TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9.]

PO NEKE, WENEREI, HUNE 18, 1873.

[No. 9.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua homai moni mo a ratou nupepa,
ara:—

£ s. d.

1872-3 Hemi Tautari, o Kawa Kawa ... ... 1 O O

1873 Mohi Te Rongomau, o Waipa, Waikato O 10 O
1873 Tapa Te Whata, o Oroua, Rangitikei ... O 10 O
1873 Pango Pango, Chatham Islands ... ... 010 O

1873 Rangi Apitia Punga, o Urenui, Taranaki O 10 O

£300

Kua tae mai te reta a Mohi Turei, o Turanganui. He whaka-
hoki i nga tautohe a Reweti Tapa ma, mo nga Kumara, me te
unga mai o nga waka i Hawaiki. E kore e ahei te uta i aua
korero ki runga ki to tatou nei Waka, inahoki kua puta te ki,
me whakamutu aua tu korero. No reira e kore e taia. E hoa
e Mohi, me tuhi mai koe i nga korero pai, whai ritenga, ko era
anake hei utanga.

Tenei te reta a Hirmi Taiwhanga, o Kaikohe, Peiwhairangi.
He whakaatu mai ano i aua korero mo tona Raihana
Ruri. E kore rawa e taea te uta ki runga ki te waka nei ena tu
korero. Kati to hamumu i runga i tena korero kua whaka-
hokia nei hoki to Raihana. Me tupato koe kei tangohia ano.

Tenei te reta a Te Miraia, o Maungatautari. Ko etahi o nga
korero e tika ana, otira ehara i te tu korero hei utanga mo
runga i te waka.

Kua tae mai te rata a Te Aperahama, o Ngaruawahia, Wai-
kato. Ko nga korero timatanga o taua reta e pai ana, engari ko
te nuinga o nga korero mo nga mate o tona iwi, e kore o tika kia
utaina ki te waka. Me pa atu ano koukou ki ta koutou
mema o te Paremete mo ena tikanga. E kore matou e whai
kupu.

Kua tae mai te reta a Karaka Maki, o Maraekakaho,, Nepia.
He whakaatu mai i tona mate mo nga whenua kua pau te mokete,
me te hoko. Kahore ra he tikanga i a matou mo tena, na
koutou ano ena tu raruraru.

Tenei te pukapuka roa na Te Wirikihana, kai Whaka maori
o Hauraki i tuhi mai. He whakahoki korero mo nga kumara,
me nga waka i rere mai i Hawaiki. E nui ana te marama o nga
korero o taua reta ; engari e kore e taea te uta ki runga ki te
waka nei, notemea kua whakamutua aua tu korero.

Tenei te reta a Matiu Tukaorangi, o Kormiti Whanganui.
He whakaatu mai i tona whakaaro mo nga korero hei utanga mo
runga i to tatou waka. E pai ana, ko ta matou hiahia hoki
tena.

WHAKARONGO mai e hoa ma, kia whakaaturia ki a
koutou etahi tikanga o tenei hanga o te taonga, ara,
i kiia ai etahi mea he tino taonga, he taonga nui, a i
kiia ai etahi mea he taonga iti, he mea whakapara-
hako noa iho nei. Te take i hanga ai te koura te

hiriwa hei moni, he pai, ko te pai he iti;

ko te iti me te taonga nui hoki o aua mea o
te koura o te hiriwa. Otira, he aha ra te take i
waiho ai te koura me te hiriwa hei taonga neke ake i
te rino ? Kahore nei hoki o raua wahi ki runga ki
nga mahi pera me o te rino. He raru nui to tatou
mehemea ka whakakorea ki a tatou nga maripi, nga
kutikuti, nga kaheru, nga patiti, nga toki, nga kohua,
me nga mea maha noa atu, e kore e taea te tatau.
Ko era mea e kore e tino pai ki te hanga ki tetahi
mea ke atu, engari ki te rino ka pai. He toki aha te
toki hanga ki te koura, a hei purupuru aha te puru-
puru hanga ki te hiriwa ? E marama ai tenei kupu
ki a koutou, me whakaaro e koutou, ko nga mea i
tino matea nei e te tangata, ehara era i nga mea e
waiho nei e tatou hei tino taonga. Ko te angi nei,
ko te wai maori, e tino matea ana enei e te tangata,
ki te kore hoki enei ki a tatou, e kore e ora. Heoi
ra, e kore te angi me te wai maori e waiho e o tatou
whakaaro hei taonga, e kore hoki e utua e tatou,
notemea hoki he mea riro noa mai era, he mea taea
noatanga atu. He pono ra ia he kai onge te wai
maori ki etahi whenua. E takoto ana ano te korero i
te Karaipiture mo nga puna wai i whai pakangatia i
mua ; he mea hoki kei etahi whenua he taonga nui
ano te puna wai, he kainga kore wai hoki. Ahakoa i
era wahi e hokona nei te wai maori, ko te tikanga o
te wai i rite tahi; he mea e matea ana e te tangata

ki reira, a he mea e matea ana e te tangata ki konei,
ki te wahi e rerengia nei e te awa, e riro noa mai te
wai kahore e utua ana. Engari na te kore, ka meinga
he taonga; a kei nga wahi e kore ana te rino, ka
taonga nui ano hoki ki reira. Kei etahi motu e tae
nei o matou kaipuke kahore he rino ; ko o reira iwi
ka koa mehemea ka whiwhi ratou ki etahi nera toru-
toru nei hei utu mo te poaka, aha ranei. I penei
hoki ki Niu Tireni i mua, tona taonga nui he rino.
Engari kei nga tini whenua e atawhaitia ana e te
Atua, mia nuitia ana ko te mea e matea nuitia ana
e te tangata. Otira, he taonga ano ia te rino, note-
mea ma te keri nui ki te whenua ka taea ai, ma te
tahu ki te oumu kia rewa, ma te whai hanga hei toki,
hei kaheru, hei aha ka tika ai hei mea mahi ma tatou.
Mehemea he hanga tupu noa ake, penei me te
rarauhe, nga maripi, nga aha ranei; he hanga takoto

62

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

noaiho ranei penei me te kowhatu, kua kore aua mea i
e kiia he taonga; notemea he hanga whiwhi noa e
tera e tera, he tere noa mai; tena ko te matea e te
tangata, kua matea ano, kua rite tahi ki tona tikanga
ano e matea nei e tatou aua mea. Otira ehara ano
hoki i te kore anake no tetahi mea, ara, i te onge, e
kiia ai he taonga taua mea, mehemea kahore ona pai
e hiahiatia atu ai e te tangata. Tera ano etahi tu
kowhatu e ouou ana, ara, e takitahi ana te kitea e te
tangata; tena kahore i waiho hei taonga, notemea
kahore he tikanga o aua kowhatu ki runga ki te
mahi, kahore hoki ki runga ki te ataahua. E kore te
tangata e pai ki te utu atu "i tetahi moni mo taua tu
kowhatu, ko te mea i kore ai, he kore hiahia nona ki
taua mea. Otira kei etahi kowhatu i ouou i runga i
te ataahua, ka taonga nui ano, ahakoa ia heoi tona
tikanga ko te whakapaipai tangata anake. He pera
te taimona, te rupi, me era atu tona tini. He tini
tangata ka puku mahi nui kia nui ai he moni
hei hoko whakapaipai mo ratou, haunga ia te kai
hei oranga,, me te kakahu; ara, ka whai atu ki te
kowhatu utu nui whakapaipai, penei me te kuru pou-
namu, ara, ki nga whakapiwari mo te tangata. E nui
ake ana te hiahia ki enei, he ataahua mai ki te kanohi
tetahi, he tohu whai rawa hoki no te tangata i a ia
aua mea, koia ano tetahi. Mehemea ko te ataahua
anake, tena e neke ake te ataahua mai o te pupu
puawai maori nei, i to te ripene, i to te kowhatu utu
nui na; tena ka whai tonu te hiahia o te wahine ki
enei kia kiia ai, e taea e ia enei te utu ki te moni; ko
era, ko nga puawai maori, he hanga tiki noa atu ka
riro noa mai, kahore he utu kahore he he o te whai
atu ki nga kakahu papai, kia rite ia ki runga ki to ia
tangata ki to ia tangata ahua ; tena ko te whai atu ki
nga tini whakatakohe, utu nui, he maumau moni, he
whakarawakore i te tangata. Pau atu nga moni i
nga whakapaipai, kore ana mo nga kakahu pai, maroro
nei, mo etahi mea hoki mo roto i te whare, mo era atu
mea hoki hei horoi, hei whakakanapa, kia ahua pai ai
te whare me nga mea o roto. Mehemea ka whakai-
rihia nga whakapaipai ki runga ki nga tareparepa ki
te paruparu, katahi ano te hanga whakahouhou. Heoi,
kua mohio pea koutou inaianei ko te mea e meinga
ana hei taonga, me whai painga ki runga ki te mahi,
ki runga ranei ki te ataahua, me whai ahuareka ona
ano ranei—me te ouou ano ia—ara, ko te ouou tenei,
e kore e riro noa mai. Katahi ka meinga he tino
taonga. He pai mahi, he ouou, ka taonga; he ata-
ahua, he ouou, ka taonga ; a, he ahuareka, he ouou, ka
taonga, heoi ano. I roto i nga mea e tika nei kia
hiahiatia, heoi nga tino taonga ko nga mea tino ouou,

ara, ko nga mea e taea ititia ana i runga i te mahi
nui. Ko te take tenei i meinga ai te koura, te
hiriwa, hei taonga nui ake i te rino. Mehemea kahore
o raua pai, ataahua ranei, kahore he tangata e hiahia
kia whiwhi ki taua koura ki taua hiriwa; tena ko
tenei, hiahiatia ana, a meinga ana hei taonga nui ake
i te rino, he ouou hoki i te rino, a he mea mahi nui
ake hoki e taea ai. Kia tae ki muri ake nei, he ouou
rawa te koura raua ko te hiriwa. Ko to te koura
ahua i te rironga mai, me he puehu nei, he mea mahi
mai i roto i te onepu o etahi awa, whakarewa ai ki te
wai. Ko etahi e tangohia mai ana i roto i te kowhatu,
pera me nga mahinga koura i Hauraki. Rite tahi te
mahi nui me te nui o nga utu e pau atu i te mahinga
mai o nga pauna (taimaha) hiriwa kotahi te kau ma
wha, o te pauna koura kotahi. Na konei ki te hoko-
hokona, ka rite te 14 pauna hiriwa ki te kotahi pauna
oura (pauna taimaha). Kotahi atu hoki te mea
ana e kite ai tetahi hunga he taonga, ara, kia ahei
na mea te hokohoko atu ki tetahi atu mea. He
onga e ahei ana te tuku ki etahi atu tangata. Ina-
hoki ko te ora o te tangata—e hiahiatia ana ano
te ora, a he mea te ora e kore e taea e nga tangata
katoa ; tena e kore e ahei to ora te hoko atu ki tetahi
atu tangata kia homai tana utu ki a koe. Mehemea

e ahei te pera, tena e hokona nga waewae kaha me
nga ringaringa me te tinana ora o tera tangata rawa-
kore, me utu e te tangata whai rawa ki tana mano
pauna ki tana te kau mano pauna moni kia whai tinana
ora ai ia. A mehemea i ahei, ka hopu tonu taua
tangata rawakore ki nga mano moni a te whai rawa.
Tena ko tenei, e kore e ahei, inahoki ahakoa tapahia
nga ringaringa, nga waewae ka hoatu, e kore e tika hei
ringa hei waewae mo tera. He pono ia ko tona ora e
ahei ano te whiu atu, ara, me whakatupu e ia te mate
mo tona tinana, tena e kore tona ora e ahei te hoatu
e ia hei ora mo tetahi atu tangata. Na, ka whakapu-
taina enei patai i runga i enei korero. 1. Na te aha
te hau inga nei e kiia ai he taonga ? Notemea, he
mea riro noa mai ia, kahore he utu e hoatu mo taua
mea e riro mai ai, ahakoa tikanga nui ano tona e
matea ai e te tangata, ehara i te mea ma te utu e riro
mai ai. 2. Na te aha i kiia ai he taonga nui tetahi
tu kowhatu ; ara, te kowhatu e kitea takitahitia ana,
engari kahore nei he tikanga mahi ona, kahore hoki
he ataahua; na te aha i kiia ai he taonga taua
kowhatu ouou nei? Notemea, ahakoa he mea ano
ia e kore te katoa e whiwhi, tena he mea ia e kore e
manakohia e te tangata. 3. Na te aha te ora o te
tangata, ara, te ora o te tinana, me te kaha tangata,
he aha enei te kiia ai he taonga ? Notemea, ahakoa
he mea ia e manakohia e te tangata, a he mea ano
hoki ia kahore te katoa e whiwhi, tena he mea ia e
kore e ahei te hoatu ki tetahi atu e te tangata i a ia
taua tinana ora, taua kaha tangata. 4. Na te aha i
meatia ai he taonga te kaheru? Notemea e toru

enei tikanga e kiia ai tetahi mea, he taonga a, i te
kaheru anake aua tikanga. Inahoki, ko te tikanga
tuatahi i a ia, he mea hoki ia e matea e te tangata,
he tikanga mahi ano hoki tona ; te tuarua, he ouou
ia, ehara i te mea tiki noa atu e te tangata i runga i
te kore utu, pera me te wai maori; te tuatoru, he
mea ia e ahei te hoatu e te tangata ki tetahi atu. 5.
Na te aha te hoko hiriwa i kiia ai he taonga neke
ake i te kaheru? Notemea ahakoa te neke ake tona
tikanga mahi, tena he ouou ia, ara, he mea me mahi
nui e te tangata ka taea ai, he mahi whakauaua hoki
ki te keri ki raro ki te whenua, ki te wahi hoki i
takoto ai te hirivva. Ko nga mea e matea nei, e
riro ana i te mahi anake, ka mahia ano era mea e te
tangata. Mehemea ka ata kimihia te ritenga o nga
mea e kiia ana he taonga nui, akuanei ka kitea e
tatou, i mahia nuitia aua mea, ara, he uaua nui i pau
atu i te mahinga. No konei, hori noa ana etahi, na
te uaua i pau atu ki tetahi mea, na reira i taonga nui
ai. E he ana tenei. E hara i te mea na te uaua i
pau atu ki tetahi mea, na reira i neke ai te utu, hua
atu, na te nekenga o te utu mo tetahi mea, na reira
i whakapaua ai te uaua o te tangata ki te mahi i

taua mea. Inahoki me whakarite ki te hunga mahi
ika ki te moana; akuanei ka manawanuitia e taua
hunga ka mahi whakauaua i roto i te ua, i te maka-

riri, kia mau ai he ika ma ratou ; te take i pera ai
ratou, notemea he utu nui e rIro mai mo te ika.
Tera pea tetahi kai tuku ika ka mahi nui i te po, a
ao noa, kotahi pea Iana ika i mau mai; tena ano
tetahi atu kai tuku ika i mahi hoki i te po, a ao noa,
he maha nga ika i mau ia i a. Na, rite tahi nei te
uauai pau atu o tetahi, o tetahi, i riro mai ai tana
ika kotahi, tana mano ika, tena e kore te utu mo to
ika kotahi a tenei e rite ki te utu mo te mano ika a
tera. Tetahi atu whakaritenga, ho tuponotanga mai
na te waimarie, reia ana mai pea e te ika, tau rawa
ki roto ki te poti, whiwhi noa te tangata ki tana ika;

ahakoa te pau atu he uaua ki tana ika i riro mai ai,
e kore e hoki te utu mo tana ika kia iti, ka rite tonu
ano ki te tuturutanga o te utu mo te ika. Tetahi
atu whakaritenga ano ; tera pea tetahi tangata ka
kai tio, no te kainga ka kitea e ia te peeara i roto;

akuanei, te utu mo taua peara e kore e hoki ki te iti
i runga i te kiteatanga noatanga, ka rite tonu ki to

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

63

te peara utu ano, ki to- te mea i rukuhia, i mahia
whakauauatia e te tangata.

Na konei ia i meatia ai, ehara i te mahinga nana i
taongatia  ai tetahi hanga, engari na te taonga o tetahi
hanga, na reira i mahia ai. Na te Atua ano i mea,
i runga i tona matauranga, e kore e pai kia noho
mangere te tangata; na reira peneitia ana tana
whakaritenga, ko nga tini mea e manakohia ana, ma
te mahi anake te rironga mai i te tangata. Kua oti
te whakarite mai ma te werawera o tona mata e kai
ai te tangata i te taro, ko nga tini mea hoki e mate-
nuitia ana e te tangata mo te oranga, timata nei i
nga mea e kore e ahei kia kore, tae noa ki nga hiranga
ake o te ora raua ko te ahuareka, ma te mahi anake
enei katoa ka whiwhia e te tangata.

O

TE HUI KI HOTERENI TAONE HAURAKI.

No te 15 o nga ra o Mei, 1873, ka tu te hui a nga
maori ki roto i tetahi whare nui i Hotereni Taone.
He mea karanga na Taipari ma, hei rapu tikanga mo
te kohuru a Waikato. No te huihuinga o nga
tangata ki roto ki te whare, ka karangatia a Taipari
hei Tiamana, otira kahore ia i whakaae, he hiahia no
nga tangata kia whakaturia tetahi pakeha. Katahi
ka karangatia a Te Wana hei Tiamana, ko ia te mema
pakeha mo te takiwa o Hauraki i roto i te Paremete
i mua, whakaaetia tonutia e ia to ratou hiahia. Ko
Hone Ianga raua ko Pitikipona nga kai-whaka-maori.
Tenei etahi o nga korero :—

TE WANA., M.P.C.: E hoa ma, ki taku whakaaro
e nui ana ta koutou maua, inahoki he iwi rangatira
koutou; kia kaha ta koutou tuku i taua mana ki
runga ki nga hauhau, kia whakamutua ai e ratou nga
mahi kino. Ko taku kupu tenei, me noho tonu
koutou i raro i te maru o te Kuini, whakahoatia te
Kawanatanga ki te pehi i nga kino katoa.

KARAUNA: E koa ana ahau mo taku kitenga i
a koe i konei i tenei wa. Ko taku whakaaro
tene.i, me kimi koe i nga kai kohuru nei, i te ture
hoki. I te tuatahi me tono atu ki a Tawhiao, kia
homai e ia nga kai-kohuru, mehemea ka kore ia e
whakaae, na, me tutaki te whenua, ka haere atu ai ki
te hopu mai. Ko nga uri enei a Wiremu Tamihana.
Nau na te pakeha te toto kua whakaheka nei, no
reira mau ano e whai i nga kai-kohuru. E kore
ahau e haere, ka noho au i konei ki te tiaki i taku
takiwa.

RIWAI: Ka noho ahau i konei i runga i taku
whenua. Nau te toto kua whakahekea nei; e kore
e tika kia pokonoa au ki te whai, mau ano tena. E
tu ana ahau i roto i nga rohe katoa o taku takiwa—
o Piako, o te Aroha. Ko nga awa o Piako nga rohe
o tenei takiwa. Kei te takiwa ano o Waikato ona
rohe ake. E kore ahau e whakaae kia haere nga
tangata maori ki Waikato; he kupu pono tenei
naku! Ka noho tonu ahau ki Hauraki nei. Kei
akoe ano te whakaare mo au mahi ; ko aku tamariki
e kore e tukuna kia haere, ahakoa nui, ahakoa iti.
Ko te toto o te pakeha kei a koe ano, ko te toto o te
maori kei a matou.

MOKENA.: Ko nga tangata katoa o Waikato me
hoki atu i konei, kaua e noho i roto i tenei takiwa
kei kohuru ratou i tetahi tangata i konei, whakahokia
atu i te wa kaore ano kia mura te ahi o te kino,
whakahokia nga tamariki o taua iwi. Kua puta te
kii, ko nga tangata e hiahia ana ki te whawhai me
tuku kia haere. Otira kei a koe te tikanga mo tena
tupapaku kahore i au. Mehemea ka tae mai te mahi
whawhai ki te Aroha katahi ahau ka tu ki te mahi.
E tika ana nga korero a Karauna, me noho tatari koe
ki te kupu whakahoki mai a Tawhiao. Mehemea ka
kore ia e homai i nga kai-kohuru ki a koe, he take
tera mo te whawhai. E whakaae ana ahau ki nga
korero katoa kua whakapuakina i era atu huihuinga.

Kei te kimi nga pakeha inaianei i te take o taua
kohuru. Kahore rawa he he i puta mai i te taha
Kawanatanga i runga i tenei mahi. Mehemea i puta
mai te he i te Kawanatanga kua puta te whakahe mo
ratou; ko tenei i puta mai i Waikato anake, no
reira, ka whakahengia ratou. E kore e rite te toto
o tetahi pakeha ki te toto o te kiore, no reira me
rapu utu mo tenei kohuru. Mehemea na matou na
te maori te toto kua whakahekea nei, tera kua oti
noa atu te rapu utu. Kahore ahau i te mohio i tetahi
tangata e hoatu ana i te pu i te kai. Tukuna kia
noho tahi tatou me te pakeha i roto i tenei takiwa,
kia rite tahi te kiri ma, me te kiri pango. Kahore
ahau i te mohio ki a koutou whakaaru mo a muri ake
nei, engari mehemea ka rite ki a koutou whakaaro o
naianei ka tika rawa. Ko wai ka mohio ki nga
whakaaro ka puta mai a muri ake nei, ki te whawhai
tahi ki te tiaki ranei tetahi i tetahi.

HOTERENI TAIPARI : Me ata whakaaro marire
tenei he, kei a koe te tikanga, engari ki taku whaka-
aro ka nui te he o tenei kohuru. Ki to te maori
ritenga, mehemea i patua tetahi tangata i te wa o te
whawhai, ehara tera i te kohuru. Kahore he wha-
whai o naianei, ehara hoki tenei i te kohuru tuatahi.
Ko te Waitere raua ko Manukau i kohurutia i te
aroaro o te Kawana, engari ko tenei pakeha i kohuru-
tia i tona tuara, i te wa e whakaaro ana te Kawana,
ki te tika o tana whakahaere. He iwi nui koutou,
kimihia he ritenga. Kahore ahau i te mohio tera
ranei he whawhai a nga ra e haere ake nei, ko ahau
ka noho tonu i konei ki te. tiaki i nga wahine me nga
tamariki. Ka piri atu matou ki a koutou, ka tango i
tetahi wahi o te mate ki runga ki a matou, kia rite
tahi ai taua. Heoi ano aku kupu, mehemea ka kite
ahau i a te Kawana ka penei tonu aku korero.

RAWIRI : E toru nga kupu kua tukuna mai ki au ;

ara, kia noho marire i konei, ki te tiaki i aku hoa
pakeha, ki te hapai i te whakapono. No reira ko te
noho tonu ahau i Hauraki nei. E whakaae aua au
ki nga kupu a Mokena, ara, kia whakahokia nga
tangata o Waikato e noho aua i tenei takiwa o
matou, notemea, mehemea ka waiho i konei noho ai
tera pea te kohurutia, e ratou etahi atu tangata, na
kei kiia na matou te he. Mehemea ka whawhai te
Kawanatanga raua ko Tawhiao, ka pokanoa mai a
Tawhiao ki konei, hei reira te uru atu ai ahau ki roto
ki a koutou. Otira ki te. mea ka kore ia e pokanoa
mai, hei reira noho marire ahau i taku wahi.

APERAHAMA : Te take i karangatia ai tenei hui, ko
te kohuru nei. Kei te kaha te mahi a te Kawana-
tanga ki te rapu utu mo taua he. E tika ana ma te
pakeha ano e rapu utu mo ona toto e whakahekea
ana, mehemea na matou te toto kua whakahekea nei,
rua matou ano te whakaaro. E tika ana to tono utu
mo taua kohuru. Mehemea na matou te tangata i
kohurutia, kua oti noa atu te rapu i te utu. Waiho
kia noho painga tangata katoa o Hauraki ; kia poka-
noa mai ano te whawhai ki enei takiwa, hei reira
matou te maranga, ai. Ko te take tera o taku kii
kia waiho Te Aroha, hei rohe mo te tangata me nga
whenua.

RANAPIA : I te tuatahi ko Waikato i tangohia hei
utu mo te whawhai. No muri mai ka maranga ake
nga hauhau me o ratou atua hou, tahuri atu ana o
ratou whakaaro ki tetahi tikanga ke, ka mea " kaua e
riihitia o koutou whenua kaua hoki e hokona o koutou
whenua kei kohurutia koutou." Ko te ture tenei i
whakaputaina e Tawhiao, he ture kohuru ki to matou
whakaaro, tona kii kia whakamatea nga tangata
kahore i te whakaae ki o Tatou whakaaro ake. E
mea ana to Karaipiture, "kauae patu, kei patua hoki
koe." Tukuna kia riro mai i a te Kawana, aua kai-
kohuru. Ko te take pea i kohurutia ai taua pakeha,
he hokonga na etahi maori i tetehi piihi whenua o te
tangata ke. No reira au ka whakaaro ki te taha
nana tenei hara nui. E kore ahau e haere, kei te

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

Aroha ahau e noho ana, kei haere au, ka "kohurutia
nga tangata o te Aroha i muri i au. Ko te take tera
o taku kore e whakaae kia haere ki te whawhai.
Otira, mehemea ka mate tetahi o matou katahi
matou ka haere.

KARAITIANA. : E tika ana o korero. Ko matou
nga maori o Kirikiri kua tae mai ki konei ki te whai
korero ki a koutou. Ma matou tenei takiwa e tiaki,
kahore he take hei urunga- atu mo matou ki te wha-
kakaha i a koutou, notemea e rite ana ta koutou nui
me te onepu o te moana. Otira, kahore ahau i te
titiro ki nga mahi o mua ; no te timatanga o te mahi
keri koura kua kore rawa he raruraru ki tenei
takiwa.

PIRIKA. : Tangohia he toto hei utu mo te toto kua
whakahekea nei. He toto, he toto. Ka noho ahau
i runga i taku whenua; Mehemea ka haere mai te
toto ki konei ki Ohinemuri ranei, katahi matou katoa
ka haere.

RAPANA : Ka nui te tika o to tatou nei huihuinga,
e nga pakeha me nga maori. He mea pai kia matau
ai tetahi ki tetahi. E tika ana hoki kia korero
tahi tatou mo ta koutou toto kua whakahekea nei, ki
te rapu hoki i te utu mo taua kohuru. Mehemea na
matou, tera kua oti noa atu te tango utu. Ka noho
ahau i konei. Me hopu mai te Kawanatanga i a
Tawhiao, mehemea ka haere au ki reira tera te patua
ai e ahau. Ko ahau ka noho ki te tiaki i nga wahine
i nga tamariki ina haere koutou.

PAKAKA TE MAPU: Ka whai korero ahau ki nga
pakeha me nga maori katoa, ki a te Wana hoki, he
whakawhetai naku ki a ia mo tona tononga i au kia
haere mai ki tenei huihuinga. E kore e taea e ahau
te whakapuaki i aku whakaaro katoa. E pai ana kia
karanga koutou i nga hui penei hei kimi i te tika.
Ki ta matou whakaaro he kohuru tenei he taki na
Tawhiao ki te Kawanatanga. Kahore matou i te
mohio ki te take i kohurutia ai a Te Waitere raua ko
Manukau, kahore hoki i te mohiotia e matou te take
mo tenei kohuru, me te patunga hoki ia te Make, he
kohuru hoki tera. Na koutou na te pakeha enei
tangata kua kohurutia, no reira ma koutou e rapu i
te utu. E hara koutou i te iwi kaha kore, hei wha-
kakaha ma matou, hahore he iwi nui kaha rawa
koutou. Ko nga tangata o Waikato me whakahoki
atu i konei, kaua e noho ki to tatou takiwa. Ko to
whakaaro tenei a nga maori katoa.

TE TAWHINI : Kei whea nga tangata o Waikato e
Mia nei kia whakahokia. Ma wai e whakahoki ?

PARATA : Tokomaha atu ana i te rau kotahi o
ratou, kei nga maunga nei e keri ana i te kapia, me
hoki ratou, e kore e tukua kia noho i konei ki te wha-
kararu i a matou.

KEPA : E nui ana taku koa mo taku kitenga i a
koutou inaianei, ki te whakapuaki hoki i etahi kupu.
Kahore ahau i te tino mohio ki nga take o enei
kohuru, engari he whakaaro noku kia whakaputa ahau
i taku kupu. He iwi nui koutou, e kore ahau e mea
ma matou e whakakaha i a koutou, notemea he kaha
ano kei a koutou. Ko nga maori me noho i konei
kei kiia i putake mai te he i Hauraki. Ko te wahi i
whanau ai ahau ko Te Aroha, ka noho tonu ahau i
reira. Otira, mehemea ka pokonoa mai a Waikato,
hei reira ka maranga au ki runga.

WIKIRIWHI POKENA: E nui ana taku pouri mo
te kohuru nei. Ko nga raruraru katoa e ahu mai
ana i Waikato, kahore rawa ahau i te mohio ki te
take. Rapua he utu mo ta koutou toto kua whaka-
hekea nei, he iwi kaha koutou. Ko koutou e nga
maori kaua e haere, me noho katoa i Hauraki nei, ki
te tiaki i nga wahine me nga tamariki.

KARAUNA : Homai he pu, he paura, he mata ki au,
kia kaha ai ahau ki te tiaki i nga wahine me nga
tamariki. Ko nga pirihimana kei te noho noaiho i
konei ki te hopuhopu kuri, me nga tangata haurangi;

tukuna kia haere atu ratou ki Waikato. Homai he
pu hei whakakaha i a matou.

TINI POAKA : Ka tu ahau ki runga ki te whaka-
puta i etahi kupu notemea he hauhau ahau. He
tangata ahau na Tawhiao, no te tuatahi mai ra ano,
kua riro atu aku tamariki ki a ia ; otira e whakahe
ana ahau ki tenei kohuru. Mehemea he maori te
tangata kua kohurutia, tera kua puta taku kupu kia
karangatia tetahi hui hei kimi i te take o taua he, a,
ki te kitea e te nuinga na Tawhiao te he hei reira ka
haere ahau ki te hopu i a ia. Mehemea ka haere nga
maori o Hauraki ki Waikato ki te whawhai ka riro
atu ahau ki te taha ki a Tawhiao, mehemea ka noho
ratou, ka noho hoki ahau. E tika ana te whakaaro o
nga pakeha ki te rapu utu mo te toto kua whakahekea
nei. Ko te mea pai mo tatou, me noho marire i
konei kaua e kimi haere i nga raruraru.

No konei ka mutu nga korero pakaru ana te
huihuinga.

I tuhia enei korero ki roto ki te nupepa pakeha o
Hotereni Taone, a na Taipari ma i tuku mai i tetahi
o aua nupepa ki a matou, me te kupu kia taia nga
korero ki te Waka Maori hei korero ma te katoa.

Heoi ano.

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O
TE AO NEI.

UPOKO 11.

Ko te wahi e timata ai te korero ko te whenua i noho
ai a Noa ma. No reira hoki te takenga mai o nga
tangata i kapi ai nga whenua nei. Ko te maunga i tu
ai te aaka o Noa, kei Ahia, ko Ararata; ko te mata-
puna tera o nga awa Uunui, o Uparati, o Tikiriha, e
rere ana whaka te tonga. Kei waenganui o aua awa,
he whenua momona, he mania; ko Hinaara te ingoa
o taua whenua i a Noa ma e noho ana i reira. Muri
iho ka whiti ke, ko Mehopotemia, i reira te turanga o
Papera. No muri mai ka tu tetahi pa nui ki te taha
o Uparati, ko Papurona, kei Tikiriha ko Ninewa.
I te maramatanga o nga uri o Noa, ko Hapeta ma ka
anga whaka te hauauru ki Uropi; ko Hema ma kei
Ahia e noho mai nei ano ; ko Hama ma ka whiti ki
Awherika ; engari ko tetahi o nga tamariki a Hama
haere atu ana whaka te hauauru. No te taenga ki te
whenua he whenua pai, noho tonu iho ; ka meinga te
ingoa o taua kainga ki tona ingoa ko Kanaana. No
muri mai ka noho nga Hurae ki reira, koia i meinga
ai ko Huria; ko tetahi o nga ingoa ko te whenua
tapu. He whenua momona rawa; ko ona rohe, ki te
taha ki te marangai he tahora nui, tae noa ki Uparati;

ko te rohe ki te Nota he maunga teitei, ko Repanona.
E rna ona tihi, ko te tihi iti me te tihi nui e ngaro
tonu ana i te huka. Ko te rohe ki ti tonga, he mania
onepu; kotahi ano te awa nui e rohe ana. ma waenga-
nui o te whenua, ko Horana. Kei maunga Repanona
te kouru, e rere ana ki to tonga, pakura atu ki Ke-
nareta; he roto tera. Pakaru atu i tera, tika tonu
ana ki te moana mate. Kahore ona putanga ki te
moana nui, a mutu i reira taua awa. Ko i aua roto
ko Kenareta, ko tetahi o ona ingoa ko te Moana o
Kariri, ko tetahi ko te moana o Taiperia. Ko te
Moana Mate, he moana kino tera, he mangu te wai
he mea kawa, kahore he tuna. Ko to wahi tenei i
tu ai nga pa kino, ara, a Horoma raua ko Komora.
Kahore he rakau pai e tupu ana ki te taha o to
wai; ho whanariki, he tote kau te oneone. Ko
Huria, he whenua tupu i te kai ; ko to reira
kai, he witi he pane nui atu te karepe
(waina) o reira, kei runga kei nga puke e tupu
ana. Ko te oriwa, he pai rawa tera hei kai,
hei hinu. Matomato ana te tupu o nga manga. Hua
noa iho te honi o taua whenua ; he tini hoki nga kau,
nga hipi o reira i mua. Engari e takoto kau ana
inaianei a Huria, kua marara noa atu nga tangata,

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

65

ruarua anake e noho mai nei. Kei te rawhiti kei te
tonga o Kanaana ko Arapia, ko te whenua tenei i noho
ai nga uri a Ihimaera; he haere  tonu te mahi a
tenei iwi i te nuku o te whenua, ki te kimi kai ma a
ratou kamera, hipi, hoiho ; ko te nuinga o te whenua
he onepu kau, ko a ratou whare e teneti. He wai
hei tera taha o Arapia kei te rawhiti ko te
Whanga o Pahia, ko te whanga he whaka tapoko ;

ko Pahia hoki kei tawahi o taua whanga, koia
i meinga ai taua ingoa ki reira. Kei te taha ki te
tonga ko te moana nui ; kei te taha ki te hauauru ko
te moana whero ; ko tawahi o te moana whero ko
Ihipa, ko te ingoa nui o te whenua katoa o taua wahi
ko Awherika. He whenua momona a Ihipa he
wharua hoki, he maunga teitei kei tetahi taha. kai

tetahi taha; kei waenganui te awa, ko te Naera, ko
te kouru o te awa kei te tonga kei tawhiti noa atu,
kei nga maunga tiketike rawa. Na tenei awa i pai ai
te whenua ; kahore he ua o reira hei whakamakuku i
te oneone ; engari kia raumati ka rewa te huka i aua
maunga, katahi ka pakaru mai nga waipuke. Ngaro
rawa nga pare parenga  o te awa i te wai; e hanga ana
e o reira tangata nga turanga mo o ratou whare kia
tiketike ; kei te putanga mai o te wai, ngaro katoa te
whenua, ko nga kainga e tu a moutere ana. No te
tatanga ki te raumati ka ruia nga purapura witi,
parei aha ranei; te mimititanga o te wai ka takoto
kau nga maori, ka kitea he one waipuke, he
parararoro. Na reira i momona ai te whenua, ka tupu
nga kai tini noa iho ; he kaanga, he witi, he parei ho
mereni he aniona, he kuakama. Kei reira ano kei to
awa nui he tuatara nui rawa, te ingoa he korakoraira. 
Ko tana roa, e rua te kau, e toru to kau ranei nga
putu; he unahi kau te tuara, he maro. E kore o
ngoto te hoari, te tao ranei; he mea mohio tenei
ngarara ki te kauhoe, ki te ngoki ki uta, ho ngarara
ngau tangata ; ko tana wahi i pai ai ko te taha o to
awa hei takotoranga mona. E waiho ana e te uwha
ana hua ki roto i te repo, ma te ra e pao nga hua ;

ko te katua hei waha i nga kuao ki roto haere te awa.
Kei reira tetahi kuri iti nei, ko tana kai ko nga hua
o taua ngarara, mei kore taua kuri kua tini noa iho.
He kuri nui ano kei Ihipa, kei nga taha o to awa ona
haerenga, ko te ahua me to poaka nei, engari e. rito
ana tona nui ki to te hoiho ; ho wahi ano kei uta o
haere ana, he wahi ano koi te awa e kau ana; ko
tona ingoa ko te hoiho o to awa, e kore ia o ngau i
te tangata, ko tana kai ho tarutaru; engari nga
tangata hoe poti e wehi ana i taua kuri, mehemea ka
riri ia, ka whaia to poti, a ka mau, wahia iho e ona
niho. He iwi whai mana tena iwi o Ihipa i mua, he
iwi whai whakaaro ; ho mohio hoki ki to hanga pa, ki
te whatu kakahu kia papai; ki to tini o nga mahi
penei mo a te pakeha inaianei. E tu ana ano etahi
whare teitei noa ake, na taua iwi i hanga hei urupa
mo ona kingi, mo Parao ma ; kei to mania onepu o
tu ana, o rite ana ki to pukepuke nei te teitei o aua
whare, ko to ingoa o aua whare he Pirimiti, ko te
papa o raro he whanui, ko runga i whakahuia kia iti
e wha putu te roa o to kohatu kotahi; ho mea ata
whakapapa marie nga kohatu, mo to whaka iti haere
a runga. Kotahi te kau ma toru nga eka te turanga
o te whare pera; e rua te kau nga tau i inaina ai,
kotahi ra.u mano nga tangata i tahuri ki to hanga, ho
tokomaha i mato i te mahinga. Kua tao nga pakeha
maha noa atu ki reira ki te matakitaki, moemiti noa
iho ; kahore he mahi pera o naianei. He maha nga
ruma o roto o aua whare ; ko nga ara o haere atu ai
ki roto ki aua ruma he mea ririki rawa, e ngokitia
ana te haerenga o te tangata ;. he kawhena anake kei
roto. Ko to te Huriana ritenga e rongoatia ana nga
tupapaku kei pirau, he mea whakapuru te riu o te nga
tupapaku ki nga mea kakara, muri iho ka takatakaia
katoatia ki te kakahu ma, whaowhina ana ki roto ki
te kawhena; e toru nga kawhenga, he mea kuhu
tetahi ki roto ki tetahi; ko to waho rawa i whakaai-
rohia inaianei, ka kitea e te pakeha. Ahakoa toru noa
nga mano tau o te tupapaku e takoto ana i te urupa,
kahore ano i pirau noa. He maha nga korero i tuhi-
tuhia ki waho o te kawhena, ki runga hoki o nga
kakahu takai; i tuhituhia hoki nga patu o te urupa, i
whakairohia ; i tuhia hoki nga ahua o nga tangata e
kai ana, e mahi ana i tana mahi, i tana mahi. Na
reira hoki i mohiotia ai nga tikanga a taua iwi e nga
tangata o tenei wa. He iwi karakia he tera, ko ona
atua he whakapakoko, he puru, he ngeru, he kahu
hei karakiatanga ma ratou. Ko te puru ma tonu, he
mea tapu rawa kia ratou ; ka kiia he waka no tetahi
o nga atua, ka kawea atu ki te Temepara noho ai;

he marae nui i waiho hei haeranga mona, ko nga
tohunga hei tiaka, hei whangai. I nga temepara
ano, he ngeru, he kahu, he mea tapu; a ka mate ka
takaia, ka peratia me nga tupapaku tangata.

Ko te pa nui o Ihipa inaianei ko Kaero, ko nga pa
o mua kua kore. Kei tua o Ihipa kei te hauauru he
mania nui, he onepu kau ; engari kei te taha whaka-
raro kei te taha tika o te moana, kei reira he wahi
momona; he pa nunui hoki o reira i mua, he hua no
te tangata. Otira he iti nei taua wahi pai, he tu tata
mai no nga maunga : kei tua o aua maunga ko te

mania onepu, ko te ingoa, ko te Tahora nui ; ehara i
te tahora penei me to tenei motu. Kahore he awa,
kahore ho rakau, kahore he tarutaru o taua wahi;

hoha noa iho te ngakau o te tira haere, titiro kau ana
ki tetahi taha, ki tetahi taha, ho onepu kau, me te
moana nei to tika. No reira te whakatauki a o
roira tangata, ko to kaipuke e whiti ai te tangata he
kamera. Ho motu ano kei taua moana onepu, e tu
takitahi noa atu aua, he puna wai ano hoki kei
reira ; he rakau puipuia nei, me te tarutaru ano.
Kei reira nga okiokinga o nga tangata ; ahakoa kino
noa tenei whenua o tohe tonu ana te tangata ki te
haere, he kawenga ua te taonga, na e te koura, na te
aeware. Ke te aeware he niho no to Erepanita; ko
nga niho roroa o puta aua ki waho.

KI NGA MAORI.

No. 5.

E HOA MA,—

Ho kupu atu tenei mo to hakihaki. Kei te
mohio koutou ki tenei mato, ko tenei te mate e kitea
ana e nga tangata katoa. E pa ara ki te kaumatua
e pa aua hoki ki te tamaiti, ko taua mate he mate no
to kiri, ehara i te hanga to rekareka, hoi te po hei te
ara o hiahia ana to tangata ki te moe ka mahana ka
tino kino rawa. Ko tenei mate to mea i kitea nuitia
e au i. roto i to iwi Maori e rua rau tangata pea e
rongoatia ana e au i ia tau i ia tau i nga kainga e tata
ara ki konei, Na, mehemea ka horoia tonutia te
kiri o kore e pangia e tenei mate whakahoha, mehe-
mea e kore o horoia atu te werawera o to kiri, me te
paru hoki e whakaki ana i nga putaputa ririki o te
kiri koia ka kino ai ka mamae, katahi ka puku ka pa
haere taua mate ki ia tangata ki ia tangata. Ka nui
te aroha o te ngakau ki nga. tamariki iti e rakuraku
tonu ana kahore hoki ratou e rite ki te pakeke te
manawanui. I mua i hoatu ano e au he rongoa mo
to hakihaki ehara i te mea tino kaha, he pera me ta
te pakeha rongoa mo enei tu mate heoi, kitea ana e au
kahore o kaha taua hinu mo to hakihaki notemea i
hoki tuarua mai ano nga tangata mato kia rongoatia
ano. Ko tenei kua hanga e au he hinu kaha rawa
atu e ora aua nga tangata ki tera, ekore e hoki mai.
Koia tenei ko taua rongoa, mo kawe atu tenei puka-
puka ki nga toa hoko rongoa i nga taone ka mahia e
aua kai hoko rongoa, ho iti te utu o tenei hinu.
Koia tenei:—

Hog's lard, 4 ounces; sublimed sulphur, 1 ounce;

mix them well together, and mix it again with two

drams of strong sulphuric acid, and two drams of

turpentine separately.



  

66

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

9

Kia toru nga po e mina ai nga wahi mate o te kiri
ki tenei rongoa. Kia kaha ki te miri notemea kei
tera te kahanga a te rongoa. Ka toru nga po e miria
ana katahi ka horoia te tinana katoa ; a me horoi i
nga ra katoa notemea mehemea ka waiho kia paru ka
pa mai ano taua mate, ko te paru hoki tona hoa aroha,
mehemea ka paru te kiri ka piri mai ano taua mate.
Mehemea ka mate te kiri o te tamaiti, ara ka pahore
te kiri o te kumu, o nga huha, o te tinana, o te waha
ahakoa kore te hakihaki me miri nga wahi mamae ki
te hinu poaka—hei te hinu ma kia toru kia wha
miringa i te ra kotahi.

Tenei tetahi kupu ki a koutou. Kaua rawa e
whakaakona a koutou tamariki ki te kai tupeka.
Kua kite au i te whaea e tango ana i te paipa i roto i
tona waha ka hoatu ai kia roto ki te waha o te
tamaiti. Katahi te mea kino mo te tamariki, ko
tenei hei arai i ta ratou tupu hei tangata kaha hei
tangata nui ranei. Kaua rawa e hoatu he waipiro ki
nga tamariki, kaua hoki koutou e nga whaea e kai i
tena kai i te mea e hapu ana koutou e whangai ana
ranei koutou i te tamaiti ki te wai-u. E aroha ana
koutou e nga papa ki nga tamariki e hiahia ana
koutou kia maha a koutou tamariki kia ora ai te iwi ?
tena ra whakakorea rawatia te kai wai piro i roto i a
koutou, kia piri pono ki o koutou wahine ake, kaua e
haereere ki tenei wahine ki tera wahine tutu ai.
Mehemea ka whakarongo koutou ki enei korero ka
maha a koutou tamariki penei me a te pakeha.
Na Te Rotana.

Taranaki, Mei 20,1873. T. E. RAWSON, M.D.

NGA TANGATA TOKORUA I NOHO MOKE-
MOKE KI TETAHI MOUTERE MO NGA
TAU E RUA.

Kua tae mai tetahi kune, (kaipuke) ki Akarana, i
rere mai i Tahiti, i Rarotonga me nga moutere e tata
atu ana ki reira. Na te kapene o taua kune i kawe
mai i tetahi korero ; i kite ia i tetahi tangata i ngaro
atu mo nga tau e ruaki runga ki tetahi o nga moutere
iti o te moana, kotahi tona hoa ; heoi ano a raua kai
he kokonati, ara, he hua no tetahi rakau. Ko nga
korero enei a taua pakeha: I te tau 1870 e mahi
ana ia me etahi tangata i runga i tetahi o nga moutere,
he kaipuke ano ta ratou, engari i tukuna e ratou ki
te tiki kai, kua pau hoki era i kawea atu hei oranga
mo ratou. I te 10 o nga ra o Tihema 1870 ka mea
to ratou kai whakahaere, me whiti atu ia me etahi o
ona hoa i runga i to ratou poti ki tetahi o nga mou-
tere ki te tiki kai, inahoki kahore ano te kaipuke i
hoki mai, a mehemea ka kore ratou e whiti atu tera
te mate katoa ai i te hia kai. No taua ra ano ka rere
atu te pakeha nei me nga kanaka (he maori ano no
reira) e ono i runga i te wera poti; no te taenga ki
waho ka puta mai ke hau nui, a tahuri ana to ratou
poti; roa noa atu e kaukau ana ratou i te wai ka
taea te- whakatu ano i te poti, engari ko nga kai i
ngaro atu ki te wai. I te 19 o nga ra o Tihema ka
tae ki tetahi o nga moutere, riro mai ano he kai ma
ratou, otira kahore nga kanaka i whakaae kia hoki,
he mataku kei tahuri ano te poti. E toru nga ra e
tatari ana taua pakeha, katahi ka whakaae tetahi o
aua tangata hei hoa mona; ko raua anake hei whaka-
tere i te poti hei hokinga. No te po o te 30 o nga
ra o Tihema ka puta mai he hau nui, ka akina atu te
poti ki runga ki nga kohatu o tetahi moutere, pakaru
atu; e rua maero te roa o aua kohatu, rere rawa atu
ana ki waho, he kuare no raua i eke ai ki runga. E
rua nga ra e noho ana raua i runga i aua kohatu,
katahi ka tae atu ki uta, no te taenga atu ka kitea he
whenua kai kore, kahore he rakau, he tarutaru
anake. Nui atu to raua mate, motumotu ana a raua
waewae me nga ringaringa i te kohatu. E rua nga
ra e noho ana raua i reira, katahi te hoa o taua
pakeha ka whakaaro kia kau atu ia ki tetahi moutere,

e rua maero me te hawhe to roa hei kaukaunga. Te
take i mea ai kia kau atu, he kitenga i nga rakau e
tupu ana i reira, he kokonati ; he kore kai o te wahi
e noho nei raua. Rere atu ana taua tangata ki te
wai, tae ora atu ki te moutere. Katahi ka whakaaro
te pakeha nei kia kau atu hoki ia, engari he wehi kei
mate, he roa hoki. Tatari noa mo nga ra kotahitekau
katahi ka kau atu hoki ia ; no te taenga ki roto ki te
wai ka kite ia i nga mango e whai ana i a ia, otira i
taea e ia te whakamataku. I kaha te rere o te tai,
kawea atu ia e tera ki waenga moana, wahi. iti nei kua
totohu ka pa ona waewae ki nga kohatu o taua mou-
tere e noho ana nei tona hoa, katahi ka taea e ia te
kau atu ki uta. Kotahi te ra e haere waewae ana i
runga i taua moutere ka tae ki etahi rakau kokonati,
piki atu ki runga o tetahi riro iho aua etahi o nga hua
hei kai mana, mei kore kua mate rawa i te hia kai.
I a ia e kai ana, ka puta mai tona hoa ka karanga ki
a ia, ka kawe mai hoki i etahi hua hei kai
mana. Kahore rawa he tangata o taua moutere,
ko raua anake; katahi ka noho ki te hanga
whare mo raua. Noho tonu raua i reira, timata mai i
nga ra whakamutunga o Tihema 1870, a, tae noa ki
te marama o Pepuere o te tau 1873, heoi ano a raua;

kai he kokonati. No te 16 o nga ra o Pepuere (ko
te rua o nga tau e noho ana raua i reira) ka kite
raua i tetahi kaipuke e rere aua i waho, ka tahuna he
ahi, ka kitea mai e nga tangata o runga, tukuna mai
he poti ka tango i a raua. Kahore rawa nei a raua
kakahu, ko te kiri kau, wahi iti hoki kua hemo i te
hia kai, notemea e kore e roa te oranga o te tangata
me ka kai i te hua rakau anake. Na taua kaipuke i
kawe atu i a raua ki te moutere e noho ana nga
mihinare, te ingoa ko Atu, atawhaitia paitia e nga
tangata o taua kaipuke. No te taenga ki taua
moutere ka atawhaitia e nga mihinare, ka rongoatia,
ha whangaia ki nga kai papai, a kahore i roa kua ora.
No te marama o Aperira nei ka haere taua pakeha i
runga i tetahi kune ki Rarotonga (ko tona hoa i noho
iho) meake ka hoki ano ia ki tona moutere, ki ona
hoa i mahue atu ra i a ia i te tau 1870. I tae te
rongo ki Rarotonga i tera tau, kua hoki noa atu ona
hoa kanaka ki te moutere, korerotia ki nga tangata o
reira kua mate taua pakeha ki te moana. I nga ra e
rua i muri o te rerenga e te wera poti ki te tiki kai,
ka tae atu ta ratou kaipuke ma nga kai.

Heoi nga korero mo taua mea; na taua pakeha i
korero atu ki te kapene o te kune i tae mai nei ki
Akarana, i kite ia i a ia i Rarotonga. Na matou i
whakatu ki te reo maori hei korero ma a matou hoa o te
motu nei ; kia mohio ai ratou ki etahi o nga make e
pa mai ana ki te tangata i waenga moana i etahi
taima. Maha noa atu nga kaipuke hua akina atu e
nga hau nui ki runga ki nga moutere ririki o te
moana. Ko etahi e kitea ana, ko etahi kahore e
kitea. Heoi ano.

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.

He whakamaramatanga tenei i te take i kore ai nga
roto nei i taia ki era atu nupepa. Ko te Kai Tuhi o te
Waka, ite Kooti Whakawa Whenua Maori Manawatu
e mahi ana, i nga marama kua taha nei; ko te Kai-
whakamaori o te Tari te kai hoe i a ia e ngaro ana. Ko
nga reta nei i riro atu ki a ia ki Manawatu, katahi ano
ka tukuna mai e ia. Tenei etahi o aua reta.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.



Te Tai Rawhiti o Hauraki,

Mei 9, 1873.

E hoa tena koe. Ka tuhi atu ahau i aku kupu
ruarua nei, hei utanga ano mo runga i to tatou waka;

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

67

mo nga taima e hoea ai ki nga wahi o te motu nei, 
te ruke atu ai ki uta, hei kai ma nga kanohi ma nga
taringa o ia tangata o ia tangata. He ahakoa te kino
noa ai, e pai ana, he kino ka kitea ki Maraeatea ? He
whakapai ra na te ngakau ki nga whakahaere a te
Kawanatanga o to tatou motu, e peehi haere nei i nga
raruraru katoa. Inahoki ra, e marie nei, iri ana nga
patu ki te whare, ata takoto ana hoki te putea ki te
whare ; reka ana te kai, au ana te moe, mutu pu nga
korero rongo taua. Ko Meiha Ropata ratou ko tana
ope e 700 kua riro ki te whai i a Te Kooti; ko
Meiha Keepa me tana ope e 800 kei te haere mai ki
Taupo; e 80 te ope a Kapene Poata kua riro ki
Opotiki; kua hinga te hauhau, kua mate a mea, ho
rangatira ; whano mau a Te Kooti i to ope a Meiha
Ropata, mutu whakarere atu. Inaianei kua rere ke,
kua penei, ko te Makarini ratou ko ona hoa maori
kua riro ki o Ngatiporou ki te peehi i o ratou raru-
raru, oti pai katoa. Kua riro hoki ki Ahuriri ki te
whakariterite i o reira raruraru, kua tae inaianei ki
Manawatu, kei te whakaoti ano i o reira raruraru, a,
oti pai katoa. He pai kau ano ra ki te whaka-
rongo atu a tawhiti nei; he tangata mohio a Te
Makarini, ka meinga nei e ia nga wahi taratara hei
ara maenene. E kitea aua nga tohu o te ahua rangi-
marietanga o to tatou motu inaianei; koia nei ra ko
te whakapono i ngaro i nga ra o te waipuke i mahue
tata ake nei, kua kitea ano inaianei, kua korihi kei
etahi wahi o te motu; kua rangona hoki kua oti te
whakatu e te Pihopa etahi minita maori mo Hauraki
nei, mo Ngapuhi, mo tena pito ki runga na etahi.
Me nga maori hoki kua uru atu nei ki roto ki te
runanga pakeha, ara, te Paremete. Nga whare kura,
hei ako mo nga tamariki maori, kia mohio ai ki nga
ritenga mo te aha, mo te aha. Te waea rirarirau kau
ana nga mahi o Hotereni raua ko Akarana, e rere
atu ra ki Waikato, e rere atu ra ki Ahuriri, e rere
atu ana ki kona; ki konei, me te ara pungawerewere,
ma wai e aweke ? Nga. Reriwe e kiia nei kia hanga,
a kua timataria te mahi o etahi. He tohu katoa
enei no te rangimarietanga o to tatou mot.u. E nga
tuakana o te motu nei, tena koutou; taku mahara
kei. roto ano i te whakapono te matauranga e takoto
ana ; e ki ana hoki te Tama a Rawiri, " ko te wehi ki
a Ihowa te timatanga o te matauranga." Pai tonu
mo roto mo waho ; ko nga kura, mo waho tera, mo
roto ano tetahi wahi ; mo waho mo te tinana tangata,
mo te tinana taonga. Kei whakama o tatou uri i
muri ia tatou mo a tatou mahi kuare. He mea tino
pai te kura, kia mohio ai ki te korero pakeha, kia
tika ai te mihi atu ki tona mohiotanga. Titiro hoki i
te rawa nei, ara, te mohio o etahi maori ki te reo
pakeha, ka whakarongo atu etahi ki taua tangata e 
korero ana i tona reo pakeha; ka mea etahi maori
"koia kei tera. tawhiti!" Ka ki tonu atu etahi,
" koia kei tera tangata tona mohio ki te korero
pakeha!" No te whakamaoritanga mai o te mea i
korerotia pakehatia ra e taua tangata, ka mea atu
etahi, "koia hoki te tika!" E whai pea e hoa ma,
kia tino tae te mohiotanga ki taua reo, ki te tikanga o
te mohiotanga ; penei neke noa ake te maramatanga
e kitea e tatou. Na, e hoa ma, e nga hoa o te motu
nei, kaua ra e tahuri e taunu, e whakakuare ki a
tatou whaka maori nei ano. He pakeha koe e korero
pena ana? Waiho atu ma te pakeha tena kupu
whakakuare ki te maori, notemea he iwi mohio ke te
pakeha, e kitea nuitia ana nga tohu o tona. mohio-
tanga. Tena, mau ano ma te maori kuare nei e
whakakuare te maori ? Ha! e whakakuare ana koe
ki a koe ano ; he maori ano hoki koe. E ki ana te
kupu a taua koroke, "ko koe hoki i tenei mate. tahi."
Ko wai koia e ki nei ehara i te whakapono raua ko
te pakeha i penei ai to tatou ahua inaianei ?  Na ena
e rua. i penei ai ahau me ahau nei. Engari ano te
whakaatu mai e nga tangata mohio ko te aha te mahi
pai ma tatou e tupu ai tatou, e ingoa paitia ai, e whai

rawa ai. Mehemea ko te kura te mahi pai, a tena me
mahi tatou i taua mea, mehemea ko te whakapono,
me mahi tatou i tena, mehemea ko te toa ngaki kai,
mo mahi tatou i tena. Kei whakakuare tonu tatou
ki to tatou kuaretanga ki to te maori; a me pewhea
e mohiotia ai he mahi pai ma tatou ? Whakakuare
atu ana, whakakuare mai ana, te ai kau ake he
pononga.

Na, tenei tetahi, mehemea tenei ano tetahi ngakau
maia, ngakau whakaaro toa kei nga wahi o te motu
nei, a ka anga ka whakahihiri i te ngakau o etahi ki
te whakatete penei ano me tenei i mahue ake nei, ka
mea ahau ; " E hoa ma hei aha, whakarerea atu te
ngakau pena." Ki te tohe, ka. mea ahau, "he tohe
ki Kauere." He Roma ngaru a Kauere ki toku wahi;

ki te tohe te tangata ki to hoe, ki to rere waka ranei,
ma reira i te taima o te hau kino, ka tahuri, mate
rawa. Koia i whakataukitia ai" He tohe ki Kauere,"
ara, mo te tangata tohe.

Na to hoa,

NA M. MANGAKAHIA.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Whanganui, Aperira 18, 1872.

E HOA, tena koe. Mau e tuku atu ki to tatou waka
nga korero o to matou tokonga ko Rihari Wunu, Kai
Whakawa tuturu o nga maori, me Te Erueti, Kai
Whakawa tuturu o nga pakeha, me Nekitini, me o
matou pirihimana, me Ihaka Te Iringa ma. E rua
nga ra i toko atu ai matou i Pipiriki; no te 16 o nga
ra ka tae matou ki te kainga o Pehi Turoa i Kiri-
kiriroa. I te po ka korero mai a Pehi kia maua ko
Rihari, ka ki. whakarongo mai e Rini korua ko
Rihari, me hoki koutou i konei, notemea kua kiia iho
e nga tangata o Tuhua, kia kaua koutou e tae atu ki
reira, ko Te Rei Ngarupiki nana i ki iho ki au. E
kore rawa ratou e pai kia kite ratou i tetahi kanohi
pakeha, otira me toko atu koutou ki Maraekohai. I
te ata o te 17 o nga ra ka tae matou ki te Whaka-
horo ko te Piki i reira; i te po ka korero matou, ka
ki mai a te Piki, e tika ana taua kupu i rongo mai na
koutou kia Pehi, kaore nga tangata o Tuhua i te pai
kia tae atu koutou ki reira. Katahi maua ko Rihari
ka patai atu, he aha te take? Ka ki mai a te
Piki, aua. I te 18 o nga ra ka tae matou ki Marae-
kohai, i reira a Topine Te Mamaku, a Te Waaka e
noho mai ana. Ko Taiawhio raua ko Takarangi me
Paora Patapu me te Whikirini (o matou hoa) e haere
ana ratou ki Waikato. Kei runga ko Te Waaka e
karanga aua, ka mutu kei runga ko Hoani Paiaka e
karanga ana ki a Taiawhio ma, ka mutu ka karanga
ki a maua ko Rihari me Te Erueti, ka ki mai me
hoki koutou i konei, ko te rere tenei mo koutou,
kaua e toko ki uta, engari me hoki koutou i konei.
Kei ru.nga ko Rihari Wunu, karangatia tenei te haere
nei i runga i te pai, e haere aua matou i runga i nga
mahi a te Kawanatanga, ara, i te whakaaro kotahi, te
maori mo te pakeha, i roto hokii enei rangi pai, note-
mea ehara inaianei te aroha, engari no mua noa atu,
notemea kua kotahi ritenga o te maori raua ko te
pakeha i runga i te ture ; e pai ana me hoki matou i
konei. Kei runga ko Te Nekitini  raua ko Te Erueti;

tena koutou e Topine me nga rangatira o tenei
kainga, tena koutou i runga i te pai i te rangimarie,
te maori me te pakeha. Tenei matou me to matou
hoa maori me Rini, me o matou hoa pirihimana hoki,
e haere ana matou i runga i nga mahi aroha o Te
Ture me nga mahi aroha o te Kawanatanga ki nga
iwi e rua e noho ana i Niu Tireni. No konei ka
whiua te kai maoa ma matou, moe iho i te po, ao ake
te ra ka whiua ano he kai. Katahi matou ka hoki
mai; nui atu to pai, me te marama o nga mahi
whakawa, me nga korero i korerotia i tenei haerenga
o matou. Otira, e pena tonu aua. inaianei nga whaka-
haere ki tenei takiwa. He hapai tonu ta matou i nga

68

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

tare, he whakahoa i te Kawanatanga i runga i a
ratou mahi pai.
Heoi ano,

Na to hoa,

NA RINI HEMOATA. PARAKAIATO. TO.

TE WAIPIRO.

Ki a te Kai Tuhi o Te Waka Maori.

Akarana, Maehe 14, 1873.
E HOA, tena ra koe i runga i tau mahi e hiki ake
nei i te tangata ki te tu e kore ai e tupu heke. Kei
riri kau koe ki au mo taku tohe tonu kia whakamutua
te kai waipiro a nga maori, he mohiotanga noku e
heke haere ana nga iwi Kuini, Kingi i taua hanga;

ko te take tena i hokia ano e ahau taua korero
waipiro, ahakoa kua rongo, kua ki nga taringa, kia
rongo ano me kore e hoki mai etahi ki to te tangata
tu. Tenei ano etahi waiata mo aua wai whaka-
haurangi, whakaporangi, whakaheahea, whakakuri-
kuri, whakatoremi i te tangata kua oti te tito e ahau
i te tau nei ano, a, ki te pai koe, ka pai hoki. kia
taia e koe ki to taonga whakahira, ara kia utaina ki
to Waka e kawe haere nei i ona utanga ki nga pito,
ki waenga hoki o te motu nei, kia taataria aua waiata
tito aku e te rau, e te mano, he kohi ranei ki te
ngakau, he whakahawea ranei ma ratou. Tenei
tetahi o aua waiata:—

HE KUPU KI NGA WAINAMU, AEA KI TE HUNGA KAORE E
KAI WAIPIRO.

E nga hoa o te pai,
Kia kaha te whawhai,
Kia hinga ai te he,
Kia ngakau huri ke.

Tenei hunga he e pa
Ki te rama, ki ana
Tana puku tangi kai
Ki nga wai e mate ai.

Hore ana whakama
Ki te inu rama, a
Takaokeoke noa;

Ko te paru tona hoa.

Na te rama koa i to
Ki te ara o te po;

E ! me whakahoki mai
Ki te ara o te pai.

Heoi ano enei kupu, engari koa, ki te paingia e koe
tenei, tera atu ano etahi waiata ka tukua atu.
Na to hoa,

NA HARE REWETI.

Ei a te Eai tuhi o te Waka Maori.

Waiomio Peiwhairangi,

Maehe 25, 1873.
E HOA tena koe. He reta tenei naku ki a koe, kia 
rongo hoki aku hoa na ratou nei i utu mai taku reta;

koia ka tuhia atu e aku hoa e te hunga i utu mai nei
i taku reta. Kua kite au i o kupu utu mai mo aku;

e hoa e tika ana o korero i tuhituhia mai nei e koe i
te 22 o Hanuere, 1873, ka nui te tika o a koutou
kupu; ko aku kupu ra tena i ki atu ai kia utaina ki
to tatou nei Waka; e rua nga kupu, he whenua
tetahi, he wahine tetahi; tetahi he whakahaere i nga
ritenga mo tenei motu. Na, mo to kupu tenei, e hoa
kaua koe e pouri mai, i penei mai hoki to kupu ki au,
e pai ana; ko tena kupu hoki au, he mahi na te nga-
kau aku korero, me au hoki he mahi na te ngakau.
E kore e pouritia, i rite te ahua o te kupu ki to te
kupu o te poropititanga i nga ra onamata " e pahure
ana nga rangatiratanga o te ao, tena ko ana kupu e
kore e pahure," Te tikanga mo te whenua e ki mai
ana koe ki au, ae pea; tenei ano tetahi tangata e
mate ana i nga Kooti whenua i runga i tona kuare-
tanga. Mehemea ko nga ritenga o mua, e kore ano
e ora taua tu tangata, ka mate ia, ka riro tona kainga

i te tangata mohio i te tangata toa. Kei te mataki-
taki atu au ki o tikanga, e pai ana ; ahakoa ka mohio
atu au he mea patai i korero mai ai koe i tena kupu.
Tenei taku whakautu, ki to matou ritenga kotahi
tupuna (ehara i to mua, engari hei te tuaono), ko ona
uri ka kiia e matou kia kotahi tonu i runga i te
whenua ; kotahi tonu i te mea kei runga katoa nga
uri a te tuakana a te teina, me a ratou tamariki kei
taua whenua. Ahakoa TITI, tautohe ratou, e take
katoa ana ratou ki runga ki taua whenua, e kore e
riro anake i te ingoa nui o ratou te mea nui ranei o
ratou mana anake taua piihi, kahore, na ratou tahi
taua whenua. Ki to mua ritenga, ka pa tau he
whenua i riro i te rau o te patu, a, i Toto i te ture ka
tahuri mai taua iwi ki te tautohe ki tona whenua, ki
te tukua atu ki te Kooti, ka tika; ko te tangata i rere
i te rau o te patu, ka riro tona kainga i a ia ko te
tangata nona te whenua kua he, mehemea ko te
tangata ano i toa koia i tika, ka riro ano i te mea i
kaha, i toa i te rau o tana patu, ki a ia te whenua, ka
tika tenei; tena ko te whenua kihai i he i mua, a tae
mai ana ki roto ki te ture kia haere tika, me nga
tangata i putake ake i taua whenua, kaua tenei e kiia
mai " ka riro i te mea i mohio, i te mea i toa." E hoa
e tika ana to kupu, kaua te tangata kihai nei i tika
tona ara tatai kia take ia ki te whenua. Ma koutou
tenei e ki mai ki au, ka peheatia  te tangata e tika ana
ki te riro te whenua i a ia, kihai i putake ki runga ki
taua whenua? A, ki te hiahia taua tangata ki te
whakararuraru, a tika ana, ko taua tangata kihai nei
ia i putake ki te whenua, he mea kia riro ai mona;

ka kiia e te Tumuaki o te Kooti ko taua tangata i
tika, ko taua tangata ke ki a ia te whenua. E tika
ana koia tenei ki tau titiro ? E hoa kia marama tenei
i a koe mo te tangata ke, e tika ana te tangata mohio
toa, he take ano ia no te whenua; ka tika tena.
Engari kei te ritenga o taku kaua e kaiponuhia, me
aroha atu ana hoa ; ka tohe au i tenei kupu kia tika
mai te tangata ke. Koia hoki tena kupu aku i tuhi
atu ai i te 18 o Tihema, 1872, e kore e tika kia riro
te whenua i runga i te matauranga o te tangata ke, a
ko taua tangata ke hei putake mo te Karauna Kara-
ati. Ka hoatu kupu ano ahau ki a koutou kia marama
nga whakahaere me nga ritenga katoa, kei rite ano ki
tena kupu aku i tata mai ai nga TITI, nga tautohe, me
nga wehewehenga. E kore tenei kupu au e tika ara,
na te whakanohoanga o te tangata ke hei take mo te
whenua. E hoa ma, kia tino matau mai koutou i te
haerenga o aku kupu, e wahi ana ki a koutou ki oku
hoa pakeha. Ko to matou ko to te maori, e rua nga
kupu, nga take e pouri nei he whenua tetahi, he
wahine tetahi; ko te take tonu tenei ahakoa tini nga
he o te maori ko te tino matua tenei. Ko to te ture
tenei, ko tau i ki mai e riro ano te whenua i te tangata
mohio, i te tangata toa, ko tou tena; ka mohio nei
koe kei te tautohe a taua korero. Tena e hoa ma, kei
riria mai, he mea pai hoki i utua mai e koutou aku
korero ; kaua e kiia e koe nou nga raruraru, kahore,
i runga i taku korero noku no te maori. Tenei taku
whakaaro, ko koe hoki te matua, kei a koe te ture;

ko ahau e haere atu ana, ka waiho tenei iwi, he iwi
mo te maori i runga i te kupu a Wikitoria te Kuini o
Ingarangi i tana mahara atawhai ki nga rangatira me
nga hapu o Niu Tireni; i tana hiahia hoki kia to-
hungia ki a ratou o Tatou rangatiratanga me to ratou
whenua, a kia mau tonu hoki te rongo kia Tatou ara,
ki nga rangatira maori na i roto i nga tau e mahi ana
nga runanga katoa me nga mahi o te Paremete.
Kahore ano nga mahi i puta mai ki runga i enei take
mahi ai, inahoki e mau nei ona tikanga mai ano, te
raruraru whenua ki a matou.

E hoa e te kai tuhi o te Waka Maori, kei whaka-
haweatia mai ena korero, ki te tika i a koe kia utaina
ki te TIU o to Waka e pai ana ; ahakoa tautau puwha,
ahakoa pupuroi, panga ki te tainga a TIU. Mehemea
ka kiia e koe " hei aha, ma wai tenei tautau puwha

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

69

me tenei pupuroi i utaina ai," pana atu ki te wai. E
hoa ma mo ta koutou whakatauki i tuhia mai nei, i
mea kia whakaoho koe i taku moe ; " me mau mai e
koe ko te patu ki tetahi ringa, ko te whakapuru ki
tetahi ringa, noho mahana ana, haere mahana ana."
Tenei taku mo to whakatauki, ko te haki tena i mai-
angi ai nga korero o Akarana, o Poneke hoki. Ko
taku whakatauki tenei, kua rongo pea koutou, " ka
rukuruku huna ka horahora papaka nui." Heoi nga
kupu a to koutou hoa, kia marama mai te ngau. E
hoa ma e pai ana hoki, he korero noa na tatou, he mahi
na te ngakau.
Na to hoa.

Na MAIHI P. KAWITI.

Ki a te Kai tuhi o te Waka Maori.

Mataahu Mei 16, 1873.
E hoa tene koe. Utaina atu enei korero aku hei
whakahoki i nga kupu a Himiona Ngawaka i tuhia
mai nei i Arekahanara, Waikato, i te 20 o nga ra o
Hanuere. E hoa kei te tika ano etahi o au kupu mo
te whakaaturanga atu i te pai o tenei iwi o Ngatipo-
rou i whakarangiruatia nei e te mahi kino a nga
tangata tokorua anake, kaore nei hoki te tokomaha i
uru atu ki roto o ta raua na mahi kino ; koia te take
i kore ai o matou taringa e mumura e whakama hoki
i au kupu. Ko taua raruraru a raua kua oti noa atu
ite ture te whakamutu, mau rawa te rongo kia raua
ano. a, mehemea ka kino raua a muri ake nei ka tino
whiua rawata. Na, E Himiona tika rawa hoki te
whakahe mou, ara, mo Waikato. Ko tehea mahi
hoki a Waikato i atea i te raruraru ? Kahore ra,
inahoki nau noa i whakatu tou tangata rahi hei kingi
mo te motu katoa, ara, te uri rangatira e ki mai nei
koe kaore ona maminga. He aha koia te whakape-
hapeha ehara ranei tena i te maminga ? I pehea koia
te hanga o tou tangata rahi, i rereke ranei i hanga
enei tangata rarahi tonu hoki, uri rangatira kaore
nei e whakapehapeha, a, kia waiho rawa ko Papato-
korangi hei kingi mo te motu nei ? He tika ia na
i kona a Ngatiporou ngakau kuare i te awhina i a
koe i roto i to mate ; a, he mamae te utu i riro mai
i a ratou, koia te take i tawai ai matou ki a ratou
tahi ko koutou. Muri iho nei ko to Atua Hauhau,
e ki mai nei koe he hauhau koe i mua. He aha ia
na e taua e tetahi kia kore rawa he kupu taunu e
puta atu mo te mahi rupahu i ngaro ai etahi o o
tangata ki te mate ? Aha! mau rawa mai i te upoko
pakeha ki konei whakahaehae haere ai i roto i
a matou. Auarere! Kaore ra i te he te take i
parapararua ai matou nei; he tika ano no nga
whakahaere a te pakeha; he wetiweti no nga
tikanga a taheke taane e kiia na e koe kaore ona
maminga, ara, a te uri o te Aitangaatiki. Tena kia
paepae mai oti o taringa, kia korerotia atu nga
whakahaere a Waikato i mohio i au, i karangatia mai
nga iwi o te motu nei kia haere atu ki te hapai i a ia,
te taenga atu aeha! he hapai ra ia i to patu; te
kaati i tera, rangona rawatia atu tau kua mate te
pakeha, he mea kohuru, ka kawea noatia e te he
manawa ka anga ki te karakia ki te Namu, ki te
Rango ki te Whakapakoko ; te tutuki pea ki te
rangi, tutuki ke ana ki te waha o te mate. E hoa,
te tika ano ra kia kore te Ariki e parapararua, na te
whakama hoki, kei kataina e koe te tangata e hapai

ana i a ia. Engari ia kua eke ano matou ki runga
ki te waka kotahi hoe ai, ara, ki roto ki te maru o
to tuahine koka, o te Kuini ki te wahine kaore ona
kohuru, kahore ona whakapehapeha engari he wha-
kahaere pai me te aroha me te rangimarie, me ana
ture pai rawa e awhi ana i te iwi. Heoi ena kupu.

Na, ka whakatau ano hoki ai i nga kupu a Hone
Rua e whaki mai nei i nga he o te maori, me te apiti
mai ano i tana kupu owhiti e ki mai nei me titiro atu
te he, te tika ranei. E hoa, kaore au kupu e whaka-
hengia, engari rawa ia ki te mea kaore hoki tou
ngakau i te whakarite i aua mahara, ka whakahengia
ano koe te kai whakapuaki mai.

Heoi ano,

NA TAMATI TAUTUHI.

TE TAENGA MAI O TE KAWANA HOU.

No te 14 o nga ra o Hune ka u mai te " Runa" ki
Poneke me te Kawana hou a Sir James Fergusson   i
runga. No te ahiahi pa, ka tu te tima ki te waapu, i
reira katoa te nuinga o nga tangata o Poneke e
tatari ana ki te taenga mai o te manuwhiri. Kua
oti te waapu te whakapaipai ki te nikau, ki te ponga,
ki te tini noa atu o nga mea o te nehenehe. Te unga
mai ki uta katahi ka hapainga te reo o te mano ki te
hure, ki te mihi atu ki te manuwhiri tuarangi. Ka
tae mai te Kawana ki te pito ki uta o te waapu ka
eke ki runga ki tana kareti ka awhina mai ki tona
whare, e nga waranatia e nga kai-tinei ahi, me nga
rama e mura ana i te ringa o ia tangata o ia tangata,
marama katoa ana ara huarahi o te taone. Ka tae
ki te whare ka okioki, katahi ka huihui mai nga

waranatia me nga tangata katoa ki te kaari o te
whare o te Kawana, ka oatitia a Kawana i reira e Te
Timuaki o nga kai whakarite whakawa o te Hupirimi
Kooti. Ka oti tenei, ka mutu te hui ka hokihoki
nga tangata katoa ki o ratou kainga.

Kua tae mai ki a matou te rongo o tetahi hui a
nga maori i turia ki Kaipara, kia rangona ai te
whakaaro o Ngatiwhatua mo te kohuru ki Waikato;

ka nui nga kupu whakahe a taua iwi mo te kohura
me ta ratou ki hei hoa ratou ma te Kawanatanga.
Ka tika ta Ngatiwhatua awhina i te ture, he iwi hoki
tena kua (kite i te ora o tena huarahi, kua mohio
ratou ki te he o te mahi i waho o te Ture. Kua
tukua e ratou a Paora Tuhaere kia haere ki te Kuiti
ki te korero ki nga tangata o reira i nga kupu a
Ngatiwhatua.

Kua puta te panui a Te Kawana mo te Paremete
kia tu ki Poneke a te Turei te Io o nga ra o Hurae
e haere ake nei.

KUA kite matou i te Kahiti, e mea ana kua whaka-
turia e te Kawana a Hoani Taipua raua ko Hema Te
Ao, o Otaki hei Ateha i raro i nga " Ture Whakawa
Whenua Maori." E nui ana to matou koa mo tenei
ritenga, ara, mo te tahuritanga o nga rangatira tai-
tamariki ki te whakahaere i nga ture kua whakata-
kotoria e te Paremete. He whakaatu mai tenei i to
ratou hiahia ki te whakarere i o ratou tikanga kuare
o mua, ki te whakahaere i nga mahi e ora ai to tatou
nei motu. Ko ta matou kupu tenei " Kia kaha te
hapai i aua ture pai katoa."

Printed under the authority of the New Zealand Government, by GEORGE DIDSBURY, Government Printer, Wellington.