TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA.

VOL 9.]

PO NEKE, WENEREI, MEI 23, 1873.

[No. 8.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Kua tae mai te reta a Wi Wharepa o Waitangi, Whare-
kauri He Whakaatu mai i to ratou tukunga i tetahi kaipuke
ki Taranaki, ko nga utanga o runga he kau he 1101110 ; ko etahi
he Toroa. Na Apitia Punga i kawe mai ki Taranki. E £50 i
utua e ratou ki te pakeha nana te Kaipuke. Ka nui te tika o
tenei tu mahi. E whakapaingia ana e ratou, notemea ma te
mahi pena te whai rawa ai te tangata hei oranga mona.

Tenei te reta a Tamati Reina, o Matatera Whangaehu, kua
tae mai. He panuitanga tuarua nana i ona kai, pera me tona
reta i taia ki te Waka o te 25 o Maehe, 1873. E kore e taea e
matou te uta ano i nga korero pena ki runga ki to tatou waka,
kei hoha nga kai-korero. Engari me tutuhi mai i nga korero.
marama, whai tikanga, ko era anake hei utanga. Ko ta matou
hiahia kia tuhi tonu mai nga hoa Maori i nga korero papai o o
ratou takiwa. E nui ana to matou whakapai ki etahi o nga reta
e tuhia mai ana hei utanga mo te nupepa nei, he tino marama
no nga kupu. Tena ko te korero mo nga kai me whakamutu.

Kua tae mai te reta a Hoani Uru o Kaiapoi. E whakapai
ana i nga korero a Takutu Rotana o Taranaki, kua oti te panui
ki te nupepa nei mo nga tamariki maori.

Kua tae mai te reta a Renata P. Kawatupu o Ohaeawai e
marama ana ana kupu timatanga, engari ko te nuinga kahore e
pai mo te panui ki te Waka Maori koia i kapeu ai tana reta.
Engari me kimi a Renata i etahi atu korero pai hei uta ki
runga ki te waka. Ka nui to matou hiahia kia tukua mai e o
tatou hoa o te pito ki Raro etahi korero  mo te nupepa.

Kua tae mai te reta a Hona Te Ahukaramu e whakapai ana
i nga korero a Takutu Rotana o Taranaki e taia nei i roto i te
Waka Maori. E marama ana tana korero mehemea ia ka
mahi ia i runga i nga tikanga e whakatakotoria ana e taua
takuta. Ko te kupu whakapai kau, ko te mahi kia kore ka he
tenei. E patai mai ana a Hona Iti te kupu (i te takuta i te
nupepa o te 23 o Aperira mo te kuri mehemea ka tapahia te
huruhuru ka pama te kiri ki te mea matotoru, mea pipiri ranei
e tutaki ai nga putaputa ririki o te kiri, e toru nga ra ka mate.
Ma Hona e titiro ki nga korero o runga ake o raro iho o taua
tupu ka kite ia, mehemea ka noho paru tonu te tangata ka
pangia e te mate. Ma Hona e ata titiro enei kupu ka marama
mana e ki mai.

E PUTA mai ana ki a matou i nga wahi katoa, te
rongo o to tatou nei " Waka," katahi nei ka nui haere
te whakapai o nga tangata maori ki ona korero.
Waiho ana tenei rongo hei koanga mo a matou
ngakau. E hiahia ana matou, kia mau tonu, kia
neke ake hoki tenei titiro mai a nga hoa maori. Ma
matou te whakaaro ki ta matou wahi, ara ki te kohi-
kohi mai, ki te tuku i nga korero ahuareka hei korero-

tanga ma o matou hoa. Ko to take i taia ai tenei
nupepa e te Kawanatanga, he mea kia whakatupuria  i
roto i nga tangata maori te mohio, me te hiahia ki te
korero pukapuka, ki te rapu matauranga, ki te kimi
hoki i nga tikanga o nga mea katoa. He tohu pai ia
no tetahi iwi ina matenui te tokomaha ki te kurero
pukapuka, kia tupu tenei mahi i roto i a matou i te
iwi o Ingarangi kia meatia he iwi korero pukapuka
katahi ka tero to haere i runga i te huarahi o te
mohio, taea noatia tenei wa. Kei nga pukapuka te
puna e utuhia ai te matauranga. Ho rua no te
mohiotanga, ko nga tikanga o nga tini mea kei
aua rua e rongoa ana. Ki te nuinga o nga pakeha, he
maha nga tau e whakapaua ana ki te kohikohi i nga
kai o enei rua, ara o nga pukapuka. Mehemea e
tino kitea ana te nga tangata maori nga painga e riro
mai i te whiwhinga ki aua mohiotanga i kohikohia nei
i roto i nga pukapuka, tena e whai nui ki aua painga
kia nro i a ratou. He whakamahara nei ta matou ki
o matou hoa maori, kia oho, kia titiro o ratou kanohi
hi tenei wahi e kore ana i a ratou; he mahara no
matou, mehemea ka ata kitea e ratou tenei wahi, tera
te kaha ai ki te kimi tikanga e whiwhi ai ki enei mea.
No mua te ki, ko to kuare te take o nga kino katoa.
Heoi ra. Engari e mohio aua tatou, he matua ano ia
te kuare no nga he tini noa atu, no nga pouri e maha
i te ao nei. No konei matou ka mea ki nga tangata
katoa e korero ana i tenei nupepa; whaia te mohio-
tanga ia ra, ia ra, ko tetahi mea hou kia taea, ko te
korero pukapuka, ko te rapu nui hoki o te whakaaro
kia taea nga ritenga o te korero ; a, ki te wahi pakeke
kaore nei e marama i te korerotanga tuatahi, tuaruatia
te korero ; tohea ano a, ma hoki; me ui atu ki tetahi
tangata mohio, maua e whakaatu mai, kaua e whaka-
rere noa iho, engari kia taea, kia matara mai tona
ritenga. Kahore ano kia maha noa nga pukapuka
Ingarihi te whakatu ki te reo maori. Ko a matou
tino pukapuka, kahore pea e whakamaoritia, ko etahi
e kore e taea; ko etahi ahakoa whakamaoritia, e kore
e marama ki te korero noaiho. Engari ma te wha-
kaako anake ki to reo pakeha te taea ai aua puka-
puka e te tangata maori Me tahuri mai te whakaaro

56

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

ki tenei mea inaianei ano. Ko nga kaumatua ia, e
kore pea e ueke ake he mohiotanga mo ratou ki te
reo Ingarihi. Engari he ki nui atu tenei ki a ratou
ko nga tamariki me whakaako ki te korero pukapuka
reo pakeha. Kahore matou e mea ko te mohio kau
ki te whakarongo reo pakeha, ki te korerorero reo
pakeha; engari ko te korero pukapuka reo pakeha.
Ko te mohio mo nga tamariki maori kia rite ki to
nga tamariki pakeha, kia waiho ai ku nga pukapuka
reo pakeha, e whakaako nei nga tamariki pakeha, ko
aua pukapuka tahi hei whakaako mo nga tamariki
maori. Kia tika ra hoki ta raua utu utu wai mai i te
puna kotahi, ta te tamaiti pakeha, ta te tamaiti maori.
E nui atu ana to matou whakapai ki te whakaaro o
nga Maori o te motu i tenei takiwa, e tono tono nei
ratou kia whakaturia he kura i runga i nga ritenga o
te " Ture Kura Maori," a te Kawanatanga, hei ako i
nga tamariki ki te reo Ingarihi. Koia ano ra tena—
ko te mea -rawa tena nana i tino tiriwa nga iwi e rua,
ko te kore matau o tetahi ki te reo o tetahi. E hara i
te mea he rere ko rawa no te whakaaro o tetahi o
tetahi; ehara i te mea he atua tetahi he tangata
tetahi i kore ai e piri te noho, i kore ai e kotahi te
whakaaro—kaore, he tangata tahi raua, he whakaaro
tangata ta raua tahi hoki. Te mea i he ai ko te ara "e
matau ai tetahi ki nga tikanga me nga whakaaro o

tetahi e tutaki ana. Na,ma ta reo Ingarihi ka akona
ki nga tamariki mana e e whakatuwhera. Hei reira ka
korerorero tahi te pakeha, me te maori te mea rahi,
te mea iti, ka kite tetahi i te matauranga me te ahua
o nga whakaaro pai. kino ranei o tetahi, a ka tupu te
aroha he rongo pai ki waenganui o raua. Ma konei
hoki e matau ai nga maori ki nga tikanga nui a te
pakeha i kake ai ia. Tera ano nga iwi kei etahi
wahi o te ao i noho kuare i mua he noho maori tonu
—no te akonga ki te reo pakeha katahi ka piki tahi,
ka mahi tahi i nga tohungatanga katoa e ora ai te
tangata.

I te haerenga mai o te pakeha ki Niu Tireni, ka
homai nga kaipuke, nga hoiho, nga parau, nga moni
me era atu tini mea kahore nei i kitea noatia e te
tangata maori, kahore ano hoki te tikanga o aua mea
i mohiotia e ratou. Inaianei kua kitea te tikanga o
aua mea, me te painga, kua kitea hoki te ani e taea ai
te whiwhi i aua tu mea. I te tuatahi ko te kuare, ko
te kore ; inaianei ko te mohio ko te whiwhi. A na
wai i whakawhiwhi? nana ano ; waihoki, ko te mohio
ki mua, ko te whiwhi ki muri kia mohio nga tangata;

heoi ka whaia ano, ka peratia me nga taonga pakeha
i whiwhi ano hoki ki tenei. Ko tenei e hoa ma,
whakaarohia enei mea, kia oho, kimihia nga ritenga,
kia wawe te whiwhi ki enei painga o te matauranga.
E mohio ana koutou, kei te whakahaere te Kawana-
tanga i enei tikanga hei whakaara i a koutou.

Tena e roa atu he kupu ma matou mo runga i tenei
mea ; heoi me kati i konei. Kaore ia nei i takoto
te ki:—

"Kia kotahi te kupu ki te whai-whakaaro, kaati.''

KA hoki ano matou i konei ki te whakaaro i nga
tikanga o te ture i timata ai te whakaatu ki a koutou
i tera Waka, he roanga tenei o taua tu korero, i
tuhia ki tenei nupepa hei whakamarama i a koutou
ngakau, hei whakakite ki a koutou i nga mea e ngaro
ana ki te tangata maori; he kore pukapuka ki tona
reo ake hei ako i a ia ki ona tikanga. Engari, e hoa

ma kaua koutou e ki he mea tuhi kau na matou enei
korero, kahore, he tino whakaaro ki a koutou, he
aroha ki to koutou kuaretanga, he whakanui he
hapai ake i a koutou ki runga, i tuhia ai e matou ki
to tatou nei nupepa. E mea ana hoki matou, he tino
utangi enei tu korero mo to tatou nei Waka, note-
mea he korero whai ritenga, he korero taimaha hei
whakaaro mo te hinengaro, hei whakamarama mo te
ngakau. Ko tenei e hoa ma, ata korerotia e koutou

enei kupu whakaari i nga tikanga o to koutou nei
ture tahi, kia tupato ai ki te ngakau, kia mana ai i te
tangata, kia noho tika ai, raruraru kore ai tatou
katoa ki tenei motu ki Niu Tirani, to tatou nei
kainga kotahi. Ko tenei mea ko te ture, he kupu
tohutohu, he kupu whakatakoto na te Atua ki te
tangata, hei ritenga mona i ana whakahaerenga
katoa i tenei ao. He kupu pumau na te Atua kaha
rawa, hei whakarite ma te tangata i runga i tona
ahua iti, ngoikore noaiho, i mohiotia ai e kore rawa e
tika kia turi ia ki te kupu o tana kai hanga. I te
hanganga a te Atua i te ao, i nga whetu me nga mea
katoa, i te wa o te korenga, i takoto tonu i a ia nga
ture e mau tonu ai aua mea; a ko nga mea ahua ora,
ara, te tangata, nga kararehe, nga ika, nga manu, nga
mea ngoki i runga i te whenua, nga rakau, nga mea
katoa e tupu ana i runga i te whenua; he mea hanga
katoa na te Atua, he mea tiaki tonu nana i runga i
nga ritenga, i nga ture i whakataua e ia hei ture
pumau mo ratou, e ora tonu ai, e tuturu ai i runga
ano i nga huarahi i kitea ai e tona whakaaro nui.
Ko ia ko te tangata, he pononga na te Atua na tona
kai hanga, a e puta mai ana tana oranga i a ia, a e
titiro ana ona kanohi ki a ia mo nga mea katoa; a ko
nga kupu anake o te Atua hei whakarongo maua; ko
ana kure me ata whakarite e ia, kia noho tika ai ia i
tenei ao, kia ora tonu ai i tera ao atu. He mea
hanga na te Atua te tangata, a tukua mai ana e ia ki
a ia te tikanga mo tona whakahaere, ara, te huarahi
hei takahi maua: a mana e kotiti ki matau ki maui
ranei o te huarahi kua oti te whakaatu e te Atua hei
haerenga mona, e ora ai ia, nana ano te he, i te mea
kua ata tohutohu te Atua ki a ia nga huarahi e rua,
te huarahi ki te ora, me te huarahi ki te mate. He
mea ako ano na te Atua ki a ia nga ture, nga ritenga
e noho tika ai ia, kore rawa hoki e kitea e te ngakau
maori, he mea ngaro hoki ki a ia. Titiro hoki koutou
ki tenei whakaaro atawhai o te Atua. Mehemea i
whakataimahatia e ia ona tare hei whakarite ma te
tangata, ma wai koia e whakaputa ke i taua whaka-
aro ano ? Tena ko tenei, ko ana ture e rite ana ki a
ia, he ture pai, he ture ngawari, he ture atawhai i te
tangata. Ko nga ture o te Atua he ture tika anake,
notemea e putake mai ana i a ia, i te puna o te ora,
o te maramatanga, o te matauranga e kore rawa e
ta eae te ngakau tangata te whakaaro. Ko tetahi ture
pumau o te Atua koia tenei ko te ture o te tika, o te
he, kua oti to whakaatu mai e ia ki te tangata hei
whai mana. Ko tona tukunga iho hoki koia tenei,
ko te ora, ko te mate. Ko te tangata e whai ana i te
tika, ka ora ia; a koia e mahi ana i te kino, ko tana
e kite ai he mate. Titiro hoki koutou ki enei tino
ture tika a te Atua, nana i putake mai ai nga ture
katoa o te ao; ara, te ture nei " me mahi koe i te
tika o tenei ao ; " " Kaua rawa tou hoa e tukinotia."
" Ko nga mea katoa a te tangata ata whakaritea atu
e koe ki a ia." Mehemea ka rite enei ture i te
tangata, kua kore rawa he take hei mahinga mo etahi
atu ture, i te mea kua noho ora ia i runga i enei tu
tikanga, e ata noho ai te ao katoa. E rua nga tino
ture i te ao nei, i take mai ai etahi ture ; tuatahi ko
ta te ngakau tangata i kite ai, i mohio ai hei ture
tiaki mona, kia tika ai tona noho i runga i to pai i te
rangimarietanga. Tuarua, ko ta te Atua i whakakite
ai, he ture pena ano te ahua, engari he ture tika
rawa a te Atua ture, kore rawa ana he wahi hapa,
penei me a te tangata i whakatakoto ai, engari he
ture tika, tika rawa atu; a ma te whakarite o te
tangata i enei ture ka kite ai ia i te ora, i te pai, i te
haringa tonutanga, a e whai mana ana ki nga iwi
katoa o te ao. Engari kei ki te tangata na tona nga-
kau mohio i kaha ai ia ki te kimi i enei tino ture,
kahore, i ngaro hoki enei ture i nga iwi katoa o te ao,
i roto i nga whakapaparanga maha noa atu ; a na te
Atua i runga i toua atawhai nui mo te tangata i
whakaatu ai, i whakakite ai, i taea ai e te ngakau

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

57

tangata te mahara, te whakaputa hei ture tuturu 
mona. Engari kei pohehe koutou ki enei korero, ko
tona tikanga hoki he whakaatu i nga take o tenei
mea ingoa nui o te ture, notemea he nui noa atu nga
kawenga ketanga o taua mea i runga i nga mahinga
o te tangata, i te orokotimatanga o te ao, taea noatia
enea  ra.

Tenei ki tetahi atu nupepa ka whai korero ano
matou mo tenei mea, engari me kaati inaianei kei
hoha te tangata i te roanga, engari me ata tirotiro
marire koutou i te ritenga o enei korero; kia mohio
ai koutou ki tona tikanga, kei maumau korero kau
atu e matou ki a koutou.

WAIKATO.

KAHORE he rongo hou o raro ; ko nga kai kohuru i
te pakeha ra kahore ano kia whakaputaina mai e
Waikato ki te aroaro o te Ture. Ko Ngatimaniapoto
e whakawatea mai ana ki tahaki, e kore hoki ratou e
pai kia uru ki te raruraru mo te he o te tangata
kotahi. Kua pahure ke te ra i whakaritea e Waikato
mo tana kupu, kihai ano kia puta marama mai he
kupu rangatira mana—kei a ia anake tona he; ko
nga iwi ke katoa kei te whakahe i taua hara, kei te
tohe kia homai te kai—kohuru kia whakawakia. He
maha nga korero marama a nga. iwi katoa o te motu
nei mo taua he; ka taia ki konei nga korero a Wi
Te Wheoro kia Ngatiraukawa, me ta ratou whaka-
hoki atu, hei titiro ma nga hoa maori e noho ana i
nga wahi katoa o te motu :—

Ko te whai korero ki a Ngatiraukawa i to ratou
taenga mai ki Kemureti  i te ono o nga ra o Mei 1873.
Ka hui a Ngatiraukawa me Ngatikoroki ki roto i
tetahi whare i hanga e te Kawanatanga ino nga maori
i Kemureti. Ka tu ko TE WHEORO .—

Whakarongo mai e Ngatiraukawa, i karangatia atu
koutou kia haere mai koutou ki konei tatou ata
hurihuri ai i tetahi tikanga e ahua marama ai ta
koutou noho i runga i te pai i roto i tenei ho nui kua
takoto nei ki o tatou aroaro ; kua kohurutia kinotia
nei he pakeha i runga i te kupu e kiia noi e tera taha
kua kuhua te hoari. Kahore he mahi penei i kitea e
au ki roto i Waikato, kia tapahia te pane, kia tika-
rohia te manawa; ka harihana hei matakitaki ma te
tini o te tangata. Waihoki, o mohio ana ano koutou
ki tenei:—" Ko te tangata e kohuru ana, e mahi kino
ana; koia ano te utu mo tona he. Ko te tikanga
tenei o te Kawanatanga, he ata kimi marire kia
watea ai te hunga hara kore, kei pa te hara o
te hunga kino ki to hunga hara kore." Ko tenei
e hoa ma, ko te tikanga pai tenei ma Ngatirau-
kawa, kia watea i tenei mea kino a Purukutu.
Waihoki, ko koutou o Ngatiraukawa kua noho tahi
nei tatou i runga i te rangimarie, kei hoki atu ano ki
te pouri, kei ngahau ki nga mahi a koutou whanau-

nga, kei pera me te Patiki e hoki ana ki tonu puehu-
tanga ; me te Peropero e. hoki ana ki tona ruaki. Kei
mea o koutou whakaaro ka warewaretia tenei kohuru
ka peratia me Manukau, kahore; ka whaia tonutia
tenei he, kiu rite ra ano he manawanuitanga a
Manukau no te pakeha ehara i te mea ka mahue
noa, i runga i tenei e kore e manawanuitia kia taea
ra ano nga kai—kohuru. Waihoki e hoa ina, he mea
nui ano tenei hei hurihurihanga ma tatou ko a koutou
whenua e ruritia nei. Ki taku whakaaro me waiho
marire aua whenua kia ata takoto ana inaianei, kia
watea ra ano tenei he; ka ata rapu ai i tetahi tikanga
mo o koutou whenua, e hara i te whakahe i a koutou
mo aua whenua, engari he maharatanga kia ata huri-
hurihia nga whenua penei i runga i te pai.

I utua enei korero e NGATIRAUKAWA, i mea, e pai
ana ena kupu kua puaki mai na i a koe, e kore
matou e hoki atu ki te kino; e kore rawa matou e
awhina i tera taha mo te mahi a Purukutu. Heoi

ano ta matou tino kupu i roto i a matou, ki te kara-
ngatia, matou e te Kawanatanga kia haere matou ki
te whai i a Purukutu ka haere tonu matou ki te hopu ;
ko ta matou tino kupu ko matou hei whai i a Puru-
kutu, mehemea ka whakaae mai te Kawanatanga.
Waihoki, ko te tikanga mo nga whenua, e whakaae
aua matou kia ata waiho o matou whenua inaianei kia
ata takoto, kia marama ra ano tenei mahi a Purukutu.
Heoi ano.

TE EA I WHANAU AI TE KUINI.

HE ra whakawhetai na matou te Haterei te 24 o nga-
ro o Mei, ko te ra i whanau ai te Kuini. No te
tau 1819 i whanau ai; na kua tae ona tau ki te 54 i
tenei Mei 1873 ; kua tae hoki ki te 36 o nga tau o
tona Kuinitanga. Ue ra tino whakawhetai ki Inga-
rangi ine ona motu katoa i ia tau i ia tau. I to tatou
nei motu i Niu Tireni, he whakawhetai ki a ia, haruru
aua i runga i te ranei i te pakutanga o nga pu nunui,
raua ko te pu maori nei ano. Nga whare hoko i nga»
taone katoa i tutakina; nga mahi i mahue katoa;

whero katoa, ana a runga o nga whare me nga kaipuke
i nga haki o to rangatiratanga o Ingarangi. E tika
ana kia whakanuia te ingoa o te Kuini; he Kuini
atawhai rawa huki ia; he Kuini whakaaru ki ona
tangata kia noho tonu i runga i nga mahi e tika ai te
tangata e whai aroha ki nga tangata katoa. He me»
kino ki a ia te riri, ho mea pai te atawhai. Kei mea
etahi maori, ko matou anake, ko tu pakeha, e kite ana
i te atawhai o te Kuini—kahore, ko tatou katoa. He
maha nga tau e kino ana etahi iwi o tenei motu, maha
noa atu hoki nga karangatanga o te Kawana ki a
ratou kia whakamutua ta ratou mahi pera, kia hoki
mai ano ratou ki te pai, ki te ora, kia noho tuturu i
raro i te maru o tenei Kuini tino atawhai. Na te
aroha hoki i penei ai; ehara i te kaha kore, engari
he aroha, he hiahia kia whakakotahia nga iwi e rua.
Ko te tikanga a nga iwi tutu i nga tau kua pahure
atu nei, ho tohe ki te whakanoa i to mana o te Kuini
i tenei motu, me ona ritenga ngawari—manaaki
tangata. Otira kihai i taea ta ratou i, hiahia ai, ae
kore rawa ano hoki e taea. Na te uaua na te mana-
wanui o etahi o nga tangata, whakaaro tika ki te ata
whakahaere i te pai i ora ai tatou inaianei. E nui atu
ana Ia matou whakapai ki te tikanga whakahaere o to
Kawanatanga  i tenei takiwa e mahi ana i raro i te mana
e o tenei Kuini atawhai nui ki te whakatakoto ritenga e
kotahi ai te pakeha mo te maori ; ara te awhina i ngaa
maori ki to whakatu kura i nga wahi katoa o te motu
hei ako i nga tamariki ki te reo pakeha, me etahi ata
matauranga, e tika ai te pakeha—ma te reo kotahi
hoki e kotahi ai tatou. Ka nui hoki to matou wha-
kapai ki nga ritenga o etahi o nga iwi—ara o te
Waipounamu, o Whanganui, o Ngapuhi, o Ngatika-
hungunu, me etahi atu, mo ta ratou hiahia kia
whakaturia he kura ki o ratou takiwa, e hapai ana
ratou i enei mahi a te Kawanatanga. Tera te puta
mai ai te maramatanga ki a ratou a muri ake nei.
Koia ano tena e hoa ma, kia kaha tonu tatou; kia
kaha tatou ki te pehi i te kino, ki te hapai i te pai

anake.

Ko tenei e nga rangatira maori o te motu nei me
hui o tatou whakaaro ki runga ki te pai, me mahi tahi,
hia tau ai te rangimarietanga ki runga ki a tatou
katoa. Heoi e hoa ma, whakaarohia marietia enei
kupu kua tuhia nei hei korero ma koutou.

TE TURE MO NGA KAUNIHERA MAORI.

KEI te pohehe etahi o o matou hoa maori ki te
tikanga o te ture mo nga Kaunihera Maori e hua

 ana ratou kua oti te whakatuturu taua mea hei ture.
Na, kia ata rongo mai, kahore ano kia whakaaetia e

 te Paremete taua Ture, no te tatanga hoki ki te

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

mutunga o te Runanga i te tau 1872 katahi ka
korerotia taua mea, heoi kihai i whai taima mo te
whiriwhiri i tera mea nui; koia i kiia ai taihoa e ata
korero. Hei tenei tau pea ka whakamatauria ano.
He kupu atu tenei ki o matou hoa e whakatu mai na
i nga tangata mo nga kaunihera, kia mohio ai ratou
he maumau mahi kau ta ratou, engari me tatari kia
kitea ra ano te peheatanga i tenei nohoanga o te
Runanga e haere ake nei.

TE AHUA O TE AO.

Ko te meatanga tenei e matau ai te tangata ki te
ahua o te ao, ona takiwa, ona wehewehenga, nga iwi
O runga, te peheatanga o nga oneone, me era atu mea.
A, e kore pea te nuinga o o matou hoa maori e
whakapono ki te porotaitakanga o te ao mete poi nei
Io te mea ia, e tua pararahi ana nga pito, ko ona toko
ara. E rua te kau ma wha mano maero te awhio-
tanga o te ao; wahi iti i te waru-mano te matotoru.
He moana tetahi wahi te whenua tetahi wahi ; ko te
nui ia kei te moana. Ko nga tauwehenga nui o te
ko koia enei:—Ko Oropi, ko Ahia, ko Awherika, ko
Amerika, ko Autereria, ko Poranihia, ko nga wahi
matoke. Ko nga moana enei :—Ko te Tuaraki, ko te
Tonga, ko te Atiraki, ko te Mane me te Iniana.

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O
TE AO NEI.

UPOKO 1.

I mua, e noho ana te tangata maori i runga i tona

whenua, kahore i mohio tera ano etahi whenua. Ko
Niu Tireni anake tana i mohio ai, ko te ingoa o tenei
motu ki a ia ko Aotearoa. Engari ki ta etahi ki, tera
ano tetahi motu i hoe mai ai nga tupuna. Ki ta
etahi no Hawaiki, ki ta etahi no Rarotonga nga

waka i eke mai ai ratou. He pukapuka tenei hei

whakaatu i te tini o nga whenua o te ao nei, kia
mohio ai a matou hoa maori

Ko te pakeha kua mohio noa ake ki te ahua o te ao
ki te maha hoki o nga whenua. Te take i mohio ai
te pakeha, he rere tonu no nga kaipuke ki tera mutu,
ti tera motu. He mea potakataka, he mea kopuku

tonu tenei ao e noho nei tatou; pera me te ra, me te

marama te potakataka. E huri haere ana te ao nei,
me te huri me te haere ; kei waenganui te ra e tu
ana. Ka aro nui tetahi whenua ki te ra, he awatea;

ka tetaha atu, ko te ahiahi, ko te ata. Ka huri ke
ko te po: ko te ra kei waenga. Kia oti te ra te

taiawhio e te ao, ka kiia he tau. Na reira hoki te
hotoke me te raumati; he ahua titaha te ahua o te
haere; he wahi ano e tata ana ki te ra, he wahi ano e
kore e tata. Koia i rere ke ai te mahana, te maeke.
Kia tae ano te ao ki tona wahi i haere atu ai, ka kiia
te tau, a ka timata te rere taiawhio ano i te ra
Na, tatou ka titiro ki te pukapuka ahua whenua nei
ko te ingoa o enei pukapuka he mapi. E rua nga

wahanga o te ao e takoto ana i roto i te mapi. Tirohia
te taha e noho nei tatou, ko Niu Tireni. He tini nga
motu kei te taha whakararo, kei te taha whaka te
marangai o Niu Tireni. Tera ano te whenua nui noa
atu ko Amerika hoki ; kei tua atu o Amerika he
maha nga whenua. Ko Uropi e nohoia ana e te

pakeha, ko Awherika, ko Ahia; kei tua atu i era
he motu ano. Ko Atareiria, ko te whenua o Whana
Tiemena (Hopataone). E rere ke ana nga whenua nei,
he werawera etahi, he makariri, etahi; ko te ahua
hoki o nga tangata e rere ke ana, he mangu etahi, he
kiri ma etahi. Me titiro tatou ki nga whenua o te
taha ki runga, o te taha ki raro o te mapi. He
whenua maeke rawa era; e ngaro tonu ana te whenua
i te huka; ko te moana hoki, e pakeke ana i runga o

te wai i te huka. Engari kia tae ki te raumati katahi
ka rewa i te ra; motumotuhia mai ana he wahi nunui,

me te kaipuke te nui, e maanu haere ana e hurihuritia
haeretia ana e te ngaru ; koia ka rere tupato ai nga
kaipuke ki era moana. Ko nga kaipuke e rere ana
ki reira i te raumati ki te patu tohora, ki te patu
kekeno ; ka rero wehi tonu kei pakaru. He wa ano
k.a watea te nra, ho wa ano ka rere mai nga puke
haupapa ka akina mai ki nga taha o te kaipuke. He
whenua mate kai tera, e kore e tupu to witi, to
taewa, te kumara, to aha ranei. Ko to kau, ko te
hipi ho te hoiho e kore te tupu pai i te nui o to
maeke, Engari he kuri pai to reira, maha noa atu, he
Renitia te ingoa ; he kuri nui ko ona haone te roma ;.
ko te kiko o tana kuri hei kui me to te kau hei pata.
Ko te poha o taua kuri hei kakahu ko nga uaua hei
aho, hei miro. Ko nga wheua hei mahi mo nga
matia ino nga tao : ka waiho huki hei hoiho mo nga
tangata o te pito ki te Nota. Kahore e pai te
haereere i raro, he huka kau te whenua o reira,
Engri ko te kaata, ehara i to konei tu kaata, ko tona
kaata kahore he wira, me te waka nei te ahua. Ka
herea te kuri ki taua waka, ina ka ture i runga i te
haupapa. He kuri ano o reira, he Pea, he mea ma
tona huruhuru, he kuri nui hoki. He wuruhi ano to
reira, he kuri ngau tangata. Engari kei to pito rawa
o Io whenua, kei raro rawa kahore he kuri kahore ho
manu, kahore he mea manawa ora i runga i te
whenua.; he maeke hoki i kore ai. He nui hoki te
maeke ki era whenua ki te pito ki runga me te pito
ki raro. E ono nga marama o te hotoke, e toru marama
e noho pouri aua, he po tonu, engari tera ano te mea
whakamarama. Ko te marama ko nga whetu hei
whakamarama mo te mura ahi nei te ahua, e
kokirikiri ake ana i te taha o te rangi. Ko nga
rama e ka tonu ana i roto i nga whare. Kei te
raumati e toru nga marama e awatea tona ana;

kahore e toremi te ra i te po i te ao, ma to ngenge,
ma to hiamoe ka mohiotia te po. Ko waenganui o te
ao e werawera ana, ko te ra kei runga rawa o te rangi
e haere ana i te roa o te tau. He maha nga whenua
o waenganui, ko etahi he whenua tupu ki te kai, ko
etahi he onepu kau. Kino rawa nga pera; kahore
he wai o reira, kahore he rakau hei whakamarumaru
mo te tangata, ko era whenua e kore e nohoia e te
tangata. Ki te haere te tangata i reira, na te roko-
hanga e te hau awhiowhio, ka whiua haeretia mai te.
one, pa ki te tangata, ki nga kanohi, ki te waha. Ko
te hau e penei ana me te hana oumu paraoa te wera,
no reira te mate ai te tangata. Heoi 11110 te mea
te ora ai, me tapapa iho ki te whenua takoto ai, kia
mutu ra ano te hau. He maha nga kuri matakana o
taua mania onepu. Ko to reira he Raiona ; ko tona
wahi e pai ai hei nohoanga mona, ko nga ana kohatu.
Tera ano te ngarara he mea roa rawa, kei te onepu e
takoto ana, inaiana ai. Tera ano hoki te manu teitei
rawa, hira noa ake i te hoiho te teitei, e waru putu te
tiketike : he Oritiri te ingoa o taua manu, ko te manu
i rite ki tenei, he Moa. Kei nga wae te kaha ki te
oma ; e kore e taea e te hoiho te whai. He mea
ririki nei nga parirau hei roharoha kau mona me ka
oma. E kore e maiangi ake i runga i te e whenua.
Ko -tetahi kuri o aua whenua he Kemara; ko te
hoiho e hohoro ana tona ngenge paraharaha ona
waewae, e kore ia e tapokopoko ; i penei me te pu-
ngorungoru nei nga kapu o ona waewae te ngawari.
E rua tahi nga puku o te kemara hei takotoranga
wai mona, na konei i manawanui ai ki te haere ; te
taenga atu ki te wai ka inumia ki noa aua puku; kia
rua nga ra e kore e mate i te wahi. Ahakoa wera-
wera noa enei whenua, tera ano ona wahi hei tupu-
ranga kai. Ka kitea tetahi wahi wai repo ranei,

ka mahia e te tangata, ka whakatokia ki te raihi.
Engari kei nga wahi maroke, ko te huka-keni, ko nga
rakau katehe, ko te kokonata, me te ararutu. Kei
nga whenua werawera enei kai. Ko nga manu o aua
whenua ra, ko te kaka, ko nga kakariki he papai noa
iho nga huruhuru. Ko te maki no aua whenua ano ;

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

tona koreke takaro hoki tera. He pepe hoki kei reira
he pepe nunui, whakapapai nei, maha noa atu. Ka
mutu i konei te korero mo nga whenua werawera.
Tera ano etahi whenua e ata haere ana te mahana, me
te maeke. Kei nga takiwa enei whenua o nga
whenua werawera o nga whenua makariri. Kei tetahi
takiwa ko Ingarangi, kei tetahi takiwa ko te motu e
noho nei tatou. He utanga pai enei mo to tatou nei
Waka, kia mohio ai nga hoa maori ki te ahua o te ao.
Tera te roanga kei etahi a muri ake nei.

KI NGA MAORI.

NAMA 4.

E HOA MA,— 

Taki rua anake nga tu kai e ora ai te tinana
i aua kai anake ano, e ora ana i tetahi e ora ana i
tetahi ahakoa kahore e apipitia ki tetahi atu mea. Ko
aua kai he wai-u he hua manu. Ko te mea pai mo
nga tamariki iti he wai-u. Ekore e tupu kaha te
tamaiti mehemea e kore e whangainga ki te wai-u.
Ko te wai-u o te tau tuatahi ia no te whaea, no te
kau ranei no te nanenane ranei; kia tupu ra ano nga
niho katahi ka kaha ki te kai i nga mea ahua pakeke,
hei reira ka hoatu i te heko, i te ararutu i te raihi, i
te taewa i te paraoa kanga me mahi enei ki te wai-u,
e pai ana hoki te wai-u anake te wai-u me te hua
manu, te hua manu me te paraoa te hua manu me te
taewa. He kai pai rawa te hua manu mo te tamariki
i te mea kua mutu te ngote i te u o te whaea. Ka
nui te pai o te hua manu hei whakakaha i nga
wheua, hei whakatupu i te kiko me te ngako.
Kahore ianei i whai wheua i whai kiko i whai ngako
te pi manu i te wa e noho ana ki roto ki te hua a ka
puta mai kahore he toenga ? Heoi ano te kai ma te
pi manu ko te kai o roto o te hua. Kia puta mai ra
ano katahi ka kai i te kanga me era atu kai. E taea
ano e koutou te kimi i nga hua manu, i te hua hei-
hei, i te hua o nga manu o te moana hoki. He
maha nga toka kei te moana kei reira nga kowhanga
a nga manu o te moana. Me kohua nga hua manu
ki te wai koropupu mo nga mineti e toru ka maoa.
Me paraoa hei kinaki me kororirori ranei nga hua
mata ki te wai-u. Ma nga tamariki kua pakari e pai
ana te miiti, me era atu mea. Ma nga tamariki
ririki me hoatu he huka ki roto ki te kai, ma nga
mea kua pakari haere kia nui te tote. E pai ana te
kanga me era tu kai te pi me te piini ma te tamariki
ma te kaumatua hoki engari me kohua, kia ngawari
ano katahi ka tika kia kainga. Tera kei te Karipi-
ture kei a Raniera te kupu mo nga tamariki a Hura,
ara mo Raniera me nga piriniha e toru kihai i pai ki
ta te Kingi kai ki te inu ranei i te waina i inumia e
ia, engari ka ta ratou i pai ai he piini. Ko ta ratou
kai tera mo nga rangi kotahi tekau, no te taenga ki te
tekau o nga ra ka kitea o ratou  mata pai atu, tetere
atu i o nga tamariki katoa i kai i ta te Kingi kai.

Kaua rawa e whaingainga nga tamariki tane, kotiro
ranei ki te waipiro. Kahore he pai o tera kai.
Heoti ano he whakangoikore i te tinana he whaka-
mate, ekore e tupu kaha ratou. Tera etahi tangata e
whangai aua i te kuri ki te waipiro, he mea kia kore
ai te tupu I tetahi wa i tonoa ahau ki tetahi kainga
e tata ana ki Niu Paremata ki te titiro i etahi tamariki i kai waipiro; nui atu te mate te kirika o aua
tamariki. Kia tupato nga whaea kaua e kai waipiro
i te mea e ngote ana te tamaiti i te u.

He maha nga tamariki e pupuhi ana te pukui muri
o te wa e mutu ai te ngote i te u, te take he kino no
te kai, e kore e puta te tuturutanga o te kai ki nga
toto engari e noho ana ki roto ki te puku. He mea
kino tenei; hei whakatuoi hei whakangoikore tenei i
te tinana, tona tukunga iho he mate. Mehemea e
nui ana te puku o te tamaiti me mai te puku ki te
hinu-ika, kia roa e mina ana ki te ringa mahana.
Mehemea ka mahia tonutia a roa noa ka iti haere te

puku ka nui te tamaiti ka kaha me whangai hoki ki
te hua manu ki te wai u. Engari me horoi te tinana
i ia ra i ia ra i mua o te miringa o te puku.

Ka motu te tinana te ringa te aha ranei i te maripi, i
te patiti, i te mea koi, me horoi te wahi kua motu ki
te wai matao hia kore ai he paru. Katahi ka.whaka-
kapi ai i te wahi motu ka here ai ki te pihi kakahu,
kaua hei te mea paru, ka oti tena heoi ano, me waiho
mo te wiki kotahi pea a ka ora. Mehemea ka mamae
ka ahua kirika te wahi motu me whakamaku tonu ki
te wai matao.

NA TE ROTANA.

(T. E. Rawson, M.D.)
Taranaki, 28th Aperira, 1873.

HE PUKAPUKA MO TE KAU MO TE HIPI

E hoa ma, e nga tangata katoa o te motu nei o
Niu Tireni. Tenei aku kupu ki a koutou, kia tahuri
ki te mahi kau, ki te mahi i te hipi, i te pamu,
notemea he mahi whakaputa nui mai i te moni ki te
tangata. Otira, i te tuatahi me whai korero
ahau mo a koutou kuri kia whakamatea; e kore
hoki e taea te mahi i te hipi mehemea ka
kore e patua nga kuri kino e whangaia ana e koutou.
Ehara tenei i te ki whakamate mo nga kuri katoa,
ko etahi kuri hoki e tiaki ana i o tatou whare, i o
tatou hipi; a he kuri ano kei etahi whenua, he to
haere tana i te koneke o tona ariki i runga i te hau-
papa, me te hoiho e to kaata nei; a he kuri ano tana
mahi he haere atu i te takurua huka nui ki te kimi i
te tangata haere kua ngaro i te huka rere; a he kuri
ano he ata arataki haere tana i te matapo i runga i
te huarahi he kuri piri pono ia, he tino hoa aroha tena
no te tangata. Ko nga kuri i kiia nei me whakamate,
ko nga moimoi maori, kuri kikino nei e ninihi haere
ra i te po ki te whenako mea mana ; ara, no te ata,
po iho e moe ana i te taha o te ahi tena e kiia he
kuri pai, he kuri noho tonu i te kainga; kaore kia to

ano te ra, ana, ka oho, tutu ana nga popoia, ka
maranga ki te kaia mea mana. E mahara ana ahau
na enei kuri tahae i tupu ai te ngakau kino ki te
pakeha ki te tangata maori; koia au i mea ai, " Wha-
kamatea nga kuri" notemea ko te mea tika me
whakakotahi enei iwi e rua i runga i te tikanga o te
aroha, o te tuakana o te teina. A taku kitenga hoki
na enei kuri tahae i whakarawakore te tangata maori,
me te neke ake ano te pakeha ki te whai rawa i tona
taha, no reira ka pena ano hoki taku ki " whakamatea
nga kuri" he hiahia noku kia rite tahi te tu o te
maori o te pakeha. Ko tenei te ara e nui ake ai, e
pai ake ai he kakahu ki te tangata maori ; me whaka:

mate nga kuri whakangau poaka, me whakatipu te hipi.
E kore rawa te hipi e waiho e te kuri tahae kua
mohio ki te whakangau poaka aha ranei: kia kotahi
to te kuri rongonga i te reka o te toto hipi, e kore e
mutu tana tohe ki taua kai, ko a koutou kuri maori
na, kahore o Tatou aha i kiia ai he kuri pai. Kahore
o te kuri maori toa, kahore ona piri maia ki tona
ariki. Tetahi hoki kahore e penei ta koutou atawhai
i a koutou kuri me ta matou. He whakatikanga na
koutou ki te kai i tahuri ai ratou ki te whenako.

Heoi tena.

He whenua pai tenei mo te whangai kau ; ki te
mahia ka nui hoki te pai mo te hipi. E mohio ana
koutou he hanga ngawari te kau ki te whangai, e kai
ana i nga tarutaru katoa, i te rarauhe e tupu pihi
kau ana i nga wahi tahutahunga. Ki te tahuri nga
maori ki te mahi penei, ka kitea te pai; kei ki
koutou, te pai mo te pakeha—kahore, tona pai mo
nga tangata nana ano enei hanga. Mehemea ka
takitahi te mahi kau e kore e puta nui mai nga koha
o nga moni. Ki te mahia nuitia te kau, hei reira to
puta nui mai ai te koha. Tenei ano tetahi pai o te
kau he whakapai i te whenua mo te hipi. Me
pewhea matou e whiwhi ai ki te hipi ? E tika ana

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

tena patai mai. Na hopukia te nuinga o a koutou
poaka o te ngahere, waiho hei mahi whakamutunga
tenei ma o koutou kuri. Ka oti me hoko etahi o
nga poaka, me whakamate nga kuri; hokona he hipi
ki nga moni utu o nga poaka. Whakaritea kia toko-
toru. o koutou tai-tamariki pai, whai whakaaro hei
tiaki i te kahui o te iwi. Peratia he utu ki aua tai
tamariki me ta Rapana utu ki a Hakopa, ara, ko
etahi o nga reme mo ratou. Tikina etahi kuri pai,
kuri kua oti te whakaako ki te mahi hipi, kei nga
pakeha whangai hipi. Hokona etahi peeke karaihe
pakeha hei rui ki o koutou mahinga tawhito, pakihi
nei, ka kapi te whenua i te karaihe, ko te runa raua
ko tana taru kino whakaete whenua, ka kore, engari
ka whai karaihe nga wahi katoa. Inaianei e mau-
mauria ana nga mahinga tawhito, e waiho noa iho
ana kia tupuna kia ururuatia e te taru kino. Waiho
etahi maara karaihe, ia tau, ia tau, hei purapura,
a mia te karaihe ki te whenua katoa puta
noa. Kotahi to te hipi mahaki, he harehare. Otira e
taea ano te whakaora i tenei mate ; whakatupuria he
tupeka ma koutou, kohuatia, taraia he kumete nui
hei tukunga mo nga hipi ki te wai-tupeka ; kia rua
tukunga i te tau kotahi, ko te rongoa tena mo te
harehare ki te hipi, pera me te purutone nei, he
rongoa mo te paura ki te witi. Na me pewhea te
huruhuru e tae ai ki nga taone, kia utaina ki nga
kaipuke hei kawe ki Ingarangi ? hanga he rori kaata
ki nga awa katoa, kua kite koutou i te pai o nga rori
hei huarahi ano mo koutou; kia pena hoki he rori ma
koutou ki te tuawhenua kei pera koutou me te awa
puni, kahore nei ona putanga ki te moana: ka oti a
koutou rori te hanga, na ka taea e te kaata te haere
hei kawe i nga huruhuru nga witi, me nga mea maha
noa atu, hei hoko ki nga taone. Kia kotahi atu kupu
mo te huruhuru ; kia ma. I te timatanga raumati,
ara, i te Ono, i Oketopa horoia katoatia nga hipi ki te
awa pai, mukumukua te huruhuru ki te ringaringa,
kia kore ai te hinu. Kia maroke nga hipi, kutikutia
kia pai te kutikuti, kia tupato kei motu te kiri kei
pera me ta te kai-kuti tupato kore. Kei te kai
kuti mohio, hohoro, kia 50, kia 60 hipi mana i te ra
kotahi. Whaona paitia nga huruhuru ki te peeke
ara matua pokaia takitahitia kotahi te huru, kotahi
hoki pokai, katahi ka whawhao ki te peeke, tuhia ki
waho o te peeke te ingoa o te tangata nana, mehemea
ka kitea tonutia, ia tau, i ia tau, ko taua ingoa i runga
i nga peeke huruhuru pai, ma nei te horoi, heoi kua
mohiotia taua ingoa e nga kaihoko o Ingarangi, kua

neke ake ta ratou utu mo nga peeke e tuhia ana ki
taua ingoa; he tino taonga no te tangata tona ingoa
pai.

E aku hoa maori, he pono taku kupu. Na te Imru-
Imru hipi i whakanui a Poihakena. Ko te huru hipi
ano e whakawhairawa nei i Poneke, i Whakatu, i
Whakaraupo, i Otakou, me nga wahi katoa puta noa
ki Rakiura. Me kaati koia hei taonga mo enei wahi
ko te rarauhe, ko nga whenua ketunga poaka, ko nga
kuri ? Kahore, me tahuri koutou ki te whakatupu i
enei mea ki runga ki o koutou whenua e takoto noa
ana inaianei.

I tuhia ai tenei pukapuka whakaatu atu i nga
tikanga o te huruhuru hipi, ehara i te mea anake kia
whiwhi moni ai koutou ; engari kia neke ake ai te pai
o e tahi o nga tikanga o ta koutou noho, e noho nei i te

ao ; ki taku whakaaro mehemea a tahuri ana nga
tangata maori ki enei mahi, ka nui haere te rawa me
te mana o te tangata maori. E hoa ma, kei ki koutou
ma te noho kuare, ma te noho ngoikore, ka puta he
rawa, he mana mo te tangata. Ma te mohio o te
tangata me te kaha ka whai rawa ai te tangata, ka
puta te mana. Ka rite te maori ki te pakeha; ka
tino wa te tini o te pakeha ki roto ki te maori, me te
maori ka uru ki roto ki te pakeha. Koia ahau ka
mea ai, mehemea e mahia ana nga tini eka e takoto
noa iho ana, katahi ka pai; tena ko tenei kei te
takoto noa iho. He aha te pai ki te takoto noa iho o
enei tini eka whenua? E hoa ma, e nga tangata
maori, e nui to matou koa mehemea ka tahuri nga
tangata maori ki enei mahi.
Heoi ano,

Na tetahi o a koutou hoa pakeha,

NA TE KAHUI.
Poneke, Mei 24, 1873.

HE TANGATA MATE.

Ko Paora Nonoi, he rangatira no Ngatipouporo ; i
mate i nga ra whakamutunga o Aperira 1873. He
kaumatua pai ia, marama te whakahaere i roto i nga
takiwa o te nohoanga o te pakeha ki Heretaunga.

Kua hoki mai a Te Raka, Kai Whakawa, i to
takiwa o te Urewera. Tu ana te hui ki Ruatahuna,
hui mai ana ko Whenuanui, ko Paerau, ko Tamai-
kowha—ko ia rangatira ki te korero. Ka nui te
marama o nga korero o taua hui, e kore rawa ratou
e hoki ki nga mahi whakararuraru o mua.

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.