Te Wananga 1874-1878: Volume 2, Number 27. 06 November 1875


Te Wananga 1874-1878: Volume 2, Number 27. 06 November 1875

1 329

▲back to top
TE   WANANGA.

       HE  PANUITANGA   TENA  KIA KITE KOUTOU.
             "TIHE     MAURI-ORA."
NAMA 27.                NEPIA,  HATAREI,    6 NOWEMA,    1875.                PUKAPUKA 2.
                 PANUITANGA


Ki Ngatikahungunu me nga  hapu e noho ana i
         waho o te Porowini o Haku Pei.
                                                                

                         HEHITINGI TIRITI
           NEPIA
                                                      




Kua  timata ki te whakahaere mahi toa hokohoko taonga i Nepia. 1 runga i tenei
mahi ka whakaatu  ia, ko nga mea o tana toa, he tera, he puutu, me era atu taonga
e paingia ana e nga tangata Maori. Ko tana tino kupu nui tenei kia koutou e kore
a ia e tono atu ki nga tangata Maori i tetahi utu rere ke i te utu e tonoa ana i te
Pakeha  mo  ana taonga.  Ko  ana taonga e hoatu mo te MONI,  koia te take i
whakangawari  i te utu. Heoi ano tana i tono ai inaianei, kia haere mai ki te whaka-
          matau  i te ngawari o te utu kia kite hoki i te pai o nga taonga.


                           KEI          NGARO               TAKU             INGOA:—
       W.  H. PINGIKI,
     WINIHETI   WHARE,   HEHITINGI   TIRITI,

                     NEPIA,

2 330

▲back to top
               Te Wananga.
                                  
     HE   HOIHO    TINO    MOMO     REIHI.

         KO    PAPAPA.
     

KO Rongorana tenei Hoiho tu ai a tenei tau. Ko Pa-
papa, na Reriwata, ko te whaea ko Waimea, ko
  Waimea  ano hoki te whaea o Manukau, o Toitoi, a ko nga
  uri o enei Hoiho i roto i nga tau kotahi tekau, e rima toa.
  e rima uha, a kahore kau he mate o enei kuri, i nga ra o
  mahia ana hei Reihi, ko te utu mo te uha kotahi e £6 6 0.
    He Hoiho whero a mangu a Papapa, e rima ona tau 15
  ringa rae nga inihi e 3 te tike tike. A koia tetahi o nga
  Hoiho  tino horo o tenei whenua.  I te Rrihi i Karatihati,
    te tau 1873. Koia te Hoiho i muri o Raurina mo te Kapu
  o Katapere. A e rua maero rae te hawhe te roa o te wa i
  omo ai aua Hoiho.  A e wha meneti me nga hekena e
 waru, ona i haere ai i aua maero. E toru ano ona tau i
  aua ra. A e waru tone me te rua pauna nana i mau ai i
  tana tuara i taua Reihi. Ko Rauriri, e wha ona tau e
  waru tone e iwa pauna i a ai e mau ana. Ko Tamapuriri
  o iwa tone me te ono panua ana i mau ai. Koia te tua i
  toru i roto i te Reihi. Ko Maniwa, o waru tone e iwa pa-
  una  i mau ai. A i a  Papapa  te Reihi o Karatihati. Ko
  Kaatawei tana hoa Reihi, a, i a Papapa te Reihi. E rua
• meneti me  nga hekana e  wha  tekau ma   ono, i
haere ai taua Reihi.  A ko Katawe,   he  tuakana
 aia no Temepetana raua ko Tereta. I Akarana,
  i a Papapa   te Reihi  mo te Kapu, o te Reihi, a e
  whitu tone me te waru pauna ona i mau ai i toua tuara
  i taua Reihi. A e rua Maero te roa te omanga. E toru
  meneti me nga hekana e whatekau ma rima i rere ai, ka
  puta aia, ko Tatari na he Hoiho kua kuiitia, a e whitu pauna
  me te tekau ma rua pauna i mau ai, koia te tuarua i muri
  o Papapa, ko Parawhenua e wha ona tau e whitu tone me
  te iwa pauna i mau ai, koia te tuatoru o nga Hoiho i muri
  i a Papapa, ko Hetirita, e waru tone, me te tekau pauna i
  mau  ai, ko Paraki Ikara, kua kuiitia.e whitu tone e rima 
  patina i mau ai kihai tenei i mahia. A ko Papapa anake !
  te Hoiho i te Reihi mo te moni Rerewei, i aia aua moni, i
  A ko te moni o te Reihi i Hauraki i aia ano, e whitu tone
  e rima pauna ona i mau ai, e rua maero te roa o te Reihi.
  E toru meneti me nga hekana e rima te kau ma rima ona
  i oma ai, ka puta, ko Hetanita te hoa Reihi a e iwa ona
  tone me nga pauna e whitu.
     He patiki pai nga patiki mo nga uha, ka tiakina paitia,
  otiia kahore he he ki au mo te mate aitua ki aua uha.
    Me  utu nga uha i te ra e kawea ketia ai e nga tangata,
 na ratou aua uha, maku te kupu kia tikina mai aua uha.

                   RAPATA    PAAMA.
                                               Waitahora.
  108.              \_\_\_\_\_

         PANUITANGA.
  KUA     whiwhi ahau i te Tangata tino mohio ki te
        mahi i nga Pu pakaru, ki te mahi i nga mea
  katoa o te Pu. Ki te hanga Pu hou ano hoki, maana
  e mahi nga Pu katoa o nga Maori.

                     Na PAIRANGI,
     Nepia, Aperira 12, 1875.  Kaihoko  paura.

                     [TRANSLATION.]
    NOTICE.~The  undersigned,  having secured the services
   of a first-rate gunsmith, is now prepared to mend, make,
  and  repair all sorts of fire-arrns.—M. BOYLAN, Licensed
  for the sale of ammunition. Napier, April 12, 1875.
                                                                                   4
  HE       HOIHO             TINO          MOMO             TO      KAATA

             NO TE MOMO   KARAITERA
        KO TIUKA,

 KEI Maraekakaho  te waahi e tu  ai tenei Hoiho. He
 patiki pai te wahi e noho ai nga uha e kawea mai ana ki

 a ia. He Hoiho  a TIUKA kua riro i a ia nga moni whaka-
 kitekite mo nga Hoiho tino pai o tenei Porowini, mo nga

 tau e rua, koia te tatukuna ai tona kawei matua. E kore
 e tino nui nga uha e tukua ki a ia, e 30 ano pea te kau.

 Ko  te utu e £4, 0, 0, mo te uha kotahi, a ki te mea e rua
 uha  a te tangata kotahi ; penei e £3 10 O mo te mea
i
i kotahi. E kore ahau e pai kia he ko ahau ana pa he aitua

 ki nga uha e kawea mai ana kia TIUKA. He nui te pai o
 te kai i nga patiki i Maraekakaho.
                               TAMATI   KANE,
   Maraekakaho, Hepetema  3, 1875.
                                                 97







             HE       TINO          HOIHO              REIHI.


       KO TERENGA.
  HE     uri tenei hoiho na Ririwata, ko te whaea ko Pipii,
        (kei to  pukapuka   whakapaparanga hoiho o Nui
  Tireni te  tino korero  mo te hoiho nei.)  He hohio pai
  rawa a TERENGA,  15 ringa me to 3 inihi te tiketike, a hu
  kuri kaha, he kuri pai te uiuia.

    Ko Waipukurau a TERENGA tu ai i tenei tau, he pai nga
  patiki hei nohoanga, mo nga uha, a e kore e utu te nohoa-
  nga o nga uha i reira. Otiia e koro ahau e mea kia utua
  te mate aitua ki nga uha. Me  utu nga uha i te ra e riro
  ai i nga tangata na ratou aua uha. A  maku  e ki, kia
  tikina mai.  £5  5s. Od., mo te uha kotahi.


                       RAWIRI  PEREMANGA.
                                 POA  HIRA.
                                         Waipukurau.
  106

    Na  Rati Raua ko  Rauniri.
  NGA Moenga, me nga tini tini o nga mea pera. Kei


      ta raua Toa, i te taha o te Haku Pei Karapu.
                                                 15

3 331

▲back to top
              Te Wananga.
          HE          HOIHO                 TARIONA.



       HE  Momo   Karaitera, ko Poukawa tu ai.
                 " I  A  N  G   A     T  A  P  I O  N   A. "
HE  hoiho kaha, he kuri kakama ki te haere. He mangu
   A  whero.  He  mangu  nga waewae,  a kahore he
mate o ana waewae.  He  kuri atahua, kahore he riri ona,
a, he hoiho kaha ki te mahi.
  I riro i ata te utu tuarua mo nga hoiho ahua  pai i
Karaitihata i te tau 18G9.
  Nga  utu, £3 10s. Od, a e kore e utua te patiki e haere
ai nga uha mo te marama kotahi ; a i muri iho o taua
marama,  ka utu te tangata nana te uha, e rua hereni me
te hikipene mo te wiki.
  Ko  aua utu nei, me utu i te ra e tikina mai ai nga uha.
He  tino pai te tiaki, otiia e kore ahau e pai kia utu ana
mate tetahi uha e kawea mai ana ki taua Tariona.
                        TE  M. HAPIMANA.
92



                    
                                      HE      HOIHO               TINO           REIHI


          KO       KINGIPIHA,
               Mo  te tino Momo Aropa ko
                AREPA   TAIRA.

 KO    enei hoiho, e noho ana i Te Tukituki, a tenei tau. Ko
      te utu mo te hoiho uha, e ono pauna, e ono hereni, mo
 te uha kotahi, a ko nua moni me utu i te ra e tikina utu
 ai te uha.  A  ku te  patiki e haere ai nga uha, kahore he
 utu  mo te patiki e noho ai ana uha i te timatanga, ki ai
 ki nga ra e hoki ai ku utu. Ko nga uha i kore e hapu i a
 KINGIPIHA i tera tau, kahore  he utu i tenei tau mo aua
 uha. A ki te kore e hapu tetahi uha i tenei tau i a AREPA
 TARIA, penei, ko a tera tau e kore e utu nua kawea mai ano
 ki taua Tariona. Ko te utu mo AREPA TAIRA i tu ai aia i
 Wikitoria, tekau pauna mo te uha kotahi i utu ai nga
 Pakeha o reira.
   Ko nga uha me tuku mai kia Te Karaati i Hawheraka.
   Kahore ho tikanga ki au o te aitua ki nga uha i nga ru
 e noho ai i au.
   Kia 50 tekau ano uha  u tukua mai ki enei hoiho, ki
 tetahi ki tetahi.
                      ARENA MAKARINI.
 95                                 Tukituki Teihana.


             HE PANUITANGA.
            HE MEA  ATU  TENEI  NA  R. HENIHANA.
 HE    kai mahi wati a ia, mo nga  wati tini ahua katoa

 Maana  e hanga, e whakapai, kei te Hekipia Roori, Nepia,
 tana whare  mahi,  i tawaahi ake o te  whare Karakia

 Katoriki.
                                                 125
   KO       KAIRAKA,



                  TE   TAKIWA  E  TU AI,
             KO       WAIPAOA.
 KOIA    nei te korero o tenei Kuri, ara, mo te Momo i
      Puta ai. He mea  whakatupu  tenei Hoiho e Te
 Ropitini. He hoiho whero a pango a KAIRAKA : 15 ringa
 te tiketike. He Kuri tino pono aua uri, ko te matua taane
 ko Taratona, ko te whaea ko Kaipari.  Na  Kaipari na
 Tetitonga, ko te whaea ko KAIRAKA, a  na Pipio-te-poai
 aia, ko Karaura, na Pei Mititana, ko Papihi, na Rapitoke,
 ko Etinga, na Rupene, ko Hama na Kohana, he tuahine
 no Hehita, a na Ta Pita aia. Ko  Wurupeka, ko Witipa-
 raea, ko te whaea o Puhiti, ko Pipoteipoai, na Tanapiriti
 aia, ko te Paranikina te whaea, na Orewa, na Tamapota,
 na Wihana,  na Maki,  ko Tenipana,  na Tikianaru, ko
 Horopaipa, na Tarapata, Runa, Herora, tuahine a Ikinipi,
 ko Tetitanga na Orano, na Mihitikina, na Rokana, ko
 Ereketa na Porotakita, na Tamipata.  Na  Te Ropitini i
 uta mai ki Whakatu, ko Porotakita, na Orewa Korenewera.
 A ko Tautona he hoiho whero a pango. He tuakana na
 Piia. Na S. Haka i whakatupu i te tau 1850. No Mere-
 pana, ko Hirahira te whaea, a na Tatitone aia, i utaina mai
 ki tenei whenua  i te tau 1858.  He  mea uta mai  aia
 i Tawahi ki Merepana. A  o tino paingia ana uia e te iwi
 katoa o reira, i te mea hoki o mea ana ratou. Koia te tino
 Hoiho  nana  nga  uri tino Reihi  o reira. He  teina a
 Tautana  na Piia, a koia te matua  taane o  Manukau.
 A koia te tino hoiho pai o te whenua nei. A ko KAIRAKA
 te uri o to hoiho horo, me te Hoiho kaha, o nga Hoiho
 tino inoino o Ingarangi. A na Omene te Hoiho uha ; to
 tamahine  a Tautaua, i riro mana te Reihi i aia i te tau
 18(57. A ko te Hoiho uha ko Kanariri na Tautaua ano aia,
 he tino Hoiho Keihi kaha rawa aia i nga hoiho katoa o
 Nui Tireni. A  ko Atarata raua ko Ketetaramu,  nga uri
 ano o tenei Hoiho.
   Atarata raua ko Ketetaramu, he uri ano raua no Tautara,
 ko Arueka, ko te whaea o Toratuka ko Titakata, me etahi
 atu be tamahine ano raua na Tauitaua. A ko Matarore,
 ko Ake, he uri ano enei, no te taha ki te matua taane. A
 ko Minitiri, ko te Hoiho  i a ia te tino utu mo to Reihi i
 Taranaki, no Taukana ano a ia. Na Tautara a Mihiri no
  Wuruka.  He  tini noa atu nga uri o tenei Hoiho, ekoro
 e taea te whakahua i to maha. Ko Tamariri nana to Reihi
 i Katapere, na Tautana  a ia, me Mihipatini, me Rarapira.
 He uri ano raua na Tautana.
    K toru tau, a Te Rerewuru o Whakatu, i whakatupu uri aia
 Tautana.
    Ko nga Turei me nga Weneti a Tautana tu ai i Waipukurau,
  a ko etahi o nga ra o te wiki, ko Waipaoa aia tu ai.
    He patiki pai te wahi e tu ai nga uha.
   He nui to whakaaro tiaki mo nga uha, otiia kahore he he ki au
  mo to mate aitua ki nga uha.            
    Ko  te utu mo Tautana mo te uha kotahi e £5, 5, O, ki
 te mea he tini ke nga uha a to tangata kotahi, ka hoki
  iho te utu.

                          NA A. H. PARONA.
 102                                       Kai Tiaki.

4 332

▲back to top
              Te Wananga.
               TE       PEEKE

TTTU    WHARE    WERA, KAIPUKE   TAHURI
             O NUI  TIRENI.


   Nga moni a nga kai tiaki o tena Peeke £1,000,000
                  (kotahi Miriona).
E taunahatia ana e tenei Peeke nga Whare, me nga Kai-
    puke.  Kia wera, kia tahuri rawa ake ka utua e
         ratou. He iti nei te utu ki tenei Peeke
                 mo taua mahi a ratou.
                      ROPATA  TAPIHANA,
83                           '      Kai tiaki, Nepia.



 PARANIHI  PETARA,
Kai hanga tera, me nga mea whakarawe katoa mo te
                          Hoiho.
               HAWHERAKA.                  77



  HARE      TAIHI,
              KAI TUI   KAKAHU,
           HAWHERAKA.                      78
 HARE TEIRA,

        KAI HANGA  PUUTU ME  TE HU,
             HAWHERAKA.             79
               



C. R.  ROPITINI.
KAI Ruuri  whenua, me nga  Waapu, me nga Rori
  Maana e mahi nga Mapi ma nga Maori, mo nga Rori,
Waapu, me nga mea pera. Me tuku mai nga pukapuka
ki iaia, ki te Whare ta o " Te Wananga," Hehitinga Tiriti,
Nepia
                     C. R. ROPITINI,
                             Hehitinga Tiriti, Nepia.
50



 C. R. ROBINSON,
     CIVIL ENGINEER AND  SURVEYOR,
 Surveys made, Bridge Plans prepared, and Estimates given
       to any of the Natives of the North Island.



   Address - WANANGA    Office, Hastings-Street. Napier.
    . . .                                 50
 Whare hanga Kooti, Nepia.



   NA  G. PAKINA,
 Kai hanga  Kooti, me te mahi  Terei, kai
   rongoa Hoiho, me te mahi i nga rino
     katoa e mahi  ai te Parakimete,

                   Hehitingi Tiriti, Nepia.
 HE     mea  mahi nga Kooti  me nga Kareti, ki te
        tikanga o nga tauira hou, o Tawahi o Merika,
 a he mea mahi pai te hanga o aua mea.
    He mea peeita ano hoki eia, a he utu tika tana utu

 i tono ai mo ana mahi.
                                                21


                    Kei a
    Nataniora Hakopa
                    i Hehitingi Tiriti,

 TE     TUPEKA      pai,
                me nga TIKA,
                          me nga PAIPA  Mihini,
        Me nga mea whakatangitangi Koriana,
!               me nga Wai kakara,
             me nga taonga tini noa atu.


 A he kotahi ano ana utu e tono ai ki te
           Pakeha  ki te Maori.
    Ki te mea ka hokona etahi o enei mea e nga kai
 tiaki Toa, penei e hoki iho te utu.
                                                                               6


       H,      J.     HIKI,
          KAI  HANGA   PUUTU  ME  TE HU,
               HAWHERAKA.                  81


     T. WIREMU,
    Kai hanga PUUTU,   me nga HU,
                I Hehitingi  Tiriti, Nepia.

         TAMATI  WIREMU.
                                                   11

5 333

▲back to top
              Te Wananga.
                            UTU.
  O&' E  taia ana Te WANANGA     Nupepa i nga wiki
katoa.  Ko  te utu mo  te tau, kotahi pauna. Otiia, ki te
tukua ma  te Meera, kotahi pauna, e rua hereni me te hiki-
pene mo  te tau. Mo  te WANANGA       kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, he hikipene mo
te Nupepa kotahi.

                   HE TANGATA  MATE.
  Ko te 28 o Oketopa i te Aute, i mate ai a Ihaka Poaka, no to Rongawha-
 kaata tend Rangatira. He tangata atawhai, ki te karanga manuwhiri.

                         DEATH.
   At Te Aute, on the 28th October, Taka Poaka, chief of the Rongowhakaata
 tribe. A kind and hospitable man to travellers, and who assisted the poor of
 the people.



    TE WANANGA.
           KOTAHI   PUTANGA  I TE  WIKI.
 HATAREI, 6 NOEMA, 1875.
 HE  hanga te korero teka mai o te Nupepa, Nui Tireni
 Taima mo matou mo " TE WANANGA," mo nga kupu
 o ta matou Nupepa i tuhituhi ai matou mo nga korero
 i korerotia i te Paremata. He kupu hoki na matou,
 he whakahe na matou i nga mahia Ngatiringi o Here-
 taunga mo ta ratou hoko he i nga whenua a nga Maori
 o Ahuriri. I mea hoki matou, he pono nga kupu o te
  reta a Te Karini, te kai tuhituhi korero mo to WAKA
  MAORI i tuhituhi ai ki te Taima Nupepa i Poneke, i
  ana kupu i whaaki ai, e, i tango aia i nga moni e £50
  pauna a Tanara, kia kore ai aia; a Te Karini e ako i
  nga Maori o Ahuriri ki te hoko tika i a ratou whenua.
  A i te wa hoki i aruarumia ai e nga Pakeha kia tuhi-
  tuhi a Karaitiana Takamoana i tana ingoa ki te Riiri
  hoko mo Heretaunga. E  mea ana matou me atu mahi
  marire e matou nga korero a te Taima, me te kupu o
  te reta a Te Karini, me nga kupu ano hoki i kihi ai
  aua korero a raua e matou kia mohiotia ai nga tikanga
  o aua korero e te iwi. He mea hoki kia kite te iwi i
  te ahua korero a te Nupepa e utua ana e te Kawanata-
  nga kia korero ai tana Nupepa i nga kupu pai anake
  mo  ratou ; a kia kitea ai ano hoki nga ahua korero a
  tana Nupepa, e whakariroia ai te teka hei pono, me te
  pono hei teka. Koia nei nga korero a taua Nupepa a
  Te Nui Tireni Taima o Poneke, e mea ana.
    " E mea  ana matou ko TE WANANGA   te kai Korero i
   nga mahi   teka  e  kiia ai he tika ki ta Te  Hiana
   whakaaro o  te tika. A  he kai tautoko i nga  Maori
   no ratou  nga  mate   i raru  ai aua  Maori  i  te mu-
   ruuga o  a ratou whenua  i  Ahuriri. He  Nupepa e
   kino ana te ta, a ho Nupepa mahi he i te whakaaro. A ko
   TE WANANGA, kua tae mutunga mai  nei kia matou he pera
   ano tona ahua. Ho korero ta taua WANANGA, i taua Kira,
   mo te korero o te Paremata, mo nga hoko whenua i Ahuriri.
   Na Te Hiana taua korero i timata i Te Paremata, a i korero
   ano matou te Nuitireni Taima mo taua korero ate Parema-
   ta, ko nga korero a TE WANANGA, e hara i te tino korero
   pono.  He mea  hoki ta taua WANANGA, he kupu pono
   anake nga korero a Te Hiana, a ko ana korero nga mea e
   tino mahia ana e TE WANANGA," ko a Ta Tanara Makarini
   ma, e kapea aua e taua WANANGA," a e ki ana he kupu
   pono anake nga kupu, a Te Hiana i whakahe ai mo Te
    Omana  ma.   Otiia e mea ana matou   te Nuitireni Taima,
   i he katoa nga kupu whakapae a Te Hiana mo Te Omana

      Otiia e mea ana matou, kahore kau he tika i hokia ai ano
    ana whakaaro e matou. Ho  tika ano pea  ki ta to Wapa-
    nga tu mahi e tika ai nga korero whakai ae a Te Hiana
kia Ta Tanara Makarini ma.  Otiia ki te tikanga o nga
korero o Te Paremata, me ta nga Nupepa katoa o Nuitire-
ni, ko Te Hiana i he, Te tino take i tuhituhia ai tenei korero
e matou, he mea kia whakahe matou ki te kupu teka a Te
Wananga  i ki ai mo matou, he mea hoki e eke pu ana taua
whakapae  kia matou. I te Wananga mo te Hatarei, 23
Oketopa, 1875, i penei nga kupu a taua Nupepa."
   " No te 18 o Oketopa nei, i tuhituhi reta ai a Te Karini
 Etita o te WAKA  MAORI ki te Nupepa ki te Nui Tireni
 Taima  A e mea ana a Te Karini.  He mea tango e ia
 nga moni e rima tekau pauna  Te Tanara, hei
 utu mona mo Te  Karini kia ake i a Karaitiana
 Takamoana, a kaua a Te Karini e mahi hei hoa whakahe
 i nga tono a Tanara kia Karaitiana kia tuhi-
 tuhi i tana ingoa ki te pukapuka mo Heretaunga."
   " E mohio ana ano  te iwi ki nga kupu o te reta a Te
 Karini. A i taia hoki taua reta a Te Harini e matou ki ta
 matou Nupepa nei. A e he ana nga kupu whakapae mo
 Te Karini, i nga kupu i tana reta. A e korero ana a Te
 Hiana i roto i te Paremata, e kore ai aia e he i te whakawa
 mo  ana korero, e he ai ano hoki i nga Ture o te Paremata.
 Otiia, he mea mahi e TE WANANGA nga kupu a Te Karini,
 kia ahua ke ai nga tikanga o aua kupu a Te Karini, kia
 kiia ai e te iwi, he pono nga kupu a Te Hiana mo Te
 Karini. He  mahi he rawa tenei tu mahi, he ahua teka
  kino tenei tu teka. Mehemea e tukua aua a ratou moni e
  nga Maori kia Te Hiana, na reira i kiia ai te Maori he
  kuare ki te utu o te moni. Otiia e kore aua Maori e he ki
  te mahi tika e mahi ai te Nupepa korero i te tika anake."
 Tena, ko te whakapae a te Taima, e ki nei he Nupepa ft
  TE WANANGA  e huna ana i te tika, ka ui atu matou, keihea
  ta matou huna i te tika ? i te mea tioki e taia katoatia ma
i e matou aua korero o te Paremata. He iti no te waahi mo
  aua korero i roto i TE WANANGA, koia i taia ai e matou,
  aia waahi i ia wiki, aia waahi i ia wiki, E kore e he ta
  matou mahi i nga kupu a Te Karini, Whaihoki e kore «no
  e mahi titotito TE WANANGA. Koia  nei nga kupu a Te
  Karini i he ai ano aia i aia ano. Na te roa o te reta a Te
  Karini, a he iti no te waahi mo nga reta i noho ai i roto i
  TE WANANGA,    koia te taia katoatia ai taua reta ki te
 i Nupepa nei, a e kore ano hoki aia e maia kia taia taua
 i reta aana ki te reo Maori i roto i te WAKA MAORI. Koia
  nei etahi o nga kupu o te reta a Te Karini. " E kore ahau
  e mea he tangata korero tito a Te Hiana. He mea hoki
  naku, na tetahi tangata e kino ana ki au, a Te Hiana i
  ako, a i mea a Te Hiana be pono ana kapa. Otiia me ate
  korero e ahau nga tikanga o taku mahi. A koia nei. N»
  Te Tuiti Pakeha ahau i mea, maana ahau e utu, ki te mea
   ka mahi ahau, ka mea ki nga Maori kia tuhituhia o ratou
   ingoa ki te pukapuka tino hoko mo Heretauuga, kia riro
   nga hea. (ara waahi) o aua Maori i a Te Tuiti. I haere
   ahau ki aua  Maori korero ai.  A  kihai ratou i pai kia
   haere mai kia kite i a Te Tuiti, no te mea, e kore ratou e
   pai kia hokona a ratou waahi o taua whenua o Heretaunga.
   I korero ahau kia Te Tuiti. A i mea atu ahau ki aia, e
   kore e riro taua whenua i aia. A kahore he mea e mahi
   tonu ai ahau kia ia. I aua ra kua nama taonga ahau i
   te Toa a te Tuiti, a nana i mea ko ana nama te utu mo
   taku haerenga ki aua Maori. A mutu ana taku mahi i aia.
   I muri iho o aua ra. I mohio a Tanara, he tangata ahau
   e whakamahia ana e Henare Rata mo ana mahi Maori.
   A haere mai ana a Tanar ki ka mei mai ''kei te mahi e koe
   ma Henare Rata hei hoko i te whenua i Heretaunga." Ka
   ki atu ahau kahore, ka ki mai aia ki au " Ki te mea e
   kore koe e mahi ako e he ai i au te ingoa o Karaitiana, ka
   hoatu e au te £50 (rima te kau Pauna moni) i nga ra e
   tuhi tuhia ai a Karaitiana i tona i ingoa ki te Riiri hoko
   rawa mo te whanua mo  Heretaunga." Kahore kau aku
   mea, kia korero ahau mo taua whenua kia hokona. A no-
   ho noa iho ana ahau. A i pono te kupu a Tanara ki au,
   no te mea naana pu ano i homai te £50 (rima te kau
    pauna moni)  ki au. E hara ia nei nga tini korero nei i te
    tino korero tikanga. Otiia, he mahi hei whakapono kau te
   iwi ki te tika o nga korero o te Nupepa Taima,
   i te mea hoki ki ano nga Maori he tangata aia.

6 334

▲back to top
              Te Wananga.
               T  E     PE    E  K   E

UTU   WHARE    WERA,   KAIPUKE   TAHURI
            O NUI  TIRENI.


   Nga moni a nga kai tiaki o tena Peeke £1,000,000
                  (kotahi Miriona).
E taunahatia ana e tenei Peeke nga Whare, me nga Kai-
    puke.  Kia wera, kia tahuri rawa ake ka utua e
         ratou. He iti nei te utu ki tenei Peeke
                 mo  taua mahi a ratou.
                  . ROPATA TAPIHANA,
83                           '      Kai tiaki, Nepia.



 PARANIHI  PETARA,
Kai hanga tera, me nga mea whakarawe katoa mo te
                      Hoiho.
               HAWHERAKA.                 77



  MARE      TAIHI,
              KAITUI   KAKAHU,
           HAWHERAKA.                    78
 HARE TEIRA,

        KAI HANGA  PUUTU  ME  TE HU,
             HAWHERAKA.              79



C. R.  ROPITINI.
KAl Ruuri whenua, me  nga Waapu,  me nga Rori
  Maana e mahi nga Mapi ma nga  Maori, mo nga Rori,
Waapu me nga mea  pera. Me tuku mai nga pukapuka
ki aia, ki te Whare ta o " Te Wananga," Hehitinga Tiriti,
Nepia
                    U. R. ROPITINI,
                              Hehitinga  Tiriti, Nepia.
50



 C. R. ROBINSON,
      CIVIL ENGINEER AND  SURVEYOR,
Surveys made, Bridge Flans prepared, and Estimates given
       to any of the Natives of the North Island.



   Address—WANANGA    Office, Hastings-Street. Napier.
                                       50
Whare hanga Kooti, Nepia.



   NA G. PAKINA,
Eai hanga  Kooti, me te mahi  Terei, kai
  rongoa Hoiho, me te mahi i nga rino
    katoa e maki  ai te Parakimete,

                  Hehitingi  Tiriti, Nepia.
HE    mea  mahi nga  Kooti me  nga Kareti, ki te
      tikanga o nga tauira hou, o Tawahi o Merika,
a he taea mahi pai te hanga o aua mea.
  He  mea peeita ano hoki eia, a he utu tika tana utu

i tono ai mo ana naahi.
                                              21


                   Kei a
   Nataniora Hakopa
                  i Hehitingi  Tiriti,

TE     TUPEKA      pai,
              me nga TIKA,
                         me nga PAIPA  Mihini,
      Me  nga mea whakatangitangi Koriana,

               me nga Wai kakara,
           me  nga taonga tini noa atu.


A he kotahi ano ana utu e tono ai ki te
          Pakeha  ki te Maori.
  Ki te mea ka hokona etahi o enei mea e nga kai
tiaki Toa, penei e hoki iho te utu.
                                                                             6


      H.     J.    HIKI.
         KAI HANGA   PUUTU   ME  TE HU,
             HAWHERAKA.                  81


    T. WIREMU,
   Kai hanga PUUTU,   me nga HU,
               I Hehitingi Tiriti, Nepia.

        TAMATI  WIREMU.
                                                11

7 335

▲back to top
              Te Wananga,
                           UTU.

 E  taia ana Te  WANANGA      Nupepa  i nga toiki
katoa.  Ko  te utu mo te tau, kotahi pauna.  Otiia, ki te
tukua ma te Meera, kotahi pauna, e rua hereni me te hiki-
pene mo te tau. Mo  te WANANGA       kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, he hikipene mo
te Nupepa kotahi.


                  HE TANGATA MATE.
  No te 28 o Oketopa 1 te Aute, i mate ai a Ihaka Poaka, no to Rongawha-
kaata tenei Rangatira. He tangata atawhai, ki te karanga manuwhiri.

                         DEATH.
   At Te Aute, on ihe 28th October, Iaka Poaka, chief of the Rongowhakaata
 tribe. A kind and hospitable man to travellers, and wao assisted the poor of
 the people.
    TE  WANANGA.

        •  KOTAHI  PUTANGA  I TE WIKI.
      HATAREI, 6 NOEMA, 1875

 HE  hanga te korero teka mai o te Nupepa, Nui Tireni
 Taima mo matou mo " TE WANANGA," mo nga kupu
 o ta matou Nupepa i tuhituhi ai matou mo nga korero
 i korerotia i te Paremata. He kupa hoki na matou,
 he whakahe na matou i nga mahia Ngatiringi o Here-
 taunga mo ta ratou hoko he i nga whenua a nga Maori
 o Ahuriri. I mea hoki matou, he pono nga kupu o te
  reta a Te Karini, te kai tuhituhi korero mo te WAKA i
  MAORI i tuhituhi ai ki te Taima Nupepa i Poneke, i
  ana kupu i whaaki ai, e, i tango aia i nga moni e £50
  pauna a Tanara, kia kore ai aia; a Te Karini e ako i
  nga Maori o Ahuriri ki te hoko tika i a ratou whenua.
  A i te wa hoki i aruarumia ai e nga Pakeha kia tuhi-
  tuhi a Karaitiana Takamoana i tana ingoa ki te Riiri 
  hoko mo Heretaunga.  E mea ana matou me ata mahi
  marire e matou nga korero a te Taima, me te kupu o
  te reta a Te Karini, me nga kupu ano hoki i kiia ai
  aua korero a raua e matou kia mohiotia ai nga tikanga
  o aua korero e te iwi. He mea hoki kia kite te iwi i
  te ahua korero a te Nupepa e utua ana e te Kawanata-
  nga kia korero ai taua Nupepa i nga kupu pai anake
  mo  ratou ; a kia kitea at ano hoki nga ahua korero a
  taua Nupepa, e whakariroia ai te teka hei pono, me te
  pono hei teka. Koia nei nga korero a taua Nupepa a
  Te Nui Tireni Taima o Poneke, e mea ana.
    " E mea ana matou ko TE WANANGA  te kai korero i
  nga  mahi  teka  e  kiia ai  he tika ki ta Te  Hiana
   whakaaro o  te tika. A  he kai tautoko i nga  Maori
  no  ratou  nga  mate  i raru  ai aua  Maori  i te mu-
   runga o  a ratou whenua  i Ahuriri. He  Nupepa  e
  kino ana te ta, a ho Nupepa mahi he i te whakaaro. A ko
  TE WANANGA,  kua tae mutunga mai nei kia matou he pera
   ano tona ahua. Eo korero ta taua WANANGA, i taua Rira,
   mo te korero o te Paremata, mo nga hoko whenua i Ahuriri.
   Na Te Hiana taua korero i timata i Te Paremata, a i korero
   ano matou te Nuitireni Taima mo taua korero ate Parema-
   ta, ko nga korero a TE WANANGA, e hara i te tino korero
   pono.  He mea hoki ta taua WANANGA, he kupu pono
   anake nga korero a Te Hiana, a ko ana korero nga mea e
   tino mahia ana e TE WANANGA," ko a Ta Tanara Makarini
   ma, e kapea aua e taua WANANGA," a e ki ana he kupu
   pono anake nga kupu, a Te Hiana i whakahe ai mo Te
   Omana   ma.  Otiia e mea ana matou  te Nuitireni Taima,
   i he katoa nga kupu whakapae a Te Hiana mo Te Omana

      "Otiia e mea ana matou, kahore kau he tika i hokia ai ano
    aua whakaaro e matou. He tika ano pea ki ta to Waoa-
    nia tu mahi e tika ai nga korero whakapae a Te Hiana
kia Ta Tanara Makarini ma.  Otiia ki te tikanga o nga
korero o Te Paremeta, me ta nga Nupepa kato o Nuitire-
ni, ko Te Hiana i he, Te tino take i tuhituhia ai tenei korero
e matou, he mea kia whakahe matou ki te kupu teka a Te
Wananga  i ki ai mo matou, he mea hoki e eke pu ana taua
whakapae  kia matou.  I te  Wananga mo te Hatarei, 23
Oketopa, 1875, i penei nga kupu o taua Nupepa."
   " No te 18 o Oketopa nei, i tuhituhi reta ai a Te Karini
 Etita o te WAKA MAORI ki te Nupepa ki te Nui Tireni
 Taima  A e mea ana a Te Karini.  He mea tango e ia
 nga moni e rima tekau pauna (??) na Te Tanara, hei
 utu mona mo Te  Karini kia  ake i a Karaitiana
 Takamoana, a kaua a Te Karini (???) hei hoa whakahe
 i nga tono a Tanara kia Karaitiana (???) kia tuhi-
 tuhi i tana ingoa ki te pukapuka (???) mo Heretaunga."
   "E mohio ana  ano te iwi ki aua kupu o te reta a Te
 Karini. A  i taia hoki taua reta a Te Karini e matou ki ta
 matou Nupepa nei. A e be ana nga kupu whakapae mo
 Te Karini, i nga kapu i tana reta.  A e korero ana a Te
 Hiana i roto i te Paremata, e kore ai(???) he i te whakawa
 mo  ana korero, e be ai ano hoki i nga Ture o te Paremata.
 Otiia, he mea mahi e TE WAN ANGA nga kupu a Te Karini,
 kia ahua ke ai nga tikanga o aua kupu a Te Karini, kia
 kiia ai e te iwi, he pono nga kupu a Te Hiana mo Te
 Karini. He mahi  he rawa tenei tu mahi he ahua teka
  kino tenei tu teka. Mehemea e tukua ana a ratou moni e
 nga Maori kia Te Hiana, na reira i kiia ai te Maori he
  kuare ki te utu o te moni. Otiia e kore aua Maori e he ki
  te mahi tika e mahi ai te Nupepa korero i te tika anake."
 Tena, ko te whakapae a te Taima, e ki nei he Nupepa a
  TE WANANGA  e huna ana i te tika, ka ui atu matou, keihea
  ta matou huna i te tika ? i to mea hoki e taia katoatia ana
  e matou aua korero o te Paremata. He iti no te waahi mo
  aua korero i roto i TE WANANGA, koia i taia ai e matou,
  aia waahi i ia wiki, aia waahi i ia wiki. E kore e he ta
  matou mahi i nga kupa a Te Karini, whaihoki e kore ano
  e mahi titotito TE WANANGA. Koia nei nga kupu a Te
  Karini i he ai ano aia i aia ano. Na te roa o te reta a Te
  Karini, a he iti no te waahi mo nga reta i noho ai i roto i
  TE  WANANGA,   koia te taia katoatia ai taua reta ki to
  Nupepa  nei, a e kore ano hoki aia e maia kia taia tau*
  reta aana ki te reo Maori i roto i te WAKA MAORI. Koi*
  nei etahi o nga kupu o te reta a Te Karini. " E kore ahau
  e mea he tangata korero tito a Te Hiana. He mea hoki
  naku, na tetahi tangata e kino ana ki au, a Te Hiana i
  ako, a i mea a Te Hiana he pono ana kupa. Otiia me ata
  korero e ahau nga tikanga o taku mahi. A koia nei. Na
  Te Tuiti Pakeha ahau i mea, maana ahau e utu, ki te mea
  ka mahi ahau, ka mea ki nga Maori kia tuhituhia o ratou
  ingoa ki te pukapuka tino hoko mo Heretaunga, kia riro
   nga hea, (ara waahi) o aua Maori i a Te Tuiti. I haere
   ahau ki aua Maori  korero ai. A  kihai ratou i pai kia
   haere mai kia kite i a Te Tuiti, no te mea, e kore ratou e
   pai kia hokona  a ratou waahi o taua whenua o Heretaunga.
   I korero ahau kia Te  Tuiti. A i mea  atu ahau ki aia, e
   kore e riro taua whenua i aia. A kahore he mea e mahi
   tonu ai ahau kia ia. I aua ra kua nama taonga ahau i
   te Toa a te Tuiti, a nana i mea ko aua nama te utu mo
   taku haerenga ki aua Maori. A mutu ana taku mahi i aia.
   I muri iho o aua ra. I mohio a Tanara, he tangata ahau
   e whakamahia ana e Henare Rata mo ana mahi Maori.
   A haere mai ana a Tanara ki ka mei mai "kei te mahi e koe
   ma Henare Rata hei hoko i te whenua i Heretaunga." Ka
   ki atu ahau kahore, ka ki mai aia ki au " Ki te mea e
   kore koe e mahi ako e he ai i au te ingoa o Karaitiana, ka
   hoatu e au te £50 (rima te kau Pauna moni) i nga ra e
   tuhi tuhia ai a Karaitiana i tona i ingoa ki te Riiri hoko
   rawa mo te whanua mo Heretaunga." Kahore kau aku
   mea, kia korero ahau mo taua whenua kia hokona. A no-
   ho noa iho ana ahau. A i pono te kupu a Tanara ki au,
   no te mea  naana pu ano i homai te £50 (rima te kaa
   pauna  moni) ki au. E hara ia nei nga tini korero nei i te
    tino korero tikanga. Otiia, he mea hei whakapono kau te
   iwi ki te tika o nga korero o te(???) a te Nupepa Taima,
   i te mea hoki ki ano nga Maori (???) tangata aia.

8 336

▲back to top
Te Wahanga.
                 To  Henare Matua. Renata Kawepo, Noa Te Hianga
                Pirimona  Te Uaukahika, and Keepa  Tanga.  Friends,
                 hearken the meeting about Otamakapua has concluded, it
                 was a meeting where determination was evinced in respect
                  to the acts of Hunia Te Hakeke. And the anger of Ngatiapa
                 was against Hunia, not to you. And 1 have divided the
                  conclusion arrived at by that meeting, so that matters may
                  not involve anything  more in  dispute about Waitapu.
                 And  the Ngatiapa have withdrawn part of the notice in
                 the Gazette in respect to Otamakapua. And the Ngatiapa
                  say you are in the right (or you can act as you like in the
                  investigation), in accordance with the words contained in
                 the letter Bent to you by Ruruhira. And in respect to your
                  dispute with Hunia, that is a matter altogether between
                 yourselves, though you too have tried to complicate me
                  in the matter which is in dispute between you. But it is
                 between you two only, as I have asked, or determined,
                   that the investigation shall take place at Arataumaihi in
                  the Rangitikei district, in the month of January. It may
                 be held in that month or not, as I am  now contending:
                with the Government about Waitapu. You must come to
                  that court, and not allow your dispute with Hunia to keep
                 you away, as my tribe and myself do not join in your
                  dispute, but leave it to yourselves. The Ngatiapa wish
                  now to ignore Hunia i» their work ; if you agree, write
                 and let me know, or if you do not agree, write and let me
                 know.   This is all from your loving friend
                                             APERAHAMA  TIPAE,
                   Te Whakatarenui Committee House,
                      Whangaehu,  October 9, 1875.

             TE ROANGA O TE KORERO A TE HIANA I TE
                             PAREMATA.

                 Ano ka oti una whenu nei te whakawa e Te Kooti
               Whakawa  Whenua  Maori, he mea Reti ana whenua e
                nga  Maori ki te Pakeha.  A  he iti nei te utu tau o
                te tini o ana whenua, no te mea he whenua koraha,
               a e nui nga mahi a te Pakeha i aua whenua, a e nui
                 ana moni e pau, katahi ra ano etahi moni, maana ka
                hoki mai ki aia i tana mahinga i ana whenua. A e
                 kiia ana e  nga  tino  Hoia  Pakeha,  ko  etahi o
                nga kupu o nga Riiri Reti o aua tini whenua, he kupu
                i kiia e ratou he tino kupu e riro rawa ai nua whenua
                 i te Pakeha. No te mea ko aua kupu i mea, me utu
                nga mahi katoa i mahia hei painga mo taua whenua
                 i Riihitia, ara, nga taiepa, te mahi parau whenua, me
                nga mea pera katoa. Ara nga mahi e mahia ana e te
                tangata i aia e Riihi ana tana whenua. E mea ana
                 ahau ; ano enei tikanga e kiia ana, he tango Maori i te
                whenua.  A e mea ana ano ahau, he nui noa atu, a ko
                te tino tokomaha o nga Maori i tuhituhi i o ratou
                 ingoa ki aua Riihi; i noho tuhituhi ai aua tikanga.
                 Kihai rawa te tangata Maori kotahi o ratou i matau ki
                nga tikanga o aua ritenga o nga kupu o aua Riihi i
                noho ai aua kupu utu taiepa, me nga mea e utu ai
                 ana Maori na ratou te whenua i Riihitia. He tikanga
                i tino kiia e nga Pakeha katoa o taua Porowini o
                Haku  Pei, ki te mea ka riro tetahi whenua i te Pakeha
                te Riihi, penei ma taua Pakeha pu ra ano te tikanga e
                hoko ai ano aia i taua whenua, a kaua tetahi Pakeha ke
                atu e mea maana e hoko taua whenua. Ma te Pakeha
                 anake i aia te Riihi e hoko taua whenua. A ki te
                 mea ka  kiia te whenua Riihi kia hokona  e tetahi
                 Pakeha ke atu, ka meinga aia, he tangata ahua tahae,
                 mahi  nukarau.  A o te ra ano i Riihitia ai tetahi whe-
                 nua, ko te ra ano tera i kiia ai kua timata te tino o te
                hoko e riro rawa ai taua whenua i te Pakeha. A he
                 nui noa atu nga whenua Riihi, i puritia nga moni utu

9 337

▲back to top
              Te Wananga.
tau.  A haere ana nga Maori ki nga toa nama taonga 1
ai maratou, ki nga whare hoko Waipiro, nama Waipi-
ro ai. A waiho rawa aua nama taonga, me te Waipiro
hei tuke Moketu mo nga whenua a nga Maori, a he
tino riro ki te hoko rawa atu ki te Pakeha to mutunga i
o  aua kaiponu i nga utu tau o nga whenua  Riihi. 
Tera, kia korero ahau ki te Paremata nei, i nga tika- '
nga  o tetahi whenua  i hokona ai. A e hara  taua|
whenua  i te mea, koia anake to whenua i peratia te 
hokonga.   He nui noa atu nga whenua i mahia peratia, i
a ma te whenua  kotahi ka korero nei ahau, ka mohio 
ai koutou ki nga tikanga hoko whenua i Haku  Pei.
He  mea Riihi taua whenua, a ko nga kupu o roto i te
pukapuka Riihi i pera me nga kupu kua korero nei i
ahau, kia utu nga Maori i nga taiepa me nga whare mo
nga  mea katoa e mahia ki to whenua  i Riihitia nei. i
 A ko nga utu tan o tana whenua e korero nei ahau, i
 kihai i puta ki nga Maori. Ano ka oti enei whakaaro i
mo  nga moni utu  tau kia kaiponuhia e nga Pakeha i
 Reti i nga whenua, ka tahi ra ano ka mahia ano e te i
 whakaaro, he mea hanga ki te tino tutei mo nga wahi !
 i tata atu ki aua whenua e  Riihitia nei, ara he  mea
 hanga he whare hoko taonga, he whare hoko "Waipiro
 H  reira. A  haere ai nga  Maori  ki aua whare ki te 
 tiki taonga, me te Waipiro. A ko nga  taonga me I
 nga Waipiro, he tino no te taonga tikanga kore, ko te
 Waipiro he tino kino rawa atu. He iwi tinana kaha
 nga Maori o tana Porowini nei, i kore ai e tino mate
 rawa atu ki te po i te inumanga i aua tu  Waipiro.
 A  kihai i roa tana mahi nama taonga me te Waipiro
 ka tao ki nga ra i kiia ai e nga Pakeha me Mokete te
 whenua kia tika ai aua nama, kua mea ia nei ahau, he
 iwi kuare noa (???) Haku Pei. A he pono aku
 kupu ka mema (???) Paremata, i nga ra oku
 i haere ai ki Haku Pei i te tau 1873, kahore kau nei
 he mohio iti o aua Maori ki te tikanga o te kupu nei
  o te Mokete,  kahore he mohio a ratou, ki te mea ka
 Mokete te tangata i taua whenua, kua tino riro rawa
 atu te mana  o taua whenua te tuku eia ki to Pakeha.
 Kei  mea koutou  ki una mahi nei, he mea mahi e nga
 Maori  ratou ko nga  kai hoko taonga me te Waipiao,
 kahore, e noho mohio ana ano nga Pakeha ia ratou e
 Riihi ana i nga whenua.  A  kihai i roa nga ra o te
 Mokete  i oti ai, ka haere aua Pakeha ki aua kai hoko
 taonga me  te Waipiro, a utua aua e ratou aua mea, ka
  riro i aua kai Riihi te Mokete o te whenua.   A he
  mea tuku noa e aua kai Riihi he moni ma aua hoko
  taonga me te Waipiro  he i utu mo te Mokete kia ho-
  mai ai ki aua kai Riihi whenua. A koia ahau i mea
  ai, ano ka oti nga whenua te mahi e nga Kooti Wha-
  kawa  Whenua    Maori, a  puta ai  nga  Karauna
  Karaati, he mahi kai Waipiro  te mahi  o aua Maori
  o aua ra a  tae noa  mai   ki te  tau  1872.  He
  homai nui tonu to homai taonga, me te Waipiro ma
  ana Maori  e ana kai hoko, i te mea hoki, kua mo-
  hiotia e ratou ko te whenua te utu mo aua nama, a
  nama tonu ai ana Pakeha ki nga Maori, a riro noa te
  whenua.  A  ko aua mahi nei i mahia i nga tau 1867
  1868, a tae noa ki te tau 1872. He nui noa ata nga
  whenua  i riro i aua mahi nama taonga, me te Waipiro,
  he mea hoki he nama  taonga te mea naana i mahi te
  mokete, ano ka he te manawa o nga Maori i aua nama.
  me te mokete, mahia ana o te Pakeha ki te tino hoko
  mo  te whenua.   A  koia  ra te ara i riro ai aua whe-
  nua, ko te tokomaha o te iwi, na ratou ra ano hoki aua
  whenua, a kahore nei a ratou ingoa i tuhia ki nga
Karauna  Karaati, kahore rawa rawa nei he wahi utu
mo  a ratou whenua i riro kau noa nei i te nama Wai-
piro, i riro i a ratou. E mea atu ana ahau ki te Timuaki
o te Paremata  nei.  E  Hoa, he tino tangata mohio
 koe ki nga tikanga o te Ture whenua, a e mohio pu
 ana koe ki te mea ka kii nga kupu o te Karauna
 Karaati ko  te whenua  e  korerotia ana ona  tika-
 nga e  taua Karauna  Karaati, a e mea  ana  tana
 Karaati ma A.  ma E. ratou ko C. te whenua i taua
 Karaati.  Otiia e mohio  pu  ana  koe, e hara  tana
 whenua  i te mea ma. A, na B, na C anake, engari
 ma ratou tahi ko te iwi. He tuku noa kia A. ma,
 hei tiaki ma te tokomaha.   E  mohiotia aua  tenei
 tikanga, ko nga Maori no ratou nga ingoa i roto i nga
 Karaati, he kai tiaki kau ratou i taua whenua mo te iwi.
 A  ku ana tangata no ratou nga ingoa i roto i te Ka-
 rauna Karaati, he tokomaha nga tangata o te iwi i
 mohio no ratou tahi ko aua tangata te whenua i kiia
 e taua Karaati. Otiia i raru taua hunga i te mea hoki
 na te Ture i ki kia tekau ano nga tangata mo ratou
 nga ingoa ki te Karaati, kihai hoki te Kooti i mahi i
 nga ingoa o ratou katoa ki te Karaati, na reira ahau i
 mea ai, na nga tikanga o te Ture, na nga mahi mohio-
 kore a te Maori, na nga mahi nukarau a te Pakeha,
 i riro ai te nuinga o nga whenua a te  Maori ki te
 Pakeha.   E hara ahau i te tangata e ki ana kia mau
 nga whenua  katoa ki nga Maori.  Otiia e mea ana
 ahau he pai ano kia hokona etahi o a ratou whenua, a
 ko etahi me toe kia ratou, kei noho ware ratou i roto i
 te Pakeha. A e pena ana ano hoki te whakaaro a nga
 tangata whakaaro tika, otiia ko te hoko o nua whenua
  a nga Maori, kia tika te hoko, kia rite ki to te hoko
 tika ahua, kaua e mahia mamingatia nua Maori. A
 kaua  e utua ki te waipiro, kauti e korerotia tekatia nga
 kupu whakarite mo aua whenua e hokona ai. A kaua
 e tukua kia mahia e nga kai-whakamaori mahi tahae.
i Kia mohio mai koutou  te Paremata nei, e hara aku
 kupu whakahe mo  te iwi katoa o Haku Pei.  He
  mea hoki he iti nei nga tangata o Haku Pei na ratou
  i mahi aua mahi he e kiia nei e au. I noho hangu
  noa iho te iwi, a e mea aua ahau, ki te mea ka korero
  te iwi o reira i a ratou whakaaro, penei e mea ratou, i
  pouri ano ratou i aua ra i kite ai ratou i ana mahi
  kohuru i nga whenua a nga Maori. A na  nga ti
  "Ringi '' anake ana mahi i mahi, a na taua hunga
  hoki i too haere aua tikanga ki te otinga. A e rua
pea takau ma rima, e toru ranei tekau o nga tangata
  e kiia nei e au ko Ngatiringi ratou. I te wa  i tiro-
  tirohia ai nga pukapuku o te Kooti Whakawa Whenua
  Maori i Haku Pei, i kitea i aua pukapuka tenei tika-
  nga i roto i nga whenua i kiia i riro he, a i roto i nga
  whenua  e waru ranei, e iwa ranei tokau.  E waru
  te au ma rima  o ana korero i kiia na aua Ngatiringi
  aua hoko he.  Na reira ahau i mea ai, ko te mahi he,
  (a he tino mahi he taua mahi) na aua tangata i kiia
  nei ko Ngatiringi. Maku e ata tataku nga tikanga o
  te hoku whenua  o nga Maori o taua Porowini. Me
  tino ata korero aua mahi mo tetahi whenua, kia mara-
  ma  ai ta koutou  titiro mai.  He  tino korero rawe
  rawa  taua korero, a ma tana korero e tino marama ai
 i taku tikanga e korero nei au ki te Paremata nei. E
 i mohio ana nga Pakeha kua tae ki Haku Pei, i te pai
  o te whenua  o reira, a e tata pu ana ki te waahi e u
  atu ai nga kaipuke. A ko te nuinga o taua whenua,
  e rua pea tekau ma  rima maero to matara atu i Nepia.
 i A na nga Maori aua whenua.  Otiia i enei ra kua riro

10 338

▲back to top
              Te Wananga.
te nuinga o taua whenua i te Pakeha.  I nga ra ki 
ano i ta noa te Kooti Whakawa  Whenua   Maori i i
Haku  Pei, ko te tino korero o nga Paremata Poro- 
wini, ko aua whenua kia hokona ma te Kawanatanga, 
A i pena ano hoki te kupu a nga tini Nupepa, a he tika 
ano kia hokona aua whenua e te Kawanatanga ma te iwi. i
He  kupu korero tonu tana kupu hoko mo aua whenu-
a e nga Paremata Porowini. A i mea nga Huperitene 
ka hokona  aua whenua. A  i whakaae ano hoki te
Runga  o te Hupiritene kia hokona aua whenua mo te
Kawanatanga.   Otiia, he kupu ha kau noa a ratou
mangai aua kupu hoko, no te mea kua riro aua whenua
i te Pakeha. E hara i te hunga inaha i riro ai aua whe-
nua i a ratou. Katahi ano ahau ka korero i te tikanga
hoko o tetahi whenua, kia mohio koutou, ko te ingoa
o te tino whenua pai ko Heretaunga. A ko ona eka
19,000 (te kau ma iwa mano eka,) 1000 mano eka he
titohea, H 1600 he whenua i Rahuitia ma nga Maori
na nga Maori ano nua eka i ata waiho ma ratou ano,
i te wa i hokona ai te nuinga ki te Pakeha, ko taua
whenua nei i whakawakia e te Kooti Whakawa Whe-
nua  Maori i to  1867.  I aua ra, e nohoia hetia ana
taua whenua  e te Pakeha, ara ki ta te Ture titiro he
noho he te noho a te Pakeha i awa whenua. He moa
 atu tenei kia mahara pu ano koutou e Te Paremata nei
 ki aku kupu e mea atu nei, i noho he te Pakeha, i aua
 whenua. A e rongo nui ana tatou ki nga kupu nei e
 kiia ana, e " Te noho he a te Pakeha i nga whenua
 Maori."  Otiia i nohoia taua whenua e te Pakeha a ko
 Te Omana te tahi o nga Pakeha i noho he i taua whe-
 nua. E  kore ahau e mea atu no te mea kahore ahau
 i mohio he Hupiritene ranei, a he Mema no te Runanga
 a Te Kawana, a Te Omana i aua ra. Otiia he Hupiri-
 tene aia pea, he Mema ranei no te Runanga a Kawana
 aia i aua ra. Kotahi tino Pakeha i mea ai te Maori o
 taua Porowini, he ako tika ia ratou i nga mahi e mahi
 ai te Maori ki nga Pakeha. He minita tana Pakeha,
 ko Te Minita Hamuera   Wiremu.   A  nana ano i Riihi
 tetahi whenua, i te wa ki ano i tu te Kooti whakawa
 whenua  Maori,  a he riihi lino ho tana riihi ki ta te
 Ture, tikanga. A  muri iho nana ano  i korero nga
 tikanga i oti ai te riihi tika ki ta to Ture tikanga, me
 te mahinga o nga tikanga o te tino rironga i to hoko
 te whenua a te Maori, nana ano i mahi. A i te wa e
 mahi  ako nei aia ki to mahi  e tika ai te hoko a te
 Maori i te whenua ki te Pakeha, i tana wa he tangata
 ano aia, maana te tahi wahi o taua whenua e hoko nei
 e ako nei aia i nga  Maori.   He  korero enei, i kiia i
 roto i te Kooti, a nana ano nua korero i whaaki ki
 au  i taku  ui uinga i aia.  Kahore  aia i  pai  kia
 utua   aku  patai  eia  i  taku uinga  tuatahi,  otiia
 na  nga Komihana   i ki kia utua mai  taku ui e
 aia : Koia aia i mea ai manna ano tetahi waahi  o te
 whenua  e hoko nei aia, a e ako nei aia i nga Maori na
 ratou taua whenua.  A  koia na te mahi tuatahi o aua
 mahi.  Ko  nga  Pakeha  na ratou i Riihi te whenua,
 ko Hemi Wiremu,  ko te Minita, ko Hamuera Wiremu,
 ko Te Omana,  ko te Mema  ki te Paremata nei, mo
 Karaewa  i Nepia, ko Tamati Tanara, ko Te Rata, ko
 Te  Kotana.   Ko te mahinga  o tenei Riihi he, koia te
 naahi Riihi tuatahi, i timata, ai te he mo nga mahi
 Riihi whenua katoa o Ahuriri. Ano kua roa te mahi
 korero mo taua whenua.   E korero  ana ahau i aku
 kupu, me te whakarongo mai a Te Omana. A maana
 ano e utu aku korero ki te pai aia kia utua aku kupu
 moona.  Ano  kua roa nga mahi korero mo aua whe-
nua, a kua oti te whakarite nga utu mo taua whenua,
ka kiia kia utua ki tetahi o nga Maori nga moni Ł500
(e rima rau pauna moni.) he mea hoki koia tetahi o
te hunga no  ratou nga ingoa i roto i te Karauna
Karaati, a ko taua 500 pauna, he moni maanu ake, a
kaua ana hoa e rongo ki ana moni, he mea hoki aua
moni kia tuhituhi puku ai aia i tona ingoa ki puka-
puka  o  te Riihi.  A  riro ana te whenua   ki aua
Pakeha  i  te Riihi.  E  kore  ahau  e  tino korero
i nga mea  katoa o nga  mahi  mo  taua whenua.
Otiia  ka  penei  ahau,  ko   nga   utu  i  utua
ai mo taua whenua, he iti rawa, kihai rawa i tae ki te
uta tika, e rite ai ki te utu mo tana whenua, a e pono
ana enei kupu aku, no te mea na nga mahi o muri nei
i kitea ai te tika o taku kupu. Anť ka pau te  tau
kotahi, katahi ra ano ka kiia kia tino hokona taua
whenua, ki te hoko riro rawa. Kia mohio koutou nga
Mema   o Te Paremata, ko te tino whenua pu tenei, i
kiia ra e te Kooti Whakawa Whenua   Maori, e kore
e tika kia Riihi kia Moketetia, hokona ranei taua whe-
nua nei e nga tangata no ratou nga ingoa i te Karauna
Karaati.   Otiia, kia pau te tau kotahi, ka mea  aua
 Pakeha kia riro rawa taua whenua nei kia  ratou.
 A koia nei te ara i mahia ai a ratou tikanga i riro ai
ia ratou.  He Pakeha ko Tuati, i haere mai ki Nepia
he haere mai taana Ki reira ki te rapu mea hei hoko
maana  kiu whakamahia ana moni eia, kia pita ai he
koha  o aua moni ki aia. A i kite aia i tana whenua
 e kiia nei ko  "Heretaunga," a i kite ano aia kua riro
 taua whenua i to, Pakeha. A i mea taua Pakeha a To
 Tuati, e pai aua ano aia maana e utu taua whenua ki
 nga Maori, a maana ano e utu nga moni o nga nama a
 nga Maori na ratou taua, whenua ki nga Pakeha. A he
 mea korero eia kia Meene rana ko Pikake kia peratia te
 hoko o taua whenua e raua maana. A waiho ana e Tuati
 nga moni Ł1500, (kotahi mano e rima rau pauna,) kia
 Meene ma, hei hoko mo taua whenua. A ko te mahi a
 Meene mai mahi ai, koia na ano ko nga tikanga hoko, kua
 korero nei ano ahau ki te Paremata nei.  Otiia i titiro
 raua a Meene ma ki a raua, pukapuka nama, a ka kite
 raua ko nga nama a Tareha kia raua ko Pikake i tae
 ki nga moni Ł1200, (kotahi mano e rua rau pauna,) 
 Ł1300,  (kotahi mano  e toru rau  pauna.)  A  he
 Mema, a Tareha no Paremata  noi i aua ra,. A haere
 ana a Meene raua ko Pikake kia Tareha, mea atu ana
 raua.   E hoa, me utu o nama e koe kia maua, a me
 moni  te utu kia maua. A i mohio ano a Tareha, ki
 te kore e utua ana nama eia, he he te mea moona mo
 Tareha kei  muri.  Ki te mea   e kore aia o utu i ana
 nama, ka riro aia ki te whare herehere.  A e kore
 hoki aia a Tareha : tetahi o nga tino Rangatira o Here-
 taunga  e pai kia riro aia  ki te whare herehere, i to
 mea  hoki e titiro atu aia taua iwi. A  koia  nei te
 take ona o  Tareha  i  hoko  ai  i taana waahi o
 taua  whenua    o   Heretaunga.  Ar.o  ka  riro  te
 waahi o tana whenua  a  Tareha i  a. Pikake raua
 ko  Meene,  haere ana raua ki nga Pakeha ai ratou
 e Riihi ana taua whenua  ka mea raua ki aua Pakeha.
 Kia  kite mai koutou, kua riro mai ai mana te wahi o
 Tareha  i pa ai ki Heretaunga, me hoko e maua taua
 wahi o te whenua kia koutou. Otiia he nui te nama
 a Tareha ia maua, ki te mea e pai ana koutou mo riro
 taua wahi a Tareha ia koutou, ma koutou e utu ana
 nama  kia maua.  A i taua mahi hoko a Meene ma, he
 hoko  ta rana ma Tuiti, a na Tuiti nga moni i riro ai
 ia Meene ma taua  whenua a Tareha.  He  korero atu

11 339

▲back to top
              Te Wananga.
taku i enei mea kia moliio ai te Paremata nei, ki te
tikanga o  nga  whakaaro  mahi  he a ana tangata.
Nei  ake te roanga.]
                               ———«.———

THE    DEBATE     ON    THE    HAWKE'S      BAY
     "RING"    LAND  TRANSACTIONS.

                 (Continued from our last.)                i
  After those lands had gone through the Court they
became subject to leases to Europeans, who, in most i
cases, paid small rent, because the ground being un-
improved, a large expenditure of capital was required 
before it would bring in a return, sufficient to pay the
lease ; yet in  nearly every one of these leases there
was  inserted a most remarkable covenant, a covenant
which the best lawyers have pronounced to be nothing
more  or less than confiscation of the land, because, in
 a general way, it rendered the land comprised in the
 lease liable for all the  improvements,   ploughing,  
 fencing, and so on, which might be effected by the 
 leaseholder during the term of his lease. That, I say, 
 is confiscation, and I am   satisfied that in the great
 majority of cases the Natives who  entered into these
 leases had no idea of  the full extent  and significance
 of this covenant.  It was a sort of set doctrine in the
 Province, that those who acquired the lease from the
 Natives had, as between themselves and other Euro-
 peans,  a moral  right to the freehold: and anyone who
 stepped  in and  attempted to acquire the freehold was
 looked  upon  as an interviewer and a dishonest person.
 From   the very first, the lease was supposed to have
 the way to the freehold.  In many cases the rent was
 delayed   or withheld and in those instances the Natives
 had  recourse  to the storekeepers and the hotelkeepers,
 and  contracted  debts which were in a very short time
 followed  up by a mortgage, and subsequently by a
 conveyance.   I will give the House some idea of the
 way   in which  operations were conducted against a
 particular block of land.  It is not a solitary case. It
 is a general case, and will illustrate the way in which
 these properties change hands. The land having been let
 under a lease having this clause in it, and the Natives hav-
 ing been kept out of their rent, the next step was to place
  an outpost in the neighborhood of the property, in the
  shape of a  public-house and store together. There
  the Natives go for their stores and liquor; goods of
  inferior quality were sold to them for the highest
  prices, and, as a rule, the liquor was of such a quality
  that to have survived its consumption in large quan-
  tities was the best possible testimony to  the physical
  stamina of the  Natives  of Hawke's  Bay.   That did
  not go on long before the debt was found to amount
  to a considerable sum, and then application was made
  to the Natives to give a mortgage.  I have  said that
  these Natives are an ignorant people ; and I can assure
  the House that I went to Hawke's Bay in 1873, and
  having the best possible desire to enter fairly into the
  merits of these cases, I found that the Natives had not
  the least idea of the significance of the term " mort-
  gage."  They  had no thought that to give a mortgage
  was to part with the legal estate absolutely. It must
  not be supposed that the leases knew nothing of these
   things, because in the great majority of cases it was
  done with  the consent of the lessees, who, after the
  mortgage had  gone on a little time, stopped in and
took over the land, and gave the publican or the store-
keeper  a bonus upon his money.   The  result was
that from the time any large quantity of land became
 subject to the Crown grants in Hawke's Bay, till some
 three years ago, the Natives  of  that province wero
given up to, what I may call, one continuous " drunk."
The  supplies of liquor and goods came so freely to the
 storekeepers, who were protected by these mortgages,
 that they could afford to give credit until the land that
 was to form payment for all these things had slipped
 through, the hands  of the Natives.  This state of
 things went on, as I have said, from 18G7 or 1868 Until
 about 1872.   Estate after estate of the most valuable
 character was got hold of by means of goods, by means
 of liquor, and by moans of advances covered by the
 mortgage, until at last the grantees were driven into a
 corner, and were compelled to sign a conveyance ; and
 thus the land was parted with, the interests of a large
 body of outsiders being completely ignored. No  one
 knows  better than yourself, Sir, that in the great ma-
 jority of cases a grant which purports to be a grant to
 A, B, or C, cannot be presumed to be a grant to those
 persons only.  The Natives named  in a grant are re-
 garded as representative people.  There  were behind
 each a large number of others who claimed, but they
 were shut out, because no more than ten names ap-
 peared in the grant.  The  Court did not take the
 trouble to put the name of each claimant in the grant;
 and tans by the operation of the law, the improvidence
 of the Natives, and the guilty conduct of designing
 persons, the great bulk of the land passed away into
 the hands of the Europeans.  I am not one of those
 who contend that the Natives should be allowed to remain
 in possession of immense freehold estates. I have always
 held that they should be allowed to divest themselves
 of  it, retaining sufficient for their own purposes to
 prevent them becoming a burden upon the colony ;
| but every honest inati would like to see that process
 carried ou in a manner fair and above board, and not,
  as some of these transactions were conducted, by means
 of rum, misrepresentation, and the employment   of
 people of absolutely improper, and, I may say, dis-
 honorable  character.  T wish to guard myself against
  any misapprehension by saying that I do not bring
  these charges against the people of Hawke's Bay as a
 body.  There are but very few people in Hawke's Bay
  who stand connected with these matters. The  great
 bulk of the population were silent, and I believe, could
 they speak their minds, we should find that they were
 sorrowing spectators of what was  going on. It was
 only the "ring"  who  moved  in these transactions,
 and had the opportunity of carrying them into effect.
  Only about twenty five or thirty people were concerned
  in them ; and  it was rather curious to find, upon
  searching the records of the Native Land   Court of
  Hawke's Bay, that, out of eighty or ninety charges
  made, eighty-five of those charges were made against
  some one or other of these twenty-five or thirty people.
  So that the  whole  mischief—for mischief it is—has
  been done by these few people. To show  how the
  operation of acquiring the freehold of land in that
  Province is carried on, I cannot do bettor than give a
  detailed case.  It is a most interesting story, and will
   illustrate far better than any comments of (???) the
  point I am trying to bring under the notice of the
 House.  Those who have been in the Province of

12 340

▲back to top
               Te Wananga.
 Hawke's  Bay are aware of the correctness of the state-
 ment  that this land is of extraordinary value, and is
 situated in the immediate vicinity of the port. The
 great bulk of the land lying within twenty five miles
 of Napier belonged to the Natives, but most of it has
 now fallen into the hands of the Europeans. Before
 the Native Lands  Act came  into force in Hawke's
 Bay, one of the main topics discussed in the Provincial
 Councils and in the Press was the necessity of acquir-
 ing these lands as public estate, and there can be no
 doubt whatever that, in all honesty and fairness, they
 should have been  acquired as public estate. Session
 after session of the Provincial Council  the question
 was  discussed. The  Superintendents pledged them-
 selves from time to time that it should be so ; the
 members  of different Executives pledged themselves
 that it should be so ; and yet we find in the end, after
 all these attempts on the  part of the  authorities to
 secure this land for the benefit of the colony, that the
 great bulk of it has passed into the. hands of a few
 people.  I shall now  give a  case in point. What  I
 may  call the pick of the land to which I have been
 referring is known as the Heretaunga block. It con-
 tains about  19,000 acres.  About   1,000 acres was
 shingle, and about 1.600 acres was set apart by the
  Natives themselves at the time of purchase by  the
 Europeans,  That land was put into the Native Land
 Court in 1867.  Previous to that time it had been in
  the illegal occupation of certain Europeans. I ask the
 House  to bear that in mind, because we hear a good
 deal about the illegal occupation of Native land ; but
  it had been in the occupation of certain Europeans,
 of whom  the honorable member  for Clive was one.
 I do not  know whether the honorable member was
 Superintendent of the Province or a member of the
  Executive at the time : he was one or the other. One
 person in particular, upon whom the Natives in that
  Province relied for assistance and advice in their deal-
 ings with the Europeans, was a missionary named the
 Rev. Samuel Williams.  He was instrumental in ne-
  gotiating a lease  of an illegal character before the
  sitting of the Court. Subsequently he was instrumental
  in negotiating the legal lease, and afterwards was in-
  strumental in negotiating the sale of the lands of the
  Natives ; and all this time, while he was advising what
  would be the best for the Natives, he was secretly a
  party to the transaction himself. That statement was
 made  on oath by that gentleman, in reply to questions
  put by me.  He  was not willing to answer the question
  at first, but on being pressed by the Commissioners he
  admitted that he was actually concerned in the trans-
  action—-that he made a bargain on behalf of the Natives
  from which he was secretly to benefit. That is the
  first of these transactions. The persons concerned in
  the lease were Mr. James Williams, the Missionary to
  whom  I have referred, the Rev. Samuel Williams, Mr.
  Ormond  (the honorable member   for Clive), Mr.
  Thomas  Tanner, Messrs. Russel, and  a gentleman
  named Gordon.  The granting of this illegal lease was
  the first opportunity for that practice, which stamps
  every one of these  transactions with a  stain. After
  negotiations had gone on for some time—I am saying
  this in the presence of the honorable member for Clive,
  and he (???) himself—for the terms had been
  arranged or partly arranged, a sum of £500 was paid
  to one of the grantees to induce him to sign the lease
without the knowledge of the other grantees, and the
lease was obtained. I shall not take up the time of the
House  by referring to the matter beyond  this, that I
believe the amount paid was largely below the value
of the land, and the subsequent dealing with it confirms
that opinion. After twelve months  had  elapsed, the
first attempt was made to acquire that freehold. The
House  will bear in mind that, in the case of this par-
ticular block of land, an assurance was given by the
Native Land  Court that no oue of the grantees should
have power to sell, lease, or mortgage the land without
the consent of the others. Well,  after about a year,
the first attempt was made  to  acquire the freehold;
and it was acquired in this way : A Mr. Stuart had
been up in Napier looking out for an investment. He
saw this Heretaunga  block, and found that it was iu
the possession of certain Europeans.  He was willing
to buy up the right of reversion of the block, and he
arranged with  Messrs.  Maney and Peacock to secure
the land if they could, leaving a cheque for £1,500 as
a sort of deposit to enable the transaction, to be gone
on with.  Maney  and Peacock went  to work in that
fashion of which I have given the  House  an illustra-
 tion ; and it was found, on comparing notes, that they
had a claim amounting  to something like £1,200 or
£1,300 against the chief Tareha, who  was  then  a
member  of this House. They waited upon him, and
told him  he must   pay up this cash. Of course he
 knew what the alternative was. If he did not pay the
 debt he must go to gaol, and that was an alternative
 to which one of the leading chiefs of the district was
 not inclined to submit in presence of his people. He
 assigned his tenth share of this block.  Maney  and
 Peacock then went to the holders of the  lease, and
 said, " Look here : we have got a promise from Tareha
 to sell his share of the block for so much ; but  he
 owes us so much. If you  like you can take the land,
 and pay our debt." All this timo they were actually
 agents for another person, on whose behalf they had
 acquired Tareha's share, and whose money they had
 used  in acquiring it.  I mention that, so  that the
 House  can  form some  idea of the morals  of these
 people.



       NASH   & DAVIES,
 PAINTERS,  GRAINERS,    SIGN  WRITERS,   AND
                HOUSE      DECORATORS,
                  WAIPUKURAU.

    While  Lead, Oils, Glass, Paperhangiugs, &c., at the
           cheapest possible rates, always on sale.     45

           NAHI  RAUA   KO  REWETI.
      He kai Peita whare, he kai mahi Karaihe ki nga
         Wini, He kai tuhituhi ingoa, he kai mahi
                Kia pai a roto o nga whare,
               KEI  WAIPUKURAU.

  He Peita ma, He Hinu, he Pepa-whare, kei a rana mo te
                               utu  iti.                         45

13 341

▲back to top
              Te Wananga.
HE         PANUITANGA.

KA  tu te Reihi hoiho ki Pakowhai,  Nepia, a te 28 o
Tihema.  Mea  ake ka panuitia ano nga tikanga mo taua i

Reihi a tetahi panuitanga a muri ake nei.              
                                                                                                                                                                              i
                           HENARE   TOMOANA.      
                                                                                   \\
                                                129
 



  KOHEKEREWA  MA.
                o
    AKARANA.
  KUA hoki mai ano ki Nepia. A ka nohoia a ratou nga


 Toa boko taonga i EMIHINA TIRITI.
    He  mea  atu tenei na  matou,  e  kore e taea, a matou
  taonga e nga tini Toa o te Taone nei, i te pai, i te iti ano


  hoki o te utu.
                        KOHEKEREWA      MA,
     Emihina  Tiriti, Nepia.
                                                    135
            HE  HOIHO  TARIANA,

       Ko   Ianga Tapiana.
E hokona aua. He  Hoiho too kaata. He  Hoiho kaha.
  He  mangu tu a whero. He mangu nga waewae, he
 Hoiho atahua ki te mahi too kaata.  He uri aia na Kingi
 Paaki, he mokopuna na Kaatapere. He mokopuna kahika
 na Piira Tapiana. Ko Kingi Paaki na Rona Pairona, a na
 Te Paraupiita o Parupehaia tana Toiho. I taua kuri nga
 Pauna  e Ł40. i te wa i turia ai te tini Hoiho kia kite te
 iwi i te Hoiho pai rawa, a i taua Hoiho nga moni mo te
 tino pai ona, i aia e wha ano ona tau. A ko Rora Pairona
 na Piriniha Raena aia, i riro i aia nga utu mo te Hoiho pai
 i Honitana.  Ko  Kingi  Paaki, i riro aia to utu mo te Hoi-
 ho pai i te tau 1860, no te mea, i kiia koia te tino Hoiho
 pai rawa i tu i te matakitaki ma te iwi i Hamutana. A
 i a langa Tapiana te utu tuarua mo te Hoiho pai i Karaiti-
 ata i te tau 18G9.
   E hokona   ana  taua. Hoiho   nei a  langa  Tapiana,
 me ana  mea   katoa i  kiia ai mo  tana  mahi  Taria-
 na.  Ko te tangata e ki ana i nga moni i runga ake i o te
 tokomaha  te tangata maana  taua Hoiho noi. Kei a W.
 W.  Waitimana o Nepia nga tikanga mo taua Hoiho.


      TO BE SOLD  BY PRIVATE CONTRACT.
         THE ENTIRE  DRAUGHT   HORSE
   YOUNG CHAMPION.

  YOUNG      CHAMPION    is a very active, powerful Horse,
        is of a rich brown color, black points, with good legs
  and hoofs. Ho  has an excellent temper, and is thoroughly
  staunch in harness. Young  Champion  was got by the
  well-known horse King Fergus,  (???). Canterbury, grand
  dam, Field's Champion. King Fergus was got by Lord
  Byron, the property of Mr. Proudfoot, Dumfrieshire, who
  gained the prize of forty pounds (Ł40) at Annan, when
  four years' old. Lord Byron was got by Old Prince Royal,
  who gained the first prize at Aberdeen, and also at John-
  stone. King  Fergus gained seven first prizes in 1860, and
  he had the first prize as being the best animal of the horse
 kind at the great show at Hamilton. Young Champion
  gained the second prize at Christchurch, in the first class,
  in 1869.                                      
    The   above horse is to be sold with all his obligations
  given in to the highest tenderer.
 !                .   Apply  to
 |                          W.  W.  VvH ITEMAN,
                                                Napier.

             HE   PANUITANGA.
                                                                                                                                        •
  HE   mea atu tenei, ko nga nama a te iwi katoa kia
    maua, me  utu mai e te hunga i a  ratou aua
  nama, i roto i nga wiki e ma, i muri iho o te panuita-
 nga o tenei panui. Ki te kore e utua i roto i aua ra.
 ka taunahatia ki te Kooti Whakawa.

                 MAKEREHI   RAUA  KO HANATI.
     Mira huri paraoa, i Karaiwa ki te Hau-auru;
  Hepetema  30, 187").
                                          110
                             N    O  T   I  C   E   .
                                                                                                          •

   ALL  accounts owing to the undersigned, which are
overdue, must  be paid within fourteen days from
   this date, otherwise legal proceedings will, be taken
   for their recovery.                          
              MACKENZIE;   &  SUNDERS,
                       West  Clive Steam  Flour Mill.
  i  September 30, l875.                      120
   i

14 342

▲back to top
              Te Wananga.
  J. PAUIHI.
    (KAI MAHI  NA  P. KOHEKERIWI  I MUA.)
  He mea atu tenei naana, he nui ana mea penei, hei hoko

ma te iwi, a nana ano i hanga. He iti te utu, kahore i
penei te pai o te utu i nga whare hoko katoa o Nepia. Me

haere mai te iwi  kia kite, koia  nei te utu o etahi o aua
mea,
                                                      £   s.  d.
Tera tino pai, Tera taane    ...      ...      4  10  O

Tera Kiri poaka etahi waahi ...     ...      2   5 0
He  Tera pikau taonga      ...     ..,      3  10 O

Nga  whakarawe Kiki       ...     ...     8  0  0
 Nga whakarawe Kiki ano   ...     ...      7 10  O

 Piringa Kaata whakarawe  ...     ...     6 10  O
 Whakarawe  Kaata   ...     ...     ...      4  10  O

 Nga nanawe  hoiho ...      ...     ....    2  12  O
 Nga Kara  kakii    ...      ...     ...      O  15  O

   A he iti ano hoki te utu mo nga mea katoa e hoko ana e
 ahau.
       Koia nei toku ingoa,

          J. PAUIHI.
   Kai hanga Tera, Kara, me nga whakarawe hoiho, kei
 te taha o te Peeke o Nui Tireni. Nepia.
                                        -        117

         HE  PANUI.
 KUA    ngaro mai i Te Aute, he hoiho uha, he pango, (me
      te kuao he whero, he tariana te kuao,) ko te parani
 he O kei te peke katau.
   Ma te tangata kawe mai ki au. nga pauna mani e rua.
                 KEREMENETA  HUPATA,
 136                  \_\_\_                 Aute.

           TWO  POUNDS REWARD.
 LOST    between Napier and Te Aute, a Dark Bay Mare,
       branded O on the off shoulder, with a Chesnut Foal
  at side. The above reward will be paid on delivery to
                 KEREMENETA  HUPATA,
 137                                     Te Aute.

                          H   E     PANUI.
 HE Tiaki naku kua  ngaro.  He Tiaki ki te Peeke
 Iuniana : Nama 28979, mo te £1. Kua kiia e au kia
 kaua e utu taua Tiaki ki te tangata ke atu i au.
  NA TE OTIMI,
   Mataweka, Noema 2, 1875.       N
                                              134

                             NOTICE.
 LOST    by  the Undersigned, a cheque for £1, on the
      Union Bank  of Australia, Napier, No. 28979, drawn
 drawn in my favor by ALFRED B. LYONS, and,headed Man-
 gatarata Station Account. Payment stopped at the Bank.
 133                        NA  TE OTIMI.
KUA           PAUNATIA         I    HAWHERAKA.
          NA TE KEREI, 26, Oketopa, 1875.
He  hoiho uha, he ma kotingotingo, 13 ringa te tiketike.
    He kuao tana, 18 pea marama o tu kuao, he whero te
    kuao, kahore e kitea te Parani.
He hoiho poka, he whero apango, 15 ringa te tiketike, ko
    te parani i ahua rite ki te M i te peke maui, he mea
    hori te taringa o te taha maui, ko te waewae katau o
     muri  i ma.
He  hoiho poka, he mangu  a whero, 15 ringa te tiketike,
     he tiwha te rae, kahore he parani e kitea.
He  hoiho poka, he pango a whero, 15 ringa te tiketike, ko
    te parani i ahua rite ki te punga kaipuke i te peke
     katau.
 He hoiho tu a kuao, he uha, he hina, e rua pea ona tau, i
     ahua rite ki te punga kaipuke te parani i te peke
     katau.
   Ka hokona i roto i nga wiki e rua, ki te mea ia e kore e
 tikina mai.
                         TAMATI RENORA.
                                 Kai tiaki Pauna.
   Oketopa 29, l875.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_130

             HE PANUITANGA.
 KO nga kau a Rahipono e haere ana i o matou whenua

 i Waipaoa, ki te mea e kore e tikina mai eia, ka Paunatia
 e matou a te 30, o te marama nei.
               NA PORIKAPA  TAMAIHOTUA.
   Waipaoa, Oketopa, 16, 1876.                     124

                 NOTICE.
 THE   cattle runing on our lands at Waipaoa belonging

 to Mr. Rathbone of Waipaoa  if not removed before the
 30th inst., will be impounded
                  PORIKAPA  TAMAIHOTUA.
    Waipaoa, October, 16th 1875.
                                                 124


 KO NGA MAHI KATOA O TE
                                          TA     PUKAPUKA
          E MAHIA  ANA I TE

  Whare Ta o Te WANANGA,
               I HEHITINGI TIRITI, NEPIA.

                Me tuku mai aua tu mahi
             KIA HENARE  HIRA,

   "TARI O TE WANANGA."
 PRINTING
          OF ALL  DESCRIPTIONS
                                              AT      THE
        CHEAPEST                     RATES

                                                  AT    THE
 "WANANGA" OFFICE,
               HASTINGS-STREET.

  Orders to be given to HENRY HILL, WANANGA Office.
    The WANANGA   newspaper is published weekly. Sub
  scriptions, 20s. per annum ; posted, 22s. 6d.; single copie
  from Agents, 6d.                                8

15 343

▲back to top
              Te Wananga.
   Pateriki Kahikuru,
Kai hanga Tera, me nga hanga katoa mo
       nga Kiiki, me nga Kaata,
                 Kei  Taipo, (Taratera.)
KEI     aia, i nga wa  katoa nga  Tera pai rawa,
       Hanihi, Wepu,  Kipa, me era mea e kore e taea
te tatau.
  Ko   ta PATERIKI     KAHIKURU      te whare
 ngawari rawa mo te Hanihi Paki, Kiki, Toki Kaata,
 Piringi Kaata, Terei, Parau hoki,  Peke  Tera hoki.
 Ko enei mea katoa e hanga ana i roto i taua toa ; ko te
 reta i tino pai rawa, e kore e kitea i roto i te motu nei,
 he mea pai atu.
   Haere  mai kia kite tonu a koutou kanohi a tera e
 paingia.
   Kia marama ki te whare. Ko te PATERIKI KAHI-
 KURU  whare,  Tera, Hanihi, hanga Kara, kei Taipo,
 (Taratera.)
                                                 17


     Hone Maki Pe,
 Kai hanga Tera, me nga mea  katoa mo
             nga Hoiho mahi,

 Kei tawahi ake o te Uniana Peeki tana Haapu i Nepia.
  KO    te tino Haapu iti te utu o Nepia mo nga mea
         penei.
                                                  19

 Panui ki nga Maori o Heretaunga.
            KEI TE  WHARE  HOKO  A

        Te Houra,
     I TAWAHI  AKE  O TE POTAWHE    I NEPIA.

  NGA.     Parau, Whakarawe  Hoiho to Kaata
        Me nga mea mo nga Kiki
         Me nga Tera Pikau taonga
         Tera Taane
         Tera Wahine
          Paraire
         Wepu
    Me  nga mea katoa mo tenei mea mo te Hoiho.
     He iti te utu mo aua mea nei
           Na TE HOURA,
   Nepia.                                            23
 TARENA                  MA.

            WAIPAOA,
HE  NUI  NOA ATU  A RATOU  TINI KAKAHU

         ME NGA MEA  PERA
           He  mea uta hou mai aua mea

        A     HE        MEA            TINO             PAI
            Kahore he taonga i pai ke ake

I     TE       POROWINI                        NEI
              He iti te utu mehemea he

MONI            PAKETE
         Ta te tangata e haere mai ai ki te hoko.
                                           67



I TE TOA TAWHITO A TATANA
              I NEPIA.
 HE    mea, kua tae a A. MANOE ki nga
        waahi katoa o  te whenua nei, a

 kua kohia eia nga tini taonga katoa.
   ME  nga WAINA,  me nga RAMA  tino

 pai ; a he iti te utu.
                                          57


    Ko H. KATA, MA.
       KAI HANGA  WHARE,  E NOHO ANA,
                      i Nepia nei,

  TERA     aia e pai ki te whakarite i nga mahi hanga
       whare ma   nga tangata Maori o i te Porowini
  o Haku Pei.
                      Na H. KATA, MA.
   3

16 344

▲back to top
                Te  Wanaxsga..
H. WIREMU,


NANA  TE WHARE   ITI NGA  UTU  MO NGA  TERA
         HOIHO,  I HEHITINGA  TIRITI.
KO  te whare tino iti te utu o nga whare katoa i

te Porowini, mo nga mea rino katoa, mo nga mea e
mahi  ai te kamura,  rae nga tangata mahi pera. No

Ingarangi aua mea katoa nei.
                                                                                    o


       Kamatira  Hoteera,
        TURANGA   KAIPUKE   I AHURIRI.
KO      nga Maori  e haere mai  ana ki Ahuriri, ki to
       mea ka haere mai ratou ki te Kamatira Hoteera
penei.   Ka  atawhaitia paitia ratou o Hone  Ianga o te
 Kamatira  Hoteera.


        Kahore  ana karaihe rore rua te ahua.
           Mo  te Kai, 1s. 6d.; Moenga, 1s.
   Ko te Tina kei te 12, a tae noa ki te 1 o te haora.


   E  mea  ana aia kia haere mai nga Maori ki reira.
                                                                                                                                       34
          POROWINI HOTEERA,
               

                                KARAIWI KURA.                                  

             Kei tawahi ake o  te Rerewei.
   He  Waina,  ho  Waipiro, he Piia pai rawa aana.

            HAERE  MAI  KIA KITE.
                           E. AHITANA,
 38                                       Kai tiaki.


      KO  H. TIIRI
 Te kai hoko o nga TI me nga HUKA,
 a, he iti te utu o ana, taonga, e hoko ata ai,
         a he tino pai ana, taonga.


 Ko nga taonga e tonoa ana ki aia, e tukua
   atu ana eia ki te hunga hoko, ki nga
     whare Rerewei, a, koia hei utu  i
           te kawenga ki reira.
                                                             7
TE PAIRINI.



 HE kai hoko i nga mea rino katoa.
  
  Me nga mea ngaki Paamu.


KO NGA MAORI e mea ana ki etahi

i mea ma ratou, ki te mea ka haere mai ki
i

   Eka hoatu e au nga mea e pai ana.
 tau, e mea uta mai aku mea i INGARA-

 NGI,   na, reira i kiia ai, e kore e nui te
 utu.
 

   EI mohiotia ana e nga MAORI,

 me mutu i konei aku kupu mo aku taonga
 e hoko ai.


               PAIRINI,
                                    

                Hehitinga Tiriti, Nepia.
 

        
 KO nga Maori e haere ana ki Akarana, ki te mea
 
ka haere ratou ki te Kawana Paraone Hoteera, ki
  i
 whangainga paitia ; e ataahua te noho, a e pai nga kai,

  me nga moenga i reira.
                                                         £    s.    d.
               Moenga Kai i te Wiki O 15   O
               Mo te Kai me te Noho
                      i te Wiki    ...    ...    1    O    0.

   He Ware pai ano nga whare hei nohoanga mo nga
 i                           Hoiho.


Ko Tiningama raua ko Kingi, nga kai tiaki.
                                                  18
        A. APERAHAMA.


i           KAI HOKO TUPEKA.
                  HEHITINGA TIRITI, NEPIA.
   E utu pai taua Tupeka mo nga moni mo aua Tupeka
i Nepia.                                         128