Te Wananga 1874-1878: Volume 3, Number 10. 11 March 1876


Te Wananga 1874-1878: Volume 3, Number 10. 11 March 1876

1 129

▲back to top
TE      WANANGA
                                                                                       
       HE PANUITANGA   TENA  KIA KITE KOUTOU.


             "TIHE     MAURI-ORA."
  NAMA  10              NEPIA,  HATAREI,  11 MAEHE,   1876.             PUKAPUKA 3.


            Poihipi  ...   ..   ..    ..   Taupo.                  !
            Matene Te Whiwhi,   ..    ..   .. Otaki.
           Meiha  Keepa,    ..   ..    ..    Whanganui.             
             Petera     --    ...    ..    .. Rotorua.                   i
            Pohe...     ..   ..    ..    ..    Patea.
           Hone Te Wainohu,   ..   ..    .. Mohaka.
  Hamana  Tiakiwai..    ..    ..   Wairoa.


                                              '
        Matene Te Whiwhi     ..   ..    ..       Otaki              i
        Major Kemp   ..   ..    ..   ..    ..    Whanganui
        Pohipi    ..    ..   ..    ..    ..   ..  Taupo
        Petera     ••    •-    ••    ••    •-     Rotorua
        Pohe    ••    •-    ••    -•   •-    -• Patea
       Hone  Te Wainohu ..    ..   ..   ..    Mohaka
        Hamana  Tiakiwai     ..    ..   ..    ..  Wairoa              I
                       \_\_\_\_\_                         

 NGA  tangata kei mi» e tiaki an» te Nupepa Wananga   ma te Iwi— 
Rira raua ko Peneti Akarana; Koreti rau» ko Koreke. Nepia: H.
Waihi. Tanitana; T. Arama. Papati Pei; A. Haruika. Tauranga; W. C.

 



   KI NGA  TANGATA  TUKU   PANUI MAI  KI TE NUPEPA  NEI.


                       TO ADVERTISERS.











  Kotahi  Putanga i te Wiki.
              HATAREI,   11 MAEHE,   1876.

                         WAKA         MAORI
 I ERA tau, he tikanga mahi na Te Kawanatanga, kia
 mahia  nga  kupu e  taia aua e te Waka  Maori, ki»
 korero whakanui taua Nupepa ia Ta Tanara Makarini
I ratou ko anu hoa mahi i Te Kawanatanga-  A  he
i whakahe ano hoki nga kupu o taua Nupepa i nga
i tangata e whaaki ana i nga be i kite ai ratou i nga
i mahi korori ke a taua Kawanatanga, i nga mahi mo
 te iwi. Na te Paremata tapa tikanga i whakahe, a, i
 whakahoretia  taua tu tuhi tuhi korero mo te Waka
  Maori e te Paremata.  Na reira te Tari Maori,  ara,
 nga Apiha o taua Tari i mohio ai, e, e kore e tika kia
 naahi ratou i te korero tutara mo te iwi, i roto i te Nupe-
 pa e utua ana ki nga moni a te iwi, ara, ki nga moni a
 Te  Kawanatanga.  A  na reira i muta  ai taua tu
i tuki tuhi i te Waka Maoei. He tika pu ano hoki no
i te whakaaro  o te Paremata  ki te he o nga korero
i tutara a taua Nupepa mo etahi o nga Rangatira o te
i iwi. He tika ano kia tuhi tuhi to Nupepa e utua ana
 e te iwi, i uaua kupu e kite ai mo te iwi. Te mea i
 tika ai te mahi pera a te Nupepa e utua ana e te iwi,
 no te mea, e tukua  aua tora tu Nupepa ma te iwi e
 utu i te tau, a na te iwi ake ano taua Nupepa, kaore e
 utua ki te moni Paremata. Tena ko te Nupepa pera
 rae te Waka Maori,  e utua aua ki te moni Kawana-
 tanga, a e mahia  ana ona mahi  e nga Apiha o To
 Kawanatanga,  a e tuhi tuhia aua aana korero e aua
 Apiha Kawanatanga  ano, me  mahi i nga mahi Kahiti
 taua tu Nupepa,  ara, me whaaki i nga mahi pera me
 nga Whakawa Whenua  o Te Kooti Whakawa Whe-
 nua Maori, i nga Panui a Te Kawanatanga i nga Ture
 mo te iwi. Kaati he mahi ma te Nupepa pera me te
 Waka   Maori, hei mahi pera.   

 pa Kawanatanga   i te Nupepa  hei  korero he ki
 etahi o te iwi, a hei tautoko i Te Kawanatanga e he-
 ngia ana etahi o a ratou mahi e te iwi. Na te Pare
 mata te whakaaro  i he ai te Waka Maori, i nga ra

2 130

▲back to top
                               TE   WANANGA.
i korero whakapati ai tana Nuppepa  ia Ta Tanara
Makarini   ma, a i whakahe  ai tatia Waka  Maori ia
Te Tapata ma.  Otiia kua ahua wareware taua Nu-
pepa te Waka Maori ki aua kupu whakahe a te Pare-
mata o ana ra. Ko  te Waka Maori o te S o Pepueri o
tenei tau, kua tae mai kia matou, a kua kite matou
i nga korero o tana Waka. He nui nga kupu i taua
Waka  mo  te korero i korero ai a Te Hiana i te Pare-
mata,  mo te mahi he a etahi o nga Pakeha o Ahuriri
ki nga whenua o nga Maori o  Haaku  Pei.  A koia
nei te ara o te mahi a taua Nupepa Kawanatanga.
Ko  te korero a Te Hiana i whakatika ai a ia ki runga
ki te korero i nga mate o nga Maori o Ahuriri ki te
 Paremata.  E toru Haora i tu ai a Te Hiana korero
 ai, a  na  te Waka Maori i roromi ana kupu, a e rua
rawa ano tekau rarangi o ana kupu o a Te Hiana i
tai» ki te Waka Maori. A ko nga kupu a Ta Tanara
Makarini  mua  ko Te Omana, he mea ami katoa era
 e te Waka Maori a noho -katoa ana a raua ki i roto i
te Waka  Maori. A  ko nga kupu a Te Omana ma, i
 tino whakahe kia Kawana Kerei rana ko Te Hiana,
ko era tu kupu nga mea i tino taia e taua Waka. He
nui ano nga kupu a Te Pitihapeti, a Kawana Kerei,
me  te tini o nga Mema  o te Paremata, a i whakaae
 ratou ki nga kupu a Te Hiana. Na konei i kiia ai e
 kore e tika te kupu a te Etita o te Waka Maori e ki
 ai e, he iti no te Waku Maori i kore ai e taia nga ku-
 pu a Te Pitihapeti ma. E kiia pea e te iwi e, i ma-
 ma rua hoki e te Wananga, ko nga kupu a Te Hiana
 ma anake, me nga korero a nga Mema i whakaae ki
 te kapa s Te Hiana,  mo  te                he a etahi o nga
 Pakeha o Heretaunga ki nga whenua a nga  Maori.
 He  tika ano, otiia kihai te Wananga i mea e, koia hei
 mahi nga korere katoa o i ana whakatu korero o te
 Paremata.   A no te mea he Nupepa a te Wananga e
 utua ana e te iwi, a na etahi o nga rangatira o te iwi
 ake ano taua Nupepa; e hara i te mea tia Te Kawana-
 tanga. Koia i tika ai kia mahia nga korero o ana wha-
 kata kupu a te Paremata, i nga kupu e pai ana kia
 taia e Te Wananga. 


Te Ehapa o te Tumuaki o Ngatihokohe


 tautoko i nga Pakeha  e  kiia ana  ko  ratou Te
Kawanatanga.    E he  ana kia  korero patipati te
 Waka Maori i Te Kawanatanga i nga ra e tu ai etahi
 Pakeha hei Kawanatanga, whai hoki, e he  ana kia
 taia e te Waka Maori nga Reta a te iwi, e tupa ai he
 tautohetohe a te iwi ano nao nga korero o ana Reta,
 whai hoki e he ana  kia tuhituhi korero te Waka
 Maori i nga kupu whakahe mo nga Pakeha e rahi ake
 ana i roto i te iwi. whai hoki e he ana kia korero
 whakapatipati tana Waka Maori i aua tu tangata e nui
 ano i roto i te iwi. Te take i penei ai matou kupa
 he Ture  aua tikanga e kiia nei e matou mo   nga.
 Nupepa e taia ana e Nga Kawanatanga o te ao nei.
 E kite ana matou i te Reta a Mohi Turui Tangaroa
 peau  e mea ana matou he Minita a ia no te Haahi, a
 e ako ana a ia i Ngaiporou i te kupu tapu a Te Atua.
  haere mai taua tangata i a Henare Potae ki Nepia
 nei i enei ra nei ana, kia-kite ia Ta Tanara Makarini.
 I te mea ki ano raua i tae mai ki Nepia nei, i rongo
 pu ano matou, Le mea unga mai a Henare Potae e Ta
 Tanara Makarini kia haere mai, kia whakatikaina nga
 whakaaro a Henare Potae e Ta Tanara Makarini, mo
 te Pooti a nga Maori mo te Mema Maori mo te takiwa
 ki te Rawhiti. A  i kiia hoki i te wa i Pooti ai te iwi
 mo te Mema  Maori, i he a Henare Potae, ara i Pooti
 a ia mo   Karaitiana.  I  haere tiihi mai  u  Henare
 Potae ia Mohi   Turei, a kihai i korerotia mai  kia
 matou nga  kupu a  Ta Tanara  Makarini kia raua.
 Otiia ki ta te kanohi i kite ai, ko te mahi a Ta Tauara
 Makarini i mahi ai kia raua, he mea i tino koa pu o
 raua ngakau, mei te menemene  koa o a raua mata.
 He ngaro huna rawa atu no  te mahinga o nga moni
 utu o te mahi  o te Tari Maori koia matou  i mea ai, e
 kore rawa nei e kitea, a e rangona e te iwi nga utu i
 utua ai enei mahi i huri koaro ai te ngakau  o enei
 tauira a Te Minita  Maori.   Otiia  e mea   ana matou,
 ko te ahua kupu ako. ki te ara o nga tikanga e mahi ai
 te Tari Maori i nga ra o nehe a moroki noa nei, ko aua
 tu tikanga nga take i mahia ki enei tokorua, a i tene-
 tene  tonu  te  mahi,  i whakaae  ai raua,  ki  te
 pai  me  te aroha nui o   to raua mataa   o Ta
 Tanara  Makarini.  E  hara  i te mea  i timata atu i
 konei   te  aroha  a  to  raua  papa   kia raua, i
 timata mai ano i Turanga, no te mea na Kapene Kata
  raua i arahi mai. A  na  reira pea raua  i kore ai e
  rorea e te hoa- riri, kia ai ano hoki he tangata akoako
  ia raua, i nga wa e kapekapetau ai o raua hinengaro
  ki te iwi Maori, a e rongo ai ano hoki a Ta Tanara
• Makarini ki te ahua  ahnke  o a raua  whakaaro.
  Ano ka hoki a Henare Potae  raua ko Mohi Turei ki
  Taranga, ka mahi raua ka Kauhau i te kupu ako kia
 raua e Ta  Tanara  Makarini. A   na ratou ko  Te
  Poota i tuhituhia tetahi Reta, he mea mahi puku e
  ratou, a tukua ana ki te iwi, be kupu whakahe kau
 • nga kupu o taua Reta mo nga kai Pooti o Karaitiana
  a he korero whakapatipati ia Ta Tanara  Makarini.
  A he mea na matou  ki  te tino rite o nga korero o
 ! taua Seta noi ki te ahua o te Reta a Mohi  Turei i
  tuia ki te Waka Maori o te S o Pepuere, koia matou i
  ki ai, na ratou tahi ano hoki taua Reta nei, ara na
  Mohi  ma, na te hanga na ratou i tuhituhi te Reta, i
  te Waka  Maori.  Taihoa  ano e korero utu e matou
  nga kupu o te Reta a Mohi i te Waku Maori. A kia
  penei ake hoki he kupu ma  matou, e, tena ranei te
  Kawanatanga  te mea na, e ta ta ratou tangata i pai

3 131

▲back to top
                      TE  WANANGA.
ai mo te Paremata, i te mea hoki ma to hunga mahi
tika, ma  te  tangata pera me  To  Kemara ma,
9 mahi  nga mahi  Pooti, a ko nga  hoa  tautoko
i aua  mahi,  ko  Te  Poata, ko Te  Hemara,  ko
Te Karaka  ma,  me  te tini o te Tari Maori  hei hoa
mahi.   Ma reira pea e ki ai te Kawanatanga ae, ka tino
tu rawa ano ta matou tangata e pai hei Mema Maori
mo  te takiwa ki te Rawhiti, kia huihui rawa ake ano
te Paremata, e puta ai he kupu whakapai  ma taua
kai ako i te Maori, e mohio  ai te Maori  ki te atete i
tenei mea i te Pooti.
  He kapi no te Nupepa nei i kora ai e taia nga kupu utu mo
te reta a Mohi Turei. Hei a tera putanga o te Wananga
ka taia aua kupu a matou.


         The Te  Wananga.
  Published every Saturday.
           SATURDAY,    MARCH   11. 1S7G.

              TE  "WAKA      MAORI."
SOME  time ago an attempt was made to use the columns
of the  " Waka  Maori " for the  purpose of printing
articles in favor of Sir Donald M'Lean   and his col-
leagues', and against those public men who happened
to be opposed to the Government. The  House at once
disallowed  the practice, and the Native Department
saw  at once that it was dangerous to employ a paper
paid for out of public money as a party organ of the
members  of the Government for the time being. The
attempt  was  then  discontinued.  The feeling of the
 House was undoubtedly  correct. Newspapers owned
 by private persons, and conducted at private financial
 risk, may publish whatever opinions they may please,
but a paper paid for by the State, and conducted by offi-
 cials of a Government department, ought to be very
 little more than a Government Gazette. Clearly, what-
 ever else such a paper may be used for, it ought not to
 be employed as a party journal to defend or bolster up
 the actions of the persons who, for the time, have the
 control of Government affairs, and the payment of the
 staff of the paper. The wholesome lesson taught them
 by the expression of opinion in the House at the at-
 tempt to praise up Sir Donald M'Lean and  the Go-
 vernment. at the expense of Mr. Stafford and his sup-
 porters, appears to be now forgotten by the employes
 of the "Waka   Maori."  The  issue of the "Waka
 Maori " for February 8, ult, is now  before us.  The
 greater portion of it professes to give an account of
 the debate in the House of Representatives during last
 session on the motion made  by  Mr. Sheehan, relative
 to the  land transactions of certain Europeans   in
 Hawke's  Bay.  This is how the  Government  official
 organ does its work. The speech of Mr. Sheehan  in
 introducing his motion, although it occupied over three
 hours in delivery, is suppressed (we cannot say abridg-
 ed ), into twenty-six lines. The speeches of Sir Donald
 M'Lean, and Mr. Ormond,  against the motion, are re-
 ported at great length, especially such passages as em-
 body  personal attacks ou Mr. Sheehan.  Although
 Sir George Grey, Mr. Fitzherbert, and several other
 leading members of the House spoke in favor of the
motion, the Editor calmly says "he has not space to
report their speeches." It may be said that the WANANGA
published only the reports of speeches made  by Mr.
 Sheehan, and those who supported him. True, but
 the WANANGA  did not profess to give a report of the
 debate, and, as a paper owned and supported by private
 persons, it had a perfect right to make such selection
 of the speeches made during the debate as it thought
 fit. The official paper, paid for, out of taxation, and
 borrowed money, has not, and ought not to have any such.
 discretion. If the Ahabs of the " Ring"  feel injured
 by the action of the WANANGA. let them start a paper
 of their own, at any rate let them not be suffered to
 employ a publication which ought to be judicial in its
 impartiality in defending their misdeeds. And as the
 editorial columns of the paper should not be used for
 the purposes of the party in power, so neither ought
 the correspondence columns of the paper be open to
 the publication  of letters, either of a  controversial
 character, or containing either attacks upon, or defences
 of the public men of the Colony. In this same number
 we  find a letter from a Native named Mohi  Turei
 Tangaroapeau, who is, we believe, a member of the
 Ngatiporou  tribe, and a minister of the Gospel. This
 man  came  with Henare  Potae to see the Native
 Minister in Napier a few days ago. Before he came
 we  had heard, upon undoubted authority, that. Henare
 Potae had  been sent for to be put "right " about the
 East Coast  election. During  the  recent contest he
 had been "wrong."  that is he had supported Karaitiana.
! Henare came  in company   with Mohi, and  while we
 do not know what took place between thorn and the
 Native  Minister, it would  appear  from  subsequent
 events that the interviews with Sir Donald must have
 been of a very  pleasing  and  satisfactory character.
• The financial and general management of  Native
 affairs are so much enshrouded in mystery, that it is
 possible we shall never know at what cost, or by what
 concessions the conversion was brought about.  We
 may  be certain however that the arguments usually
 employed  by the Native Department to overcome re-
 fractory  Natives were relied upon  in  this instance,
 and  that by  diligently plying him  with those argu-
 ments, Henare  Potae and his friend were at last brought
 to n proper sense of the supreme political goodness of
 their father Sir Donald  M'Lean.   We   should also
i mention that the affectionate solitude of the department
 for these two Natives began almost with  the com-
 mencement  of their journey to Napier, for they were
 accompanied by Captain  "Porter from Poverty Bay.
 In his judicious hands they were tolerably safe from
 the pits and snares which might be laid for them by the
" hoa riri." and if at any time their faith showed signs
 of flagging, he was with them to cheer them up and
 sustain them, and to report their backsliding to his
chief. On  the return of this party to Turanga, they
  began to preach the Gospel which they had so recently
  received from  the lips of the Native Minister.   A cir-
 cular letter was printed and issued, as we are informed,
I with the co-operation and assistance of Captain Porter,
  full of attacks upon the supporters of Karaitiana, and
  of the most fulsome praises of Sir Donald. This cir-
 cular bears so much resemblance to the letter of Mohi
I in Te  " Waka   Maori,"  that  we  may  safely assume
1 they were both, concocted by the same people. Before

4 134

▲back to top
                              TE  WANANGA.
Tetehi kupa o te Reta a Kereketa Mohi Turei, e mea ana.
"Na e hoa ma,  titiro atu tatou kia Te Makarini."  E  e ti-
tiro nei hoki matou, a kahore kaa he mea e titiro kau atu
ai, ko te ata kau o te tapara kau atu i i. He wai wai no
to kanohi o te Makarini i kiia ai e Mohi kia  ma-takitaki
tatou ki  tana atua potatu.  E hoa e Mohi, ma korua pu
ano ko to tikitiki te kupu nei. "K, taku kahawai ngakonui,
to aroaro tahuri ke ; naku na te iwi Maori i hapai to ta-
ngata  i umeretia ai e te poauau, pena rae koe na, a tahuri
mi to tiki whakairo kia paingia a ia te e iwi Pakeha. E
mea  ana ano e Mohi,  "Titiro atu kia te  Makarini kite
tangata  pai, aroha ki te iwi Maori."  He  ui tenei na
 matou ki  a Mohi,   kei hea te aroha o te Makarini ki te
 iwi Maori ? E hara ia matou te ingoa nei a Te Makarini,
 na Mohi ano tana ingoa mo taua atua, kia matou ia, ko
 Ta Tanara Makari te ingoa o te Minita Maori. He aroha
 rapea no Te  Makarini kia Mohi  Turei, a wawata ai a
 Mohi, ko  nga  moni e kainga nei e Mohi, a puta ai te
 puhongo o aua moni i muri i tana porokaki, a uhi ni te
 piro o ana moni ki te kiri o te iwi, ina rapea e ki nei a Mohi
 ne kin piro a Karaitiana, koia a Karaitiana i ringa muho-
 re ai ki te hii Ika, ara ki te mahi nui maana i te Parema-
 ta. E  hoa e Mohi, kei kawea koe e ta reka o nga moni a
 Te Kawanatanga,  a pera ai koe me te mokai kaka e noho
 ra i tana pae, a ka puta te pokai kaka makaa,' ka parare
 kaa te waha o te mokai ra ki ana hoa, ka kapekapetau
 kaa ana parirau ki te rere manna, me pehea i te poria e
 mau  ra i tana wae wae. E hao e Mohi, kua moka? koe ki
 Te Kawanatanga,  koia koe i parare ai i to nohanga mo ai
 i te pae e herea na koe e te moni a Te Kawanatanga. E
 hoa,  tena oti koe te kiina e rengo te iwi Maori ki o kupu
 hameme  : a te wairua  kua piro i te hanga moni a Te
 Kawanatanga.   He pahoho ta te kuri. He kupu  ta te
 Atua  i te ao, ka pa he ngaki kai ko ta te ringa ki ano i
 herea.  E kore te Maori e rongo ki te pena, no te mea he
 Maori to kiri, na te uhi a Mataora koe i nakonako, ko to
 whakaaro   ia e pokea ana e to titiro pai kanohi ata ki te
 kiritea, na te paua moni a te Pakeha i newha ai o kanohi.
 Ł mea  ana ano a Kereketa Mohi Tangaroapeau, e "Katahi
 ano an ka rongo ake, kei a Ngatihori te ora mo tatou, ara
 kia tahuri ratou ki te pooti kia Karaitiana, kaora ni tatou"
 E hoa e Mohi, i hua mai te tangata i hea? ka hua au, i
 kunea mai i te po te kunenga o te tangata, a i Hoe mai
 nga tupuna i Hawaiki. E hoa mehemea he tangata pono
 koe ki to iwi ki te Maori, ara, mehemea ki ano koe i moe a
 wairua i te wairua Pakeha, penei e kore koe e kapu kino
 mai ki nga uri o tupuna o Kahungunu. No hea koe, a no
 hea a Ngatihori ? I tohia koe a Porou, ara nga uri o Po-
 roa ki te hea tohi ? a he karakia aha te karakia mauri i
 kaha  ai tau taua, me a au turoro hoki ? a no hea nga ka-
 rakia a Ngatihori ? Nau anake tau whakaaro kia eke koe
 i to waka tangata ke, a tahuri mai ai koe i to waka, katete
 mai O niho ki o whanaunga. Nau anake e Mohi an wha-
 kaaro, a hara i nga uri o Porou au kupa i tuhituhi nei ki
 to reta, e whakahe  nei koe ki to whanaunga matua kia
 Karaitiana. Na Te  Kawanatanga koe i ako, koia o kupu
 i he ai. E he ai te iwi, e he i te kupu a te tangata e ko-
 na ana e te tauiwi ke. E hoa e Mohi,' tahuri tata iho ano
 koe, ka pokepoke i te takapau i moa ai koe, tahuri tata
 iho ano koe ka kanga ki te whare i maru ai koe i nga ra
 o takarua hupenui. I hea koe i nga ra o nga. tamariki a
 Ngai poroa e mahi witi ana, a e nui nga-kaipuke, hei kawe
 i nga witi o Turanga, o Wharekahika, o te Whaiapawa ki
 Akarana hoko ai, na wai i ranea ai he taonga ma Ngaipo-
 rou  i ana  ra?  Na wai i ako to iwi i aua ra, ki te mahi
 nui i te kai e puta ai he moni hoko kakahu ma te iwi 
 Na Ta Tanara Makarini 

 Te Mokena ratou ko Rapata
 Hikurangi


 pai o to atua o taina te uia. He tangata aha koe e Kereketa i
 be ahua pehea tou, i whakahoromona ai koe i a koe, i mea
 ai e, ko korua ko Te Makarini nga papa atua, a kei a ko
 rua te tino o te Wananga nui, o te kaha me te aroha, me
 te mohio. E ui aua matou ki o tupuna, ina hoki ka anga
 noi koe ka  whakatupereru  ki enei o to iwi kia Ngati-
 hori. E hoa e Tangaroapeau, he hape rapea no to ngakau,
 a he peau ke no o vvhakaaro i kau kino ai koe i te au o te
 Parata, a i whakaatu he ai koe, i kiia ai koe ko Tangaroapeau.
 E ui ana matou ki o tupuna, te take i ui ai, kua tino Pa-
 keha koe, a kua ahu mai te whakahe, me to whakapiro
 mai ki o TO ihu ki to kiri Maori, koia matou i ui, ko Koura
 to kahika, tana ko Hiriwa, tana ko Kapa, tana ko Riro, tana
 ko kokoe, ina ra pea kua Riro te ahua o to ngakau ki to
 kiri Maori.  E hoa e Mohi, ma  Ngatihori e ora ai te Mota
 nei, i penei ni ta matou ki, he hori tata no ta matou mahi,
  ara te mahi a Karaitiana ki te hura i nga he o nga Ture e
  kai kino nei i te Maori, he hori pu no te mahi a Ngatihori,
 a he peau ke no te mahi a korua ko te Kawanatanga, koia
  i mohiotia ai, ko te reta i tuhituhia nei e koe, he mea mahi
  i te ao pouri, he wawata moemoea nau, e kua noho rawa
  koe hei Kiingi mo te motu  nei a ko to Torona, ko te pa-
  kiaka o te Hutukawa i te Reinga kia kaha ai to ringa ki te
  kapo Wairua tangata, i te mea hoki heoi na ano he tangata
  mou. Ko te ata o te Wairua kau o te iwi. E mea ana ano nga
  kupu o to reta e. "He tino tika rawa tenei, he patipati (na
  Karaitiana) he mea kia tahuri atu ai tatou ki te Pooti i a ia,
  ki te mea ka Pooti tatou i a ia ka tu a ia ki te Paremata,
  ka tahuri mai a ia ki te whakakaitoa, kia tatou, a ka pera
  ano ana korero me ana taa tuatahi e rima ka mahi ano
  a ia mo tona whenua ake." Kahore ano he kupu a Kara-
  itiana kia koutou, a no hea te take i kiia ai he teka ana
  kupu, a he patipati. Nau noa ano koe i rongo noa i te
  haruru ou taringa, a na te ahua riro o to ngakau ki te
  ahuareka ki o moni e kai na koe. hewa ai koe he kupu
  na Karaitiana koe i turituri ai. E hoa he tini nga  mea
  e tangi ana i te ao. a ma te mohio anake e matauria ai
  te tikang oia reo oia reo. He manu  e  whakapipia  ana
  ka mate, he Kiwi e whio ana ka mau, he kuku ka whaka
  ngua ka mau, a he tangata e mate ana i te reo e whaka-
  rangatira ana i a ia ki te moni. Kati kia mate te manu,
  he wairua kore nona i mate ai. tena ko nga uri o Tu, ara
  ko te pena me koe e Kereketa, e kauhau na koe i te kupu
  e ora ai te iwi, kauhau ai koe, e kia kaua te tangata e pa,
  kaua e kai, kaua e tangotango i te mea kino, a kai ai koe
  i te moni n te Kawanatanga, e peau ko ai to whakaaro
  ki te iwi Pakeha. A koia na to ako i te iwi kia huri
  katoa te Maori ki au e mahi mata kopare na koe, a ko to
  iwi ko te Maori me noho hangu, kaua he kupu kaua he
  aha.  Nau te kauhau ki to iwi kia kana e kupu teka ki a
  ratou hoa, a pena ai koe e teka na koe kia Karaitiana. Ehara
  te mahi  a Karaitiana i te mahi mona ake i te Paremata, he
  mahi tana mo te iwi. E ki nei koe "Ka mahi ano a ia motena
  iwi ake."  E hoa  e Kereketa Mohi, ki ano a Karaitiana i
  mahi i nga whenua o Heretaunga i te Paremata ho mea
  hoki na te iwi Maori o Ahuriri, me mahi i te ra e awatea
 ana i te Kooti Hupirimi. He tika ano ia te kupu e, i
  kiia ano aua whenna o Ahuriri kia korerotia i Te Pare-
,  mata, otiia he Pakeha nana taua kupu, e hara i a Karaitiana
  a kiia ana taua korero i te Paremata, a na o hoa na no na Te
  Makarini i tohe kia kauae mahia i te Paremata, a kihai i
 mahia  i  te Paremata. Tena mohea o kupu  i mea nei
i  ka maina ano (e Karaitiana) i tona whenua anake i te
   Paremata.  E hoa e Mohi  Kereketa, e hara oti whanga-
  nga a Ngatihou i te Mokai na te Pakeha, he Hikipene ano
>  a rotou, a e kore ratou e mahi e ngaki i a ratou mate i te
  Paremata, engari kua hura  te Takapau  o Te   Kooti
  Hupirimi ki reira tataku ai i nga he o ratou i popo ai te
  Pakeha raua ko te Matua ko Kawanatanga. Ł mea anť
  ano to reta e. " He pena hoki aua korero i nga ra katoa
   mo nga mate anake o taua whenua,  mo te turaki ia TŤ
   Makarini ratou ko ana hoa. He hae  ora te mahi nei ki to
  tangata, tera tatou e kite, he mate te tukunga iho." E hoa
   kei te mohio koe na Ngatihori te whenua i noho ai a Te
  Makarini a na taua whenua a Ngatihori i kite ai a te Makarini

5 135

▲back to top
                        TE  WANANGA.
Maraekakaho
Te Makarini 

Ngatihori

 Mohi Peau,


 Mohi Turei,


          TE AUTE  COLLEGE  ESTATE.

  THE  Hon. Mr.  Russell, 

6 136

▲back to top
                                                                                                                                                                              *                                                                    "                     *

                        TE  WANANGA.


  The  Hon. Dr. Pollen 
 Hon.  Mr. Waterhouse


 The Hon. Mr. Mantell 

 Rev. S. Williams

Te Aute Trust




 Hon. Mr. Ngatata, 

The  Hon. Colonel Kenny


7 137

▲back to top
                             TE   WANANGA.
  The Hon.  Mr. Ngatata said the statements the Hon. the
Speaker had made  with reference to this matter were very
clear. It was  very  clear that these matters should  be
published in the " Waka Maori," so that the Natives might
be able to see them. It was not right that the action
taken by the Committee should be hidden. He  put it to
the Committee that these things should be published for
the benefit of the Native race. The reason that the Na-
tives were in a state of confusion was that they were not
clear with regard to these lands. Now, if they were pub-
lished in the " Waka Maori," they would be made clear.
He  did not think it would be right to let it stand over for
another year to publish these in the Native tongue. If
they were  published now, the Natives would know all
about them. No lands would be excluded, and the Maoris
would be able to learn all about them. The measure pro-
posed by the Committee should not be  withheld, because
these lands were given to the Bishop for the benefit of the
Native race. They  had been brought before the notice of
the Council, and they should be explained. Do not put
thern off to the next session, for there might be other diffi-
culties in the way then.  There  was plenty of  work  in
store for next session. Let these documents be published
at once, so that everybody could see them. That was
what he had to say in support of the remarks of the Hou.
the Speaker.
  The  Hon. Mr. Russell thought it of great importance
that the Council should give some expression of opinion
nearly in the shape of the resolutions, so as to draw atten-
tion to the direction in which the mind of the Council
would  run in regard to the legislation that the Government
would  have to bring in. He  would  ask leave to amend
the first resolution by striking out the words " while recog-
nising the great improvement which has taken  place in
the value of the Te Aute Estate under the  personal ad-
ministration of the Rev. S. Williams, as lessee under the
trustees."
  Leave given, and motion as amended agreed to.

HE  PUTANGA    MAUAHARA    NA  TE KAWA-
    NATANGA,    MO KAWANA    KEREI, MO  TE
    TOHE O KAWANA KEREI KI TE RAPU
    1 NGA   ORA   MO  TE  IWI  MAORI.

E  KIIA ana, i te wa i mea ai te Kawana kia haere atu
a ia i Poneke ki Akarana, he mea tuku te kupu nao
Te  Kawana, kia torona mai e te iwi, ki te Rangatira
o te Taone o Akarana,  n ua  reira i kore ai te iwi o
Akarana  e tae ki te powhiri ia Te Kawana. Te tika-
nga o mua mo tenei mea mo Te Kawana haere atu i
etahi kainga ki etahi kainga, me tuku te kupu ki Te
 Huperitene o Te Porowini, e haere atu ana Te Kawa-
 na. He mea hoki, ko To Hupereteni te Tino Tumu-
aki Whakawa   o Te Porowini, a koia ko Te Hupere
tene te mea o Te Porowini i tataki Te Kawana. He
 mea hoki, ko etahi mahi e kiia ana e te Paremata kia
 mahia e To Kawana  i nga Porowini, e kiia ana e Te
 Kawana  kiu mahia e Te Huperitene. A  hei nga ra
 e haere ai Te Kawana ki ana Porowini o enei Motu,
 ko te tikanga o enei ra kua pahure nei he mea. tuku
te  kupu  e te Kawanatanga  ki nga Huperetene, e. e
 haere atu ana Te  Kawana   ki reira, a ka kiia e te
 Huperitene  ki te iwi.  Ano ka tae ki ra e u ai a Te
 Kawana  ki reia, kua hui te iwi ki te powhiri ia To
 Kawana,  a ko te Hupereteni te tino tangata karanga
 ia Te Kawana,  ko te iwi ki to umere i a ia. Ko tenei
 no te ra, i kiia ai a Te Kawana e haere ana ki Akara-
 na, he mea tuku te kupu ona e haere atu ana ki reira,
 ki to rangatira o te Taone, ara o te Apiha e kiia nei
 tona ingoa koia te "Mea o  Akarana" a he mea  kii e
tana Apiha Taone ki te iwi, a he kore mohio no te
iwi, ko tau Apiha te tangata ki mo ratou kia haere ki
te karanga ia Te Kawana. Koia te iwi i noho puku
ai. a u karanga kore ana a Te Kawana ki Akarana.
E hara i te iwi te he, engari na Te Kawanatanga te
he.  K  mohio ana tatou, i nga ra i tu ai te korero o
te Paremata kua mutu tata nei, i whakahe a Kawana
Kerei ki etahi o nga  mahi  a  To  Kawanatanga,
a  i tino rapu  rapua  nga nawenga o nga mahi
a  taua Kawanatanga   e Kawana  Kerei. Nga mahi.
hoko he ano hoki i nga whenua Maori, o Ngapuhi a
Te Arawa,  o nga waahi nui noa atu o nga motu nei, i
kiia nei nga Pakeha kuare ki te hoko i a nga Maori
whenua, a waiho rawa nei e Te Kawanatanga ko te
Pakeha wawau  rawa  atu ki te reo Maori, hei mahi i
nga nui. ara nga mahi hoko whenua, a mea rawa ai e
Te Kawanatanga be kai whakamori ma ana kai hoko
whenua, na te kuare o nga tino kai korero mo te hoko,
no te potatu o te reo. me te kuare a nga kai whakama-
ori ki  nga tikanga o  nga Maori  ki ana whenua
 i raru rawa nei te hoko whenua a tenei Kawana-
 tanga. A   koia ra te korero i  huraa e Kawana
 Kerei i  te Paremata,  a  i  riri ai  hoki  a Ta
 Tanara Makarini ratou ko ana hoa Kawanatanga, na
 reira i ako ake te mauahara mo Kawana Kerei, i kore
 ai e tukua te kupu Powhiri mo Te Kawana ki te iwi
 o Akarana mo Kawana Makuihi o Nomani. E ni ana
 te iwi he tika ano ranei kia mauaharatia te mahi
 a te tangata i a ia e korero ana i te mate a te Maori ki
 te Paremata, anemnta.   He  tangi ta  te Maori  mo
 te mahinga hetanga i ana whenua, i te hoko a te
 Pakeha, a  whakahua   kau ai a  Kawana  Kerei.
 i ana kupu  a tana iwi  Maori  ki te aroaro o te
 Runanga a  nga  Motu   nei. a  waiho  rawa  tau
 mahi whakaora a Kawana  Kerei mo te Maori hei hara
 ma te Kawanatanga  ia Kawana   Kerei. A   no  te
 taenga o te kupu mo Te Kawana kia powhiritia e te
 iwi i Akarana, i tukua nei tana kupu ki te Mea o
 Akarana a na taua Apiha te Reta kia Kawana Kerei
 Ha haere tahi rana ko Kawana Kerei, hei karanga ia
 Te Kawana.   Mea  atu ana a Kawana Kerei ki taua
 Apiha.   E hoa, e kore e tika kia haere kau atu ahau,
 kei kiia ahau he haere atu taku aku whakaaro ake
 kihai nei ahau i kiia mai e Te Kawanatanga kia haere
 ki te Karanga i a Te Kawana, ma reira ahau e kiia ai ana
 haere atu, e. na wai a Kawana Kerei i mea atu kia
 haere mai ki te Porowini i a Te Kawana. E mea ana
 te iwi Pakeha o nga tupuna mai ano ona matua, ki te
 mea ka tu te tangata hei Kawanatanga, ekore rawa e
 mania e ia te whakaaro mauahara ona ki ona tangata
 i mahi tautohe ai raua i nga ra o raua e korero ana
 i nga tikanga nai mo te iwi, whai hoki ekore te tangata
 kua tu hei Kawanatanga, e mahi mauahara ki te iwi
 ranei ki etahi ranei o te iwi. mo nga mahi i mahia
 i nga ra o nga Pooti ranei o nga tautohetohe kupu
 ranei. He  ture rawa tenei ua o matou tupuna me o
 matou matua, a katahi net ano ka kitea to mahi penei
 e, no te mea i mahi tohe a, Kawana Kerei kin mahia
 paitia nga iwi Maori o Te Kawanatanga o Aotearoa,
 waiho rawa taua aroha a Kawana Kerei mo tona iwi
 Maori, hei he ma te Kawanatanga, ki a ia.

     RETA I TUKUA  MAI.
              KI TE ETITA o TE WANANGA.
   Tenakoe:  Kua kite au  i te Nupepa a Hone Kotuku i te

8 138

▲back to top
                         TE WANANGA.


Hone Kotuku

Tai Rawhiti

Taria Rangiaho

                    NA WIREMU  HUNIA.
                              Waikeri Apekaramea   Tiriti.
  Akarana  Pepuere 26. 1S7G.

                 
             KI TE ETITA o TE WANANGA.
Henare Tomoana 


Nui Tireni

Tapa Tewaero, 
Okotuku   Waitotara

                     NA TERETIU MAHUTONGA,
                     HETARAKI TAUTAHI.
                     NA APERAHAMA. TAMAIPAREA.
   Kaipo Wahi-o- Waitotara. Pepueri 17. 1876.
                 
       KI  TE ETITA o TE WANANGA.
  
 tou nei kupa ki TE WANANGA, hei whakarongo ma o matou
 hoa mea ori Pakeha hoki.  E whakaae  ana matou kia mate
 nga tohunga whaiwhaia, no te mea hoki kua mate tetahi to-
 hunga o Hauraki.  Ko Petera te ingoa, e 1 oa ma e pai ana, i
 makututia oku tangata nunui kua mate ra, ka tae ano ki te
 mate te kai makutu. Heoi ano.
                              NA HAPURONA,
                              NA WAERINI.
                                NA TUANUI,
                                  NA MAIKA.
   Te Wairoa, Maehe  1, 1376.
   E tino he rawa ana to korero o te reta a Hapurona ma. E
 mea ana te iwi mohio te Pakeha, te iwi kua taea e ia nga mea
 o te rangi, me nga mea o te moana, me nga mea o te kopu-
 tanga o te whenua, e. kahore he mana o te mahi e kiia nei e,
 he makutu,na te ngakau kuare tena mahi. Tena, ki to mea ka
 mahie, tetahi wahi oneone e te tangata, a tupu ana taua wahi
 oneone hei namu ranei, hei puruhi ranei, hei rango ranei, a
 rere rawa taua mea i hanga ra e te tangata, ka whakaae
 matou, e he pono te whaiwhaia. Me mutu pu te mahi kohuru
 a te Maori i te tangata e whakapaea ana. e. he tohunga
 makutu.  He  tino kohuru  taua mahi  patu i te tangata e
 whakapaea ana he tangata makutu a ia.
                               ETITA WANANGA.


    KUA PAUNATIA I WAIPUKURAU.
                NA A, R, RAONA


                      A KIRIMIKOA.
                                 Kai tiaki Pauna.
   Maehe 8, 1876.                          196


                HE PANUITANGA.


                                NA HOURA.
   Nepia.                                            193


               HE  PANUITANGA.


Nepia.
 192                     NA  ERIMANA  TUKI.


 PRINTING
          OF ALL  DESCRIPTIONS
                                                 AT      THE

        CHEAPEST                      RATES
                                               AT    THE

 
               HASTINGS-STREET.

 Orders to be given to HENRY  HILL,  WANANGA  Office.
   The WANANGA newspaper is published weekly. Sub-
 scriptions, 20s. per annum ; posted, 22s, 6ct. ; single copies
 from  Agents, 6d,                                        8

9 139

▲back to top
                             TE   WANANGA.
              HE  PANUITANGA.                

HE    panui atu tenei ki nga whanaunga e noho ana i nga 
      waahi  katoa o te Motu nei, Maori; Pakeha. E aku
hoa, kia rongo mai koutou, kua tu te Komiti o nga. Kuru
Tepara ki tenei kaainga ki Matahiwi, a kua whakatapua
to matou takiwa mo te haere haurangi mai o te tangata,
mo tu mau Waipiro mai hoki a te tangata. Ki te takahia
e to tangata i muri iho o tenei panui, ka whiua taimahatia
ki te utu.
                            W. H. ORIHAU,
191                             W. HEKETERI.


                              NOTICE.
TO    our friends who reside in the Islands of New Zea-
     land, Europeans and Maoris. Friends, I beg to inform
you that at a meeting of  GOOD   TEMPLARS,     they re-
solved themselves into a Committee  of working members
for the cause  at Matahiwi.  And  this Committee  have
prohibited Spirituous Liquors, or drunken people in this
district, and if             Spirits are brought here, or drunkards
are found  after this Notice in the District of Matahiwi,
the Committee  will take action by law to prohibit such.

                        W. H. ORIHAU,
 191                                     W. Secretary.

               HE  PANUITANGA.
 HE  MEA  atu tenei naku na TAMATI TAUNI ki nga

 tangata e noho tata ana i Hehitinga, kua timata i aia
 tana mahi Parakimete  i Hehitinga, me taua mahi  hu

 hoiho, me nga mahi Parakimete katoa. E oti ano i aia te
 hanga nga parau pakaru, me nga Mihini pakani.


                          NA TAMATI   TAUNI
                                          Hehitinga.           149
                 TE        PEEKE

 UTU    WHARE    WERA,   KAIPUKE    TAHURI
               O NUI  TIRENI.


  

                        ROPATA  TAPIHANA.
 83                                       Kai  tiaki. Nepia.



 KO NGA MAHI KATOA U 1E
                            TA   PUKAPUKA
          E MAHIA  ANA  I TE
  Whare   Ta  o Te  WANANGA,
            I HEHITINGI TIRITI, NEPIA.
 C. K, ROPITINI.

KAI Ruuri whenua, me nga Waapu,  me  nga. Rori
  Maana  e mahi nga Mapi ma  nga Maori, mo nga Rori,
Waapu,  me nga mea pera. Me tuku mai nga pukapuka
 ki aia, ki to Whare ta o " Te Wananga," Hehitinga Tiriti,
Nepia
                    C. R. ROPITINI,
                               Hehitinga  Tiriti, Nepia.
50


  C. R. ROBINSON
      CIVIL ENGINEER  AND  SURVEYOR.
 Surveys made, Bridge Plans prepared, and Estimates given
        to any of the Natives of the North Island.



    Address—WANANGA     Office,  Hastings-Street, Napier.
 \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_"\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_             50
 ——————————NGA        RA E HAERE   AI.
 NGA PAHIHI KAWE MEERA OTE TEREKARAWHA
   A  KAAPU  ME  ANA HOA
 EHAERE       atu ana i Te  Paki Paki i nga ra katoa o
       te Wiki ki Te Aute, Kaikoura,  Waipaoa,  i muri iho
 o te taenga atu o nga Tereina o Nepia i te 7.30 o te ata,
 me te 12 o te tina. A e hokimai ana aua Pahihi i Wai-
 paoa  i te 8.30 i te ata, me te 1.30 o te tina.
   A  i nga ra katoa o te Wiki e haere ana ki Waipukurau,
 i muri iho o te taenga atu o te Tereina o Nepia i te 12 o
 te tina, a e hokimai ana i te 8,30 i le ata.
   E haere ana ki Whanganui,  ki Poneke, me nga wahi
 katoa i te ana atu ki aua whenua i nga ata tu o nga
 WENETI   katoa, a e hoki mai ana i nga HATAREI katoa
 i te 2.40 i te tu a ahiahi.
   Ki te mea e kore e haere nga tangata e eke ana i aua.
 Pahihi ki te whare i Nepia, ka tuhituhi ai i a ratou ingoa
 ki te pukapuka, penei e kore tino mohiotia e ratou, e
 eke ratou i aua Pahihi.
    Ko nga mea e  tukua  ana kia maua e nga kai whiu o
 aua Pahihi, me tuhituhi aua mea ki te pukapuka i Nepia ;
| a me utu era. i to wa e hoatu ai aua mea kia. kawea e te
 Pahihi.
i                           A   N    A   R    U      PITA.
                 Nana  aua Pahihi.               49

                TIME  TABLE.
i      COBB    AND   Co.'s
I              TELEGRAPH   LINE


 ROYAL MAIL COACHES


             ANDREW  PETERS,
i                      Proprietor.        '         19

10 140

▲back to top
                            TE   WANANGA.
   Pateriki Kahikuru
Kai hanga Tera, me nga hanga katoa mo 
       nga Kiiki, me nga Kaata,       !
                 Kei Taipo, (Taratera.)            
KEI     aia, i nga wa katoa nga Tera pai rawa,
       Hanihi, Wepa, Kipa, me «ra mea e kore e taea
te tatau.
  Ko  ta PATERIKI    KAHIKURU     te whare
ngawari rawa mo te Hanihi Paki, Kiki, Toki Kaata,
Piringi Kaata, Terei, Paraa  hoki, Peke  Tera  hoki.
Ko  enei mea katoa e hanga ana i roto i taua toa ; ko te
reta i tino pai rawa, e kore e kitea i roto i te mota nei,
he me* pai ata.
   Haere mai kia kite tonu a koutou kanohi a tera e
paingia.
  Kia marama ki te whare. Ko te PATERIKI KAHI-
KURU   whare, Tera, Hanihi, hanga Kara, kei Taipo,
(Taratera.)
                                              17
               HE  PANUITANGA.
 HE   mea ata tenei kia matau ai nga iwi Maori. Kei te
 Toa a HONE  PERI i Taratera, te mahi hoko utu iti, mo nga
taonga, he iti rawa atu nga utu o taua Toa, i nga Toa katoa o
 taua takiwa ; mo te moni pakeke.
                                       HONE   PEKI.
   Taratera.
                                                     170

       Kamatira  Hoteera,
       TURANGA   KAIPUKE  I AHURIRI.

 KO     nga  Maori e  haere mai ana ki Ahuriri, ki te
       mea ka haere mai ratou ki te Kamatira Hoteera
penei.  Ka  atawhaitia paitia ratou e Hone Ianga o te
Kamatira   Hoteera.

        Kahore  ana karaihe rere rua te ahua.
           Mo  te Kai, 1s. 6d.; Moenga, 1s.
   Ko te Tina kei te 12, a tae noa ki te 1 o te haora

   E mea  aua aia kia haere mai nga Maori ki reira. ,'
                                                                                                    
 
 NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panui
     e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, i te whare ta
   e TE WANANGA, i Nepia.
             HATAREI, 11 MAEHE, 1876
 TAKENA            MA.,
            WAIPAOA,
HE   NUI  NOA  ATU A  RATOU  TINI KAKAHU
                   ME     NGA      MEA      PERA
            He  mea uta hoa mai aua me*
        A     HE        MEA           TINO             PAI
            Kahore he taonga i pai ke ake
I    TE        POROWINI                       NEI

              He  iti te utu mehemea he
MONI            PAKETE
        Ta  te tangata e haere mai ai ki te hoko.
                                           67

      H    .  J  .   HIKI,
        KAI  HANGA  PUUTU  ME  TE HU,
             HAWHERAKA.                  81
                PANUITANGA.

KUA   tu taku Toa  hoko Kakahu  i Waringipata
      (Onepoto.)  A, ka Koko ahau i te taonga mo
te utu  iti.
                J. KIRIMIRI.
                      WARINGIPATA, (ONEPOTO.)
37
    Ko  H. TIIRI
 Te kai hoko o nga TI me nga HUKA,
a he iti te utu o ana taonga e hoko atu ai,
        a he tino pai ana taonga.
Ko  nga taonga e tonoa ana ki aia, e tukua
  atu ana eia ki te hunga hoko, ki nga
     whare Rerewei, a koia hei utu i
          te kawenga ki reira.
NAPIER, Hawke's Bay  New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and pub-
    lished by HENARE   TOMOANA,    the proprietor of this newspaper, at
    the office of Te Wananga, Napier.
            SATURDAY, 11TH MARCH, 1876.