whenua.
23. Me utu e te Kooti nga moni, nga reti, era atu mea
ranei e puta ake ana i te hokonga i te retinga i te tukunga
o tetahi whenua ki nga tangata e tika ana ma ratou aua
moni, ara i runga i te tikanga o te paanga o ia tangata o
ratou ki te whenua e tukua ana.
24. Ahakoa nga tikanga pehea atu ranei kei roto i tenei
Ture, e kore e tika kia hokona kia retia tetahi whenua
Maori mo tetahi utu iti iho i te whakatoputanga (papa-
rutanga) o te moni utu, reti ranei, e whakahuatia ana o
nga tangata Maori, kaua e iti iho ranei i te utu o nga
whenua pera a te Kawanatanga i era takiwa o te Koroni
e takoto ai ana whenua, a kaore e tika kia riihitia tetahi
whenua kia tukua ranei te inana mo te noho ki reira i te
utu iti iho i te rua kapa mo te eka i roto i te tan kotahi.
(3.) Te Whakatuturutanga o nga take ki nga whenua
e tukua ana.
25. I te mea ka oti tetahi hoko i te Huinga Tangata
Whakahaere i nga whenua takoto noa, i runga i nga tika-
nga o te pukapuka whakatau a te Kooti, i muri iho hoki i
te utunga, o te moni hoko, ka tika ki ta te Ture kia wha-
kaputaina e te Kawana tetahi Karauna Karaati mo taua
tu whenua i muri mai o te utunga o te moni.
Mehemea ka riihitia te whenua, hei reira, ara, hei te
whakaaetanga a te kai-hoko ki nga tikanga i hokona ai
taua riihi, ka tika kia whakaaetia te riihi o te whenua i
runga i nga tikanga o te kupu whakatau a te Kooti.
26. Ko nga Karauna Karaati ka hanga i runga i nga
tikanga o tenei Ture, ka pera ano te whai mana me nga
Karaati e whakaputaina ana e te Kawana mo nga whenua
takoto noa a te Kuini, ko te hanganga me te whakaotinga
o aua Karaatia i raro i nga tikanga o tenei Ture kia rite
ano ki nga Karaati e whakaputaina ana e te Kawana.
Ko nga riihi whenua e tukua ana i raro i tenei Ture ma
te Huinga Tangata Whakahaere i nga whenua takoto noa
e hanga, a ka tika kia whakaotia aua riihi e te Komihana
o nga Whenua o te Kawanatanga mo te takiwa e takoto
ai aua whenua kua retia.
27. Mehemea ka hokona etahi whenua i muri iho o te
paunga o nga tau o tetahi riihi i muri iho o tetahi wha-
kakorenga riihi i runga i nga tikanga o tenei Ture, ka
whai mana nga tikanga katoa o tenei Ture kua oti te tuhi
i runga ake nei ki taua hoko me nga moni e puta ake ana
me te whakaotinga ano hoki.
(4.) Whenua Taone.
28. I te mea ka hiahia nga tangata Maori na ratou to
whenua kia whakaturia he taone ki runga ki etahi o a
ratou whenua, a ka whakaaetia e te Kawana taua tunga
taone, ma te Huinga Whakahaere i nga whenua takoto
noa e hoko e riihi aua whenua pera ano me to hoko
me te tuku i era atu whenua taone i runga i te mana
o taua Huinga Whakahaere.
I mua o te whakaaetanga a te Kawanatanga mo te tuunga
o tetahi taone, me ata whakarite me whakatapu etahi wahi
rahui mo nga tikanga, aha ranei, o te taone, ma te Kawana
ratou ko nga tangata Maori nona te whenua o whakarite
aua wahi.
|
|
7 327 |
▲back to top |
TE WANANGA.
taea aua whenua te hoko te tuku atu te whakahaere i
runga i nga tikanga o tenei Ture anake.
36. Ka ahei nga tangata Maori, i mua o te mutunga o
nga tau i whakaritea mo aua riihi, te tono ki te Kooti ki
te hoko i o ratou paanga ki aua whenua i runga ano i nga
tikanga whakahaere o nga pukapuka riihi, engari mehemea
e tau ana te mana o te Kuini ki roto ki te pukapuka o te
riihi e kore te Kooti e whai mana ki te whakarongo ki te
tono pera, a ka taea e te Kuini te hoko i aua whenua ki
te moni kua oti te whakatakoto mo aua tu mahi, engari
ko tenei hoko me tika i runga i nga kupu whakarite o te
pukapuka riihi.
(7.) Whakahaere i nga moni tupu.
07. E wehe ke ana nga moni e riro ana i te Kawana,
ara nga moni whakahoki mai mo nga moni kua utua mo
runga i tetahi hoko, whakahaerenga hoko whenua Maori
ranei, e wehe ke ana hoki nga moni e puta mai ana mo
nga inaina raiti, raihana, aha ranei, i roto i nga takiwa
mahinga koura, a ko tetahi wahi o era atu moni katoa e
riro mai ana i runga i nga tikanga o tenei Ture ki te taha
Ui a te Kuini ka kiia he moni e tupu mai ana i te whenua
i roto i te takiwa e takoto ai taua whenua.
Ka ahei kia utua i roto i taua moni tupu etahi moni hei
whakaea i nga mea whakataimaha ka whakataua e tetahi
Ture pehea ranei a te Paremata mo runga i taua moni
tupu, te utu hoki mo ruritanga, hokonga, riihitanga, tuku-
nga, whakahaerenga ketanga ranei, i taua whenua i runga
i nga tikanga o tenei Ture.
[8.] Whakaritenga Noatanga.
38. E ahei ana te Kawana i ia wa i ia wa te hanga i
etahi ritenga whakamana i tenei Ture, a ko aua ritenga
katoa me panui ki te Kahiti o Niu Tireni, kia oti te panui
katahi ka whai maua i runga i ta te ture-
I runga hoki i te apititanga o te inana kua whakaritea i
runga ako. nei, mehemea ka puta tetahi raruraru i runga
i te whakahaere o tetahi lure mo nga Whenua Takoto
Noa e whakahaua ana e nga tikanga o tenei Ture, ka ahei
te Kawana te hanga i etahi ritenga hei whakanoa i taua
raruraru, a e kore e kiia ka whakararu tenei whai mana i
te tino maua kua oti i te tuatahi te whakarite.
39. Ko nga whakahaerenga, katoa i runga i tetahi, i
etahi ture ranei, nga whakariteritenga pena e kore nei e
rite ki tenei Ture, ka whakakorea inaianei, erangi kaua
taua whakakorenga e whakararu i tetahi, i etahi mea ranei,
kua (iti ki ta tu ture i mua u te whakahaerenga o tenei
|
|
8 328 |
▲back to top |
TE WANANGA,
He tika ano ia nei. " He nui to ngaronga, he iti to putanga."
Whai hoki he tino whakahawea rawa ano na matou ki nga
mahi a Ngatihokohe ma. Koia matou i ki ai, a i ako penei ai
ano i te iwi Maori o nga Motu nei, a i penei ano ta matou ako
i nga Maori, i penei me ta Te Raka e ki nei. " He whaka-
mahara atu tenei naku ki aku hoa Maori, kia tupato ratou i
mua atu o te tuhituhinga i o ratou ingoa ki te pukapuka, kia
ata titiro i nga korero o roto, ka tuhituhi ai i o ratou ingoa ki
te pukapuka." Mei penei wawe pea te ako a nga Pakeha o
Heretaunga nei i a ratou Maori, penei e kore e kiia kua riro te
whenua a Kahungunu, a Porou i te mahi korero purakau a te
arero kapetau noa. He tika ia nei te ako a Te Raka ki ana
hoa Maori : Otira, " Hoake rawa te mahara, kua noho taute
au e, e, i, i," " Taku kahawai ngako nui, to aroaro tahuri ke."
" ETITA WANANGA."
CORRESPONDENCE.
————:o:————
To THE EDITOR OF THE WANANGA.
SIR,—I observe in your issue of this days' date, a letter
signed by Urupene Puhara, in which he makes the following
remarks : —" Here is another word. A Native from Mokowhiti
settlement went to the office of "Mr. Hamlin. Native Inter-
preter of the Government, and Mr. Locke, Resident Magis-
trate, sent him to fetch Hiraka Te Aroatua. Hiraka was at
the WANANGA office. They gave Mangai Uhu Uhu £1. and
he went. On his return with. Hiraka they gave him £3. in
all £4, as he had caught his man Hiraka Te Aroatua, so that
Hiraka could make good the sale (lease), of Arihi, for Puke-
kura, to Mr. Williams. Minister of the church, who lives at
Te Aute." What Mr. Hamlin, as a private land agent, &c.,
acting in this case for Mr. Williams may have done I cannot
say, but I deny emphatically any knowledge whatever of this
matter of payment, or of sending any messenger to fetch
Hiraka, and would warn my Maori friends against signing
letters without carefully reading them, and knowing the facts
of the case about which they are writing.
I am. &c.. i
Napier, August 26, 1S76. S. LOCKE. i
[We have made it one of the articles of our faith in the |
Napier " Land Ring," to " warn my Maori friends against
signing letters, (or any other documents, of whatever nature or
kind), without (first) carefully reading, (and also perfectly un-
derstanding what they imply"), and knowing, (without mystifi-
cation, or by misinterpretation), the facts of the case about
which they are writing (their names)."—ED. WANANGA.]
|
|
9 329 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 31. NEPIA, HATAREI, 9 HEPETEMA, 1876. PUKAPUKA 3.
Te Wananga.
Kotahi Putanga i te Wiki.
HATAREI. 9 HEPETEMA. 1876.
KUA tao mat kia matou io kapo o ro Ture hou a Ta
Tanara Makarini i tuku ai ki te Paremata mo " Te
hoko me te riihi i nga whenua Maori." A e mea ana
matou, ktaahi nei ano te tino Ture he rawa atu o nga
Ture katoa, katoa mo nga whenua Maori i kiia hei
Ture o te tau 1862, a tae noa mai ki enei ra. E rawa
i kiia ai : ko te Tari Maori, te iwi ma ratou e arahi, e
atawhai, e tiaki tika to Maori, a ko tenei, na ratou pu
ano i mahi, ia tau. ia tau nga Ture i rara ai. i mate ai
i he ai, a i kore ai he putanga o te ihu o te Maori ki
te ora. He mea hoki i kiia ai taua Tari Maori e nga
mohio o raua, he mea taua Tari kia mahi ora ratou
mo nga iwi Maori katoa. A kua nui noa atu nga tau
i titiro poi atu ai te Paremata ki taua Tari Maori, kua
maha ke nga tau e whakaaro whakapono ai te Pare-
mata ki nga mahi o taua Tari Maori, a mahi nui ai
ano taua Tari i ana mahi i pai ai. a kahore he mana o
te iwi i ako atu ki taua Tari, na reira taua Tari i mahi
ai i nga mea i he ai. a i raru ai te manawa o nga iwi
Maori, a ko tenei kua oho te mauri o te iwi Maori, a
kua titiro tupato, kua rapurapu to whakaaro o te iwi
Maori, ki nga tikanga o nga Ture a taua Tari e ki ai,