TE WAKA MAORI

O NIU TIRENI.

"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

Vol. 9.]

PONEKE, WENEREI, MEI 14, 1873.

[No. 7.

HE KUPU ATU ENEI KI NOA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua tuku moni mai i muri nei mo a ratou
nupepa, ara:—

£ 9. a.

1873 Wi Tinitara te Kaewa, o Wairarapa ... O 10 O
1873 Kewene Haho, o Aotea ... ... ... 010 O

1873 Karewa te Ake, o Aotea ... ... ... 010 O

1872 Pehimana Te Tahua o Whanganui ... 010 O
1872-73 Mita Karaka, o Matatera ... ... 1 O O

1873 Himiona Huriwaka, o Whanganui ... O 10 O
1873 Hare Tamumu, o Whanganui ... ... O 10 O

1873 Poari Te Wharehuia, o Whanganui ... 010 O
1873 Hohepa Paraone, o Whanganui ... ... O 10 O

1873 Apera Te Keunga o Whanganui ... ... 010 O

1873 Wiremu Te Rangiwerohia Whanganui ... O 10 O
1873 Hamiora Wuru, o Whangaehu ... ... O 10 O

1873 Inia Te Marake, o Turakina ... ... 010 O

1873 Riini Hemoata, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Hawera Hemoata, o Whanganui ... ... O 10 O

1873 Hare Tema Tumuaki, o Whanganui ... 010 O
1873 Karepa te Whetu o Waitara Taranaki ... 010 O

£900

No NAMATA noa atu i kitea ai te painga o tenei
hanga o te rori ki te whakarangatira i nga iwi o te
ao; a ko nga kai hanga rori nga tangata e hapai nui
ana i taua tikanga, inahoki na ratou i taea ai e tenei
tangata, e tera tangata te haere atu, te haere mai kia
kite ai, kia korero ai, kia aha ai ranei i runga i te
hiahia o tetahi o tetahi. Ka takoto he rori i tenei
kainga tika atu ana ki tetahi atu kainga, ma reira e
taea ai te hokohoko i nga hua o ko ki nga tangata o
konei. Ka taea tena, ka tupu haere te tangata ka
whai oranga. Na te rori i tutata ai te taone ki te
wahi matare, na reira ka kite nga tangata o tawhiti

nga mea mahia ana ki nga taone, ka kai hoki nga
tangata o nga taone i nga kai e whakatupuria ana ki
nga maara o era e noho mamao ana. Ma te rori hoki
e kitea ai nga hua o te whenua, e mama ai te tangata
ki te haereere, e mutu ai nga puhaehae a tenei
takiwa ki tera takiwa; e tuturu tonu ai hoki te ngakau
whakahoa a tetahi ki tetahi, e tupu ai nga mahi
katoa i roto i te iwi, e kaha ai, e ora ai ia. Notemea
ko te rori tetahi mea nui rawa e ora ai nga iwi katoa,

koia i kiia ai me tahuri nga tangata o nga whenua.
hou ki te hanga rori. Ko te rori ki mua, muri iho
ko te kura, ko te whare karakia, ko te nupepa. Heoi
ano te huarahi e tuwhera ai te whenua hou, te
whenua tawhito ranei ko te rori, mehemea kahore
he -rori, he tutaki tena. Koia i kiia ai ko te rori,
ko te rerewe nga mea e rangatira ai te rawa-
kore raua tahi ko te hunga whai rawa; inahoki e
mama ana i runga i aua mea e rua, te haereere a te
tangata ki tona wahi i pai ai. Ma reira e ngawari ai
te utu o nga taonga katoa, e taea ai e te tangata,
ahakoa rawakore, te hoko i tana mea i pai ai. Mehe-
mea kahore he rori, ma wai e whangai e kakahu ranei
i nga tangata maha e noho taone ana? Engari ma
te rori ka tutata tonu mai nga wahi tawhiti, ano he
wahi kotahi. Ko nga kai, ko nga mea pera katoa,
ko nga mea e hanga aua ki te kakahu, e pakeke ana
te utu mehemea kahore he aro pai mo te harihari ki
te wahi e hanga ai; na reira, mehemea ka pai te
huarahi, ka tere te hanga, ka ngawari te utu, ka taea
e nga tangata katoa.

I nga ra i timata ai te noho a te tangata ki Inga-
rangi kahore he tino tikanga i hanga ai he rori. Ko
te take, e noho torutoru ana te tangata, e noho
matara ana kahore he taone, ko te kai a ia tangata
nana i hopu i whakatupu ranei—heoi ano ta ratou i
reira ai he huarahi whaiti noa iho nei. Engari i
etahi o nga wahi kua huihui te noho a te tangata, ka
hanga e ratou he huarahi kowhatu i tetahi kainga ki
tetahi-

Ko te iwi nana i timata te mahi rori ki Ingarangi
ko te iwi o Roma. I mohio nui ratou ki nga painga
e tupu ake ana i te rori pai, hei whakatuturu i te ora
i roto i te iwi. Ko ta ratou taonga nui he rori, e
kiia ana he iwi mohio rawa ratou ki taua mahi. Ka
kitea ano ki etahi wahi o Ingarangi inaianei etahi
wahi toenga ano o aua rori i hanga ra inamata. Ka
whakaturia he taone i nga taha o aua huarahi, ka
tupu te iwi, ka ora hoki.

, Me titiro o matou hoa maori ki te pai o tenei mahi.
Mehemea ka mahara ratou ko nga tangata o Inga-
rangi i mua he tangata penei ano me ratou; mehe-
mea ka mahara ratou ki te ora me te rangatira  o

48

TE WAEA MAORI O NIU TIRANI.

Ingarangi inaianei ka kitea e ratou te tika o nga
korero o runga ake nei. Mehemea ka titiro matou ki te
tupu o Niu Tireni nei ano i roto i nga tau torutoru
i noho ai te pakeha ki konei; ka ki ano ratau, e tika
ana enei korero, e marama ana, kua kite hoki nga
maori he maha nga wahi koraha o mua kua turia e te
taone, kua tata nga maori o tawhiti ki aua wahi, kua
whai wahi mo te hoko i o ratou mea, mo te hoko atu
hoki i nga mea a te pakeha; no reira ka ora tahi ai
raua, ka whai rawa.

HE KOHURU KI WAIKATO.

KUA rongo pea etahi o o matou hoa maori ki te
patunga o tetahi pakeha e te hauhau ki Waikato. Ko
taua pakeha he kaimahi na Te Waaka ma. E mahi
ana ia ki Pukekura e tata ana ki Kemureti i te takiwa
ki a Ngatihaua. Ka tae ake te kai kohuru ka kitea
e nga pakeha tokowha he pu kei aua maori ka tahuti
ratou, ko tetahi o ratou kihai i kaha ki te oma ka
mahue ki muri o ona hoa, ka whaia e te maori ka
mau ka puhia ka mate. Katahi ka tapahia te upoko,
ka haea te puku ka tangohia ake te manawa, ka
haria atu e te kai kohuru ki ta ratou haere. Kahore
he hara o aua pakeha ra i huakina peneitia ai e te
maori. Hua noa te ngakau ko te ra tenei o te rangi

marie, heoi na te tangata i pokonoa, pokea ana ki te
toto.

I tukua a Te Make e te Kawanatanga ki te Kuiti
ki te tono ki nga rangatira, o Waikato kia tukua mai
nga kai-kohuru. I tae ake ia ki reira i te ahiahi, ka
whakaritea he teneti mona ka haere ia ki te moe
e ngenge ana hoki. No te ono pea o nga haora o te
ata ka oho ake i te moe, tera te maori kei roto kei te
teneti he wahangohi te rakau katahi ka whiua ka pa ki
te rae o Te Make, he mea karo ki te ringaringa te
tino mate ai, katahi a Te Make ka karanga ka oho
mai etahi, maori ka hopukia taua kaipatu ra ka
mauria ki waho. Katahi ka kitea tenei hanga te
kohuru i te manuwhiri! E kiia ana ka nui te pouri
o nga rangatira, o Ngatimaniapoto mo tenei kohuru i
a Te Make. Otiia kahore ano i mohiotia te tikanga
a nga rangatira o te Kuiti mo taua mea. Ko te
kupu mo te kaikohuru o te pakeha ra kahore ano
i utua e Waikato, kua tono ratou kia waiho etahi ra
kia ratou, kua whakaae te Kawanatanga; heoi kia
rongona ta ratou kupu ka whakaaturia a te wa e puta
ai tetahi nupepa.

KI NGA MAORI.
No. 3.

E HOA. MA,——

Ko te taima e tino tupato ai te tiaki o te tamaiti
ko te wa e mutu ai te ngote i te u o te whaea. Ma
te kai e hoatu hei riiwhi mo tera e ora ai e mate ai
ranei. Kei te ngoikore hoki te puku i reira; a ko te
kai ma te tamaiti kia ahua ririte ki te wai u o te
whaea kia kaha ai te tupu o te tamaiti kei rikarika
ki te puku kei tuoi kei mate te tamaiti. " Ma te
hunga tino kaha ia te kai pakeke." Ahakoa pai te
kai ma te tangata pakari, mehemea ka hoatu ki te
tamaiti iti ka kino, ka iti haere te tupu ka ngoikore;

Ka pupuhi te puku, notemea ko tetahi wahi o te kai
ka takoto ki reira kahore e puta ki nga ringaringa
me nga waewae me nga paparinga. Ka tupu hoki he
whewhe he puku maroro ki te kaki. Me ka tupu te
tamaiti rewharewha tona hoa, he karu mate, he
puku pirau.

Na ka pau te wai u o te whaea me hoatu he wai u
kau ki te tamaiti me hanga ki te ararutu ki te heko, I»
ki te raihi ki te paraoa kanga ranei. Otira ko te mea
pai o enei ko te iramutu. Mehemea he iramutu he
paraoa kanga ranei, me kororirori te kiinga o te puke
ti ki tetahi wai matao kia iti nei, katahi ka ringihia

ki roto te wai u werawera, kaua e tino nui rawa, engari
kia pau ai katoa i te tamaiti i te kainga kotahi.
Mehemea he heko he raihi ranei me waiho kia ata
koropupu marire ki te wai me kororirori tonu, i mua
o te hoatutanga o te wai u ki roto. Kei nga taone
katoa a te pakeha taua mea te iramutu ko tera te mea
ngawaki ki te hanga.

Ko te kanga ma koutou e whakatupu hei muri
ka huringa ki te mira. Ko nga kai pai ma te tamaiti
iti rawa ko te iramutu ko te heko; kia pakari ake
e pai ana te paraoa kanga, te raihi. Tenei tetahi
kupu mehemea ka kore he wai-u e hoatu ki roto
ki te kai i muri o te whakamutunga i te ngote i
te u o te whaea e kore e tupu ora nga tamariki katoa.
He aha te take i kore ai koutou e whangai kau, he
nui rawa nei hoki nga hoiho? He nui te whenua
hei whakatupu kai ma enei kararehe e rua. Akuanei
pea koutou te ki ai, he nui te mahi ka wehi nga
tamariki ki te whakatete. Mehemea ka pena ta
koutou whakaaro heaha koutou te whakatupu ai i
nga nanenane uwha kia maha? Akuanei hei hoa
takaro era ma nga tamariki, he mea ngawari hoki ki
te whakatete. Me here ki nga taringa piihi a te wa
e whakatetetia ana. Ka ka ratou i nga otaota mata
katoa i te karaihe i te otaota i te rau rakau, e pai
ana kia herea ki te taura ki tetahi wahi e tata ana ki
te kainga kahore hoki he take i haere ai ki te wahi
matara ki te kimi kai. He hoa aroha enei mea ki te
tamariki. Ka whakawhanau te nanenane e rua e
toru pea nga kuao, tere atu te tupu i to te kau kahore
hoki e nui te mahi kia penei me te tiaki kau, kahore
hoki e mate nga tamariki i a ratou. Ka nui te ataa-
hua o nga kuao, te takaro hoki. Tetahi hoki he kai
pai ma te tangata te kuao nanenane. He mea pai
rawa kia maha nga nanenane i ia kainga i ia kainga
maori kia ora ai nga tamariki i te wai-u. Rite
tonu pai atu ranei te wai-u nanenane i te wai-u kau,
he kai pai tenei ma te tamariki hei whakanui hei
whakakaha i a ratau.

He kai pai ano te taewa maoa ma te tamariki
engari me koparuparu me kororirori ki te wai-u.
Mehemea e kore e tino koparutia ka kino ka mamae
te puku o te tamaiti ka whakatere pea i te paru.
He mea pai te rohi engari me pakarukaru me
hanga ki te wai-u. Ki taku mahara mehemea ka
hoatu he wai-u kau, nanenane ranei, me te ararutu, me
te heko, me te paraoa kanga, me te taewa koparu, mete
rohi tawhito ranei, hei kai ma te tamaiti, a mehemea
ka hohoia katoa te tinana i ia ra i ia ra, ka tino ora
te tamaiti, ka kaha, ka nui, kahore e pangia e te
hakihaki e te whewhe e te puku. Heoi ka ora tonu
nga tamariki.

I taku haerenga ki Piako i noho ahau ki nga
kainga maori i nga tahataha o te awa', e ora katoa
ana nga tamariki; kahore he hakihaki kahore he aha.
Ka nui te ika ki reira, ehara i te hanga te tuna.
Koia au i whakaaro ai he kai pai ano te ika ma te
tamariki kua ahua pakari, engari me kokoti te ika
kia iti rawa me tango nga wheua katoa. He kai pai
tenei engari me mahi ki te taewa.

NA TE ROTANA.
T. E. RAWSON, M.D.

TE HUI KI TOKAANU.

TENEI etahi o nga korero i korerotia  i te Hui ki
wharetoa me etahi atu. Tera pea nga hoa maori kei
te hiahia kia rongo i etahi o nga korero o taua hui.
Ko etahi o nga korero enei:—

 TOPIA TUROA.: Tena koutou nga tangata o Taupo.
Ko te take tenei o taku haere mai wa,:—tuatahi, kia
kite i nga tikanga e mahia ana ki Taupo nei, kua
mahi ranei nga tangata i tetahi mea pai hei oranga
mo te iwi. Tuarua, mehemea e rite ana ranei aua

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

49

tikanga ki aku whakaaro ake. Ko tetahi, he hiahia
noaiho naku kia kite ahau i te ahua o Taupo; no
reira au i haere mai ai ki waenganui i a koutou inaianei;

he rongo hoki naku i nga amuamu o ona tamariki i
au e haere ana i nga whenua mamao. Tenei ahau
kua tae mai ki te ata whakarongo i o ratou kupu.

TE HEUHEU : Ko taku whakaaro tenei. Ki taku
titiro e rua nga tangata, nga ingoa ko " Pupuri"
raua ko " Tuku." I mua i whai ahau ia" Pupuri "—
taua tupuna raweke nana matou i kawe ki te mate,
tukuna iho matou, ona pononga, ki roto ki nga
raruraru o tenei wa—me noho whakaroa koia ahau
i runga i te pohara i te wa e ora tonu ana etahi o
nga ture o taua raweke ? E kore pea ona ture e
mate wawe, notemea he tino aroha na ona tamariki
ki a ia, ara nga tangata o tetahi wahi o te iwi o
Ngtituwharetoa e kaha ana. Kahore, e kore ahau
e whakaae, I mea au he tamaiti ahau na " Pupuri" i
mua, engari whakarongo mai e nga iwi, kua maka
atu e ahau i tenei ra taua aroha ki a ia, a kua piri
atu ahau ki a " Tuku " hei matua arahi i au.

RIMURIMU TE RANGIHIRAWEA: Ka korero ahau i
etahi kupu torutoru nei ki nga tangata kua noho
huihui ki konei. Mehemea ka hiahia te tangata ki
te korero e pai ana, tukuna kia whaki ia i ona
whakaaro, kia rongo ai nga taringa o te nuinga kia
mohio hoki ki te kaha o nga kai korero ki te whaka-
puta i nga tikanga papai; me te whakahoki i nga
kupu patai a nga tangata o tenei huihuinga.

HEPERI: Ki taku whakaaro, e mea ana a te
Heuheu ko ahau tetahi o nga pononga a " Pupuri."
Heoi ano taku whakahoki he ki atu ki a ia ma Topia
te kupu whakahoki mo tera, notemea ko Topia tetahi
o nga tino tangata whenua o Taupo e whakapai ana
hoki ki nga tikanga o te pupuri.

TE HEUHEU : Whakarongo, e whakaae ana a Topia
ki a " Tuku " me ka kite ia i te ora e puta mai ana ki a
ia i runga i ona tikanga; otira e piri ana ia ki a
" Pupuri" inaianei notemea ko te nuinga o nga
tangata o konei e whakaae ana ki ona tikanga, no
reira kua mohio ahau e kore ia e whakahoki tika mai
i aku kupu patai.

TOPIA TUROA: Me whakaatu rawa ahau ki a
koutou inaianei te take o taku haere mai. I te
tuatahi e whai tikanga ana ahau ki nga whenua o
Taupo no aku tipuna mai ra ano, no reira au ka
whakaaro he tika kia whaki ahau i aku kupu mo te
hokonga o aua whenua e whakahengia ana e ahau.
Ko te take tenei o taku whakahe; (no konei ka
waiata) e whakaaro ana au mehemea ka whakakitea e
ahau etahi take raruraru tera ka puta mai ki tenei
wahi a muri ake nei i runga i taku whakahaere,
whakahe i te hoko, tera te taea e ahau te whakaatu
ki a koutou, na taku kaha i taea ai te pei atu i a te
Kooti i tupu ai ano te pai ki Taupo nei. Kei konei
ahau inaianei ki te korero atu i enei kupu ki a koutou
ara " whakaarahia te iwi, kia oti tera, tahuri atu kite
whenua"—ko te tikanga tenei, mahia o koutou
whenua, kia puta mai ai he oranga mo koutou.
Whakaarahia a koutou whare hei whakamarumaru i
o koutou tinana. Maka atu nga mea e pehi iho ana
ia koutou, kia noho rangatira ai—hei reira ka
whakaaro ai ki te " tuku whenua."

REWETI TE KUME : Tena koe e Topia, e koa ana
ahau mo to haerenga mai ki te korero i nga tikanga
mo enei mea taimaha, kia tupu ake ai te pai ki tenei
wahi; whakatuturutia o matou whakaaro ara, o matou
whakaaro mou, mo to aroha ki o matou tikanga me o
whakaaro marama, e mohiotia ana hoki no nga
purapura o Tongariro tahi taua. No reira e tika ana
kia whai whakaaro taua ki ona tamariki. Ahakoa e
haere ana taua i nga huarahi ke, (ahau i runga i to te
Kawanatanga), otira kia rite ta taua mahi kia tae ai
taua ki te wahi kotahi, ki reira whakahaere ai i nga
tikanga mo a taua whenua kia pai ai. Whakamutua
a matou raruraru, kaua e whai kupu atu ki a Tawhiao

kia whakamutua, engari ma tatou ano tera. Karapitia
hoki nga mahi o te Kawanatanga e takoto nei ki o
tatou aroaro. Mehemea ka whakaarohia marietia e
tatou, tera te kitea ai te pai mo tatou i roto i aua
mahi. Tenei hoki tetahi tikanga hei whakaaro mo
tatou, ara, ko Topine kia kaua e tukua ki waho, me
noho ia i runga i ona whenua ake, notemea kei te
pokanoa haere mai ia ki runga ki o matou Tohe. Me
rapu nui tatou i etahi tikanga mo tenei, waiho atu
nga tautohe whenua, notemea i runga i ena mea e
rite ana taku kaha ki ta koutou; kua tangohia mai e
au i runga i te whawhai; otira kahore aku hiahia kia
pena, heoi ano te mea e hiahia ana ahau, kia mahia
nga rori, kia puta te waea me nga mahi nunui o te
Kawanatanga, kia hapainga e te iwi katoa. Taku
kupu hoki tenei ki a koutou : " Tukuna kia puta mai
he oranga i te whenua mo te tangata." Retia
katoatia a koutou whenua, ara, nga whenua kahore i
te mahia e koutou.

RAWIRI KAHIA: He kupu torutoru nei aku hei
whakapuaki ki a koutou. Ko taku whakaaro tenei
mo te hoko me te reti i nga whenua. E pai atu ana
te reti i te hoko. Ko ahau e piri ana ki a te Kuini,
mehemea ka puta mai tona kupu ki au kia retia aku
whenua ko te whakaaetia tonutia e au. Heoi ano
oku korero.

TOPIA TUROA: E whakaae ana au ki o kupu mo
enei mea, ahakoa he taonga aroha nui te whenua ki
nga tangata nana, mehemea ka whakaae katoa te iwi
ki te reti ki te pakeha, tera e kore ahau e whakahe,
engari ka whakaae tonu ki o ratou hiahia. Ma tera
e whakatika i a matou nga tangata na ratou te
whenua, ki te hoko, ki te reti ranei i nga whenua, ko
etahi o nga tangata pera me Topine e haere ke ana o
ratou whakaaro i te tika, no reira ka tupu te raru-
raru ki waenganui i a tatou.

NGAWAKA: Kua huihui mai nei tatou ki te korero
mo a tatou whenua inaianei; ko taku whakaaro me
tohe tatou ki te hapai i tetahi tikanga hei pei ata i
taua mea kino, i te nama, kaua e tukua mai ki roto ki
o tatou mahi hoko whenua, aha ranei, engari me
pana rawa atu.

IHAKARA: Kei te marama  katoa a koutou whaka-
aro kua whakapuakina nei e komou, otira ki taku
whakaaro tera ano tetahi mea i pahure i a koutou;

he tino whakamarama i enei tikanga. Koia tenei ko

te kore tuturu o a koutou whakaritenga, mo te pai,
mo te aha ranei. I mea a Reweti ki toua whakaaro
me reti tatou i o tatou whenua, otira kahore i te
marama ki au taua mea. Ka whakaaetia pea e etahi
o nga tangata nana, engari ki taku mohio e whaka-
hengia ana e te nuinga; ko etahi hoki e ngaro atu
ana inaianei, kahore i tae mai no reira au ka mea,
whakarerea te whakaaro mo te hoko mo te reti ranei
inaianei, kaua e tukuna o tatou pupuri i nga whenua,
notemea, tera ano nga tangata kei konei e hiahia ana
kia riro i a ratou.

HOHEPA TAMAMUTU : E whakaaro ana koe e Topia
ki aku kupu i korerotia e ahau inanahi, i mea ra
ahau kua ngaro atu a Taupo i a matou, e pena ana
hoki te ahua o o korero. Otira ka ki tuturu ahau he
wahi iti rawa kua riro atu, tae mai ki tenei wa. E
tika ana, kua riro atu tetahi wahi iti i te Kawana-
tanga ; i pai te tuku atu ki a ratou, notemea na ratou
i tiaki i a matou i te taima o te whawhai me nga
raruraru; ko te nuinga kei a matou tonu e pupuri
ana. Mehemea i tahuri matou ki te whawhai ki te
Kawanatanga tera kua ngaro atu katoa a matou
whenua, kua kore i tae mai ki tenei hui korero tahi
ai i tenei ra, engari kua pehia iho ki raro e te ringa-
ringa kaha o te pakeha. Titiro koutou kua tae mai
te mate ki nga iwi nei i runga i te tohe o etahi ki
te whawhai. I kuare koutou ki te whawhai ki te
pakeha, ta koutou tohe tonu. Titiro ki Taranaki, ko
era iwi me a ratou tino rangatira, kua mate rawa, me
etahi hoki o nga rangatira o Taupo, kei hea ratou

50

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

inaianei? Ko a ratou whenua kei nga ringaringa o
te pakeha e mau ana, i whakaaro tahi ratou me o
ratou hoa maori kia tangohia hoki a Taupo kia kawea
atu ki roto ki te rohe o te rau o te patu. Otira na
te Poihipi Tukairangi tatou i whakaora, mana te
whakawhetai o tatou katoa. Ko ia tetahi o a koutou
rangatira i rere atu ki te taha Kawanatanga ki te
whakaora i a koutou i te timatanga mai ra ano o te
raruraru. Ki taku whakaaro e rite ana tona mana
ki runga ki tenei whenua me ta koutou e ngangare
nei i tenei ra, e tautohe nei, kei riro atu i te tangata
ke. Nana te take i mutu mai ai te mate ki Wai-
kato, kahore i puta mai ki konei, a ora ana koutou.
I kaha ta matou tohe kia kaua ano koutou e hapai
pu ki te whawhai ki te Kawanatanga, kahore kau i
rongo, turi tonu koutou; na, hinga ana koutou ki
Pipiriki, ko a koutou whenua wahi iti kua tangohia
ano, me a koutou tinana hoki; na te kaha ano o
etahi o nga rangatira i ora ai koutou Mutu ana
tera, ko Whakatane me etahi atu wahi, riro atu ana
ano, koutou ki roto ki te awa whawhai, i runga i ta
koutou kuare. Whakaorangia koutou i tera, rere atu
ano koutou ki roto ki te kino, pa tika mai te utu mate
i te taenga mai o te Kooti ki waenga i a koutou, maha
noa atu i patua, ko nga taonga i murua, riro herehere
atu ana a te Heuheu me etahi o ana hoa. No te
taenga o te Makarini ki Waikato katae atu te kupu a
Rewi ki a ia kia hoatu a koutou whenua hei whenua
mona, notemea kua riro atu nga tangata i a te
Makarini. Titiro, wahi iti kua riro ano a koutou
whenua i taua taima. Otira kahore a te Makarini,
ta matou Kawanatanga i whakaae, whakahokia ana e
ia te kupu a Rewi ka mea " Ka waiho e au tena ki
nga rangatira e toe ana o Taupo. E pai aua hoki
ahau, kia hoki mana atu a te Heuheu ki tona
whenua." No reira au ka whakaaro, ko te Heuheu
te tino rangatira o te iwi, i hoki mai ia ki waenganui
o koutou me tona mana kua mohio hoki ki tona
kuaretanga o mua. Ka noho ki te karanga i ona
tangata kua noho raruraru i runga i te mahi wha-
whai ; ki te whakaaro ano i to tatou mana o mua.
Titiro kua hoki mai a Tahau Tahoroa i ona haere
ngaro, kei konei ia inaianei, ka kite ia i to matou
ahua hiahia ki te whakaara ano ia matou i waenganui
i nga iwi katoa.

Whakarongo ki taku kupu e nga tangata o Taupo.
Kua whakahokia na koutou ki ta koutou turanga
o mua—kia u ta koutou pupuri, kei hoki ano ki roto
ki te kino, pena me mua. Mehemea ka he ano, tera
ka tangohia e ahau te mana mo enei mea ki roto ki
aku ringaringa ake, maku e whakahaere, ko taku
kupu whakautu tenei mo tau e Ihakara, ara, mo a
matou mahi me o whakaaro tupato mo ta matou
mana. Na wai te mana mo runga i nga whenua o
Taupo i hoatu ki a Karaitiana Takamoana raua ko
Renata Kawepo ? nau ra, nau i whakaae kia whai
tikanga raua mo a matou mea. No te timatanga mai
ano taku whakahe, kei pokanoa he iwi ke ki konei,
kia u tonu ai ta ratou mana. Ko taku whakaaro
tonu tera, e kore e whakarerea e ahau. E penei ana
taku whakaae mo te tikanga a Topia me tona mana
ki konei. E pai ana kia korerotia tahitia tona ingoa
me nga whenua o konei, engari me noho atu tona
tinana ki Whanganui, kia waiho ai ma nga rangatira
ano o Taupo e whakahaere i o ratou mahi. Whaka-
rongo mai e nga tangata katoa e noho huihui nei ki
aku kupu whakamutunga. E kore e whakaaetia kia
haere mai a te Keepa raua ko te Wirihana o Whanga-
nui ki te whai tikanga mo nga whenua o Taupo nei
 Me mahi atu ano ratou i roto i o ratou rohe ake, kaua
e pokanoa ki konei. Te Keepa ki Whanganui, a
Renata raua ko Karaitiana ki Heretaunga, ko te
Arawa ki Rotorua. Kia noho raruraru kore ai
matou i runga i o matou whenua.

WIRIPO:  Tena koe e Taupo. E rite ana tatou ki
te tauhou tetahi ki tetahi. Otira he whaea, he

tamaiti. Ko koe e nui haere ana, ko te tamaiti kei
te tu tonu. Ko aku kupu enei ki a koe e toku
whaea :—" Whakanuia te tupu o te whenua kei iti
haere i Toto i o ringa." I whanau ahau i te wa o te
he, e kore hoki e taea e ahau te puta mai ki waho o
taua mate he oku ; otira kaua e wehea ketia atu ahau
ia koutou, ahakoa kua mate ahau i a koutou, e kore
koutou e wareware i au. No a matou ra tamariki-
tanga mai ano i whakanohoia oia to matou ture, ara te ture
i huaina ko " pupuri," piri atu ana ahau, u tonu, a taea
noatia tenei taima, e kore rawa e whakarerea e ahau.
Ko te ture "Tuku," he mea hou no naianei ano, otira
kei te nui haere, ki taku titiro tera pea te noa ai te ture 
" pupuri " i aia; ka mau tonu taku piri ki a " pupuri,"
e kore rawa e whakarere a, ko te whakapono tera o aku
tupuna no reira ka mau tonu i au. E pouri ana taku
ngakau i nga ra katoa mo te ahua rereke o etahi o
nga tikanga; kei whea nga tamahine o Tongariro, i rere
haere nei i mua ? Kua motuhia pea e te pakeha o
ratou parirau hei whakangaro i a ratou. Heoi ano te
mea e kitea ana e ahau, ko te tauhou e haere mai ana
hei whakakapi mo ratou. Taku hoa, whakaaetia te
ture "pupuri" o a tatou tupuna, te mea tapu kua
tukuna iho nei ki a tatou; whakarerea atu tenei ture
pokanoa a '' Tuku " kaua e tukuna kia whai mana.

HOHEPA TAMAMUTU: No hea to whakapono; e
hapai ana koe i tehea o nga atua e rua nei—te
" pupuri " o mua, te pupuri ranei o te mohio mara-
matanga ? Mehemea ko te " pupuri " o naianei kua
whakaturia nei e Topia i runga i nga tikanga Kawana-
tanga, kua whakahokia mai nei hoki a te Heuheu e te
Kawanatanga me tona mana ano o mua; i tena hua-
nui ka he koe i runga ano i o korero kuare.

HIMIONA: E whakaae ana ahau ki nga korero
whakamarama mai a Hohepa mo nga tangata na ratou
nga whenua. Notemea ki taku whakaaro, kaua e
whakaaetia kia tukuna nga ingoa a te Keepa raua ko
Wirihana ki roto ki te pukapuka ingoa o nga tangata
na ratou nga whenua i Taupo.

TOPIA TUROA : Me whakaatu e au te take o taku
whakahe i te mahi tuku whenua. Ko taku "pupuri"
tuatahi he pehi mana, ara, ko te pehi iho i te mana o
nga pakeha i whakatupu nei i te mate. Taku " pu-
puri " tuarua, te mea e hapaingia ana e ahau inaianei,
" he arai mate," ara he whakanoa i te kino—e rite
ana ki te whare e rua ona tatau; mehemea ka tuta-
kina aua tatau ka nonoti te tangata. Kua whaka-
rerea e ahau inaianei taku pupuri o mua, kua tango-
hia ko te mea tuarua, ara, kua whakatuwheratia e au
tetahi o nga tatau, ko tetahi kua tutakina; no reira
e manu haere ana inaianei, mehemea i whakatuwheratia
nga tatau e rua, he whakarere tera i aua ture e rua,
ka tukuna noatia nga mahi hoko whenua ka riro atu
nga mea katoa, kahore aku hiahia ki te whakamutu i
nga mea e whakaputa rawa mai ana ki te iwi, i runga
i te reti aha ranei, otira he hiahia naku kia tupato
ratou, kei whakaaetia te ture tuku nei hei whakangaro
i o ratou whenua katoa. Ko te take tenei o taku
ahua takahi i tenei mea, e rere ke ana i ta Wiripo.

HIMIONA: Ko taku pupuri katahi ano ka tupu ake
i runga i taku rawakore. Notemea he wahi iti taku
whenua o puritia ana e ahau hei oranga moku. He
take ano hoki, ara e ki ana etahi tangata, he mea
whakaputa nui i te rawa ki te tangata nana te
whenua, te mahi reti, otira, e maumauria ana nga
moni, no te paunga, ka whakaaro ia ehara i te mea
tika. Kua kite ahau i te mea pena, no reira kua
pakeke ahau, e whakahe ana ahau i ena tikanga
katoa:

HOHEPA TAMAMUTU: He tono tenei naku kia
whakamaramatia takekoretia mai e Topia, nga kino
me nga pai o te tikanga tuku whenua, me te ritenga
marama e taea ai te tu atu ki waho o enei kino i
tenei wa. Hei reira te kitea ai e matou te marama-
tanga mo tenei mea, ka kitea wawetia hoki nga tino
whakaaro o te iwi mo te pupuri mo te tuku ranei i

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

51

nga whenua, hapai i nga mahi o te pakeha, ara nga 
mahi rori, wea, whakaara taone, me nga tini mea atu.
He kupu hoki tenei naku, e hapai ana a te Heuheu i
enei whakaaro, i runga i tona mohio ki nga mate o te
iwi, i pa mai ki a ratou i Toto i to ratou kuaretanga,
me o ratou whakaaro tawhito. Kua tonoa e ia kia
noho etahi pakeha i roto i tenei takiwa, kia whaka-

kitea e ratou nga ture o te taha pakeha ki nga
maori. E hoa e Wiripo, ko taku kupu whakahoki
tenei mo tau e ki nei kua iti haere to matou mana,
notemea kua noho tahi matou me te pakeha.
Whakarongo ko koe ano te take, kua nohoia e te
pakeha a Opepe, a Runanga me etahi atu wahi i runga 
i o mahi kino, mei kore, tera kei a koe tonu e pupuri
ana. Kia kore ai aua he a muri ake nei, whakaarohia
e koe te " Rohe Potae," he rongoa whakakore i aua
mate, e kore e ahei kia whai mana etahi atu iwi ki
tenei takiwa. Mehemea ka taea tenei te whaka-
tuturu, te whakapiri i te hiri o te Kawana ki runga
ki te pukapuka whakaae, e kore rawa e whai mana
nga rangatira o te motu nei ki to tatou nei
takiwa; kia whakaaro hoki koutou kua tukuna
e koutou a Topia kia haere mai ki te whakanoho i
tona mana ki runga ki etahi o nga whenua nei. Ki
taku mohio ma te Rohe Potae enei raruraru e
whakamutu, inahoki e puta mai ana i te Kawana-
tanga. Ma tera e whakanoa i nga tikanga penei me
a Topia.

POIHIPI TUKAIRANGI: Tena koe e Topia. Ko
taku hiahia tenei, me ta tatou katoa hoki pea, kia
whakaae a tatou tamariki ki nga mahi kua mahia nei
e tatou i tenei ra, ara, mo te whakaotinga paitanga i
o tatou raruraru. He kai whakahaere ahau na te
Kawanatanga i runga i tenei mea. " Whakarongo e
nga iwi, i penei te kupu o te Kawanatanga, haere,
hoki mana atu koutou ki Taupo." Na kua korerotia
e ahau taua kupu i tenei ra hei turu waewae moku,
ka whakaputa i taku mana inaianei, kia riro mai ai i
au te whakaae a te katoa ki nga mahi a te Kawana-
tanga kua puta nei i a ratou, i whakahengia e etahi o
koutou i nga ra kua pahure ake nei. Tera pea te
taea e ahau te whakangawari i a koutou mo enei mea
i tenei wa o te maramatanga. E tika ana mehemea
kaore i au tenei mana, e kore ahau e ahei kia tu tahi
me koutou; no reira kia kitea e koutou e puta mai
ana te rawa me te pai ki a koutou i runga i aku mahi
kaua e whakawhetai mai ki au, engari ki te Kawana-
tanga nana au i tohutohu. Kei a koutou ano
te whakaaro mo a koutou whenua, ki te tuku,
ki te aha ranei, e kore au e whai tikanga mo
tena, heoi ano ko taku whakaaro anake, koia
tenei: retia katoatia nga whenua kahore i te
mahia e koutou. He whenua nui tenei i roto i o
koutou rere, mehemea ka kore e retia, tera ki takoto
noaiho kahore kau he rawa e puta mai ana. Heoi
ano taku kupu ki a koutou e Ngatituwharetoa,
tangohia atu, nohoia te whenua, kua whakahokia nei
e to tatou Kawanatanga aroha; kia rite ai ta koutou
noho pai me a koutou tupuna. Otira kia tupato kei
motu ano te here o te pai kua whakaturia nei i
waenganui i a koutou me te Kawanatanga. Mehemea
ka motu, tera te pa mai ai ano te raruraru ki a koutou.
E kore ahau e pokanoa ki a koutou tikanga, engari ka
waiho ma koutou ano e whakahaere, ko aku ano ki
au. Waiho kia noho i runga i te rangimarietanga
tatou tahi me te Kawanatanga, ma ratou e whaka-
kaha i a tatou hei reira te taea ai te whakanoa i nga
raruraru e pokanoa mai ana. Tenei hoki tetahi
ritenga na te Kawanatanga hei whakaaro ma koutou,
ara. ma nga rangatira o Ngatituwharetoa, kia whaka-
turia e ratou tetahi Komiti Kaunihera, hei korero,
hei whakahaere i nga tikanga o tenei wa; ki te
whakaputa hoki i nga whakaaro o te iwi mo nga ture
hou e panuitia ana mo to tatou takiwa, ki te tuku atu
i aua whakaaro ki te Paremete, te pai, te kino ranei o
aua ture. Ki taku whakaaro mehemea i whakaritea

tetahi Kaunihera pena i mua, tera kua kore te mate e
pa mai i whakamate nei i a tatou i te wa kua pahure
nei. Ahakoa kua kore inaianei, kei te kitea ano te
mahi o aua raruraru i runga i te whenua, me
nga tangata o nga iwi o Ngatituwharetoa. Heoi ano,
ko taku hiahia kia whakaaetia tenei e koutou katoa
inaianei.

KINGI HEREKIEKIE: Ko te tikanga mo te kauni-
hera, ki taku whakaaro, me ata whakaaro marire e
nga tangata, kei whakaaetia noatia, notemea tera pea
e kitea etahi wahi he i roto i taua mea, engari me
rapu, kia oti tera ka whakaae ai. E whakaae ana
ahau nei kia whakaritea tetahi Kaunihera pena, me
te whakaae hoki ki nga tikanga a te Poihipi e whaka-
marama mai ana i nga ritenga o taua mea ki nga iwi.
Ki taku whakaaro he mea pai tera hei kimi i nga
raruraru e tupu ake ana i runga i te reti whenua. I
whai kupu mai a Karaitiana ki au i nga ra kua
pahure ake nei mo tetahi Kaunihera kia whaka-
ritea mo Taupo, otira kahore i pena tona whakama-
rama mai i nga ritenga o taua mea, penei me ta te
Poihipi. I whakaaro au i reira kia tino marama i
au nga tikanga, katahi ka whakaaetia.

HOHEPA TAMAMUTU : Kahore ano kia whakaritea
e koe nga korero a te Poihipi; he tikanga nui tenei,
kaua e whakarerea e koutou, notemea, ma te whaka-
tuturutanga i tenei te kitea ai te pai mo Taupo a
muri ake nei. E kore e tika kia whai kupu atu a
Kingi Herekiekie ki te Kawanatanga, inahoki na
ratou ake tenei tikanga, ko Poihipi to ratou mangai.
E hoa ma, whakaritea tenei mea, whakaaetia, whaka-
kahore tia ranei, ma koutou te kupu. No konei
whakaae ana te nuinga ki nga korero a te Poihipi 

REWETI WAIKATO: I whakaae tonu matou ki
tenei tikanga i te taenga tuatahi mai, notemea he
mohio na matou i putake mai i te Kawanatanga; kua
whakaaetia e te Arawa, kua whakaritea tetahi Kau-
nihera mo to ratou takiwa. Kei te mohio koutou e
nui ana to ratou whakahe ki te tikanga tuku whenua.
No reira, he mea nui tenei te whakaaetanga o taua
iwi kia whakaritea tetahi Kaunihera.

PERENARA TAMAHIKI: Ki taku whakaaro e tika
ana ta koutou whakaaetanga ki enei tikanga, tera pea
ka kitea te pai. Otira e tika ana hoki ta koutou
tupato i te tuatahi. E mohio ana ahau ki te wha-
kaaro whakahe a Kingi Herekiekie mo nga mea
penei, otira kua ata whakaarohia marietia tenei, kua
mohio matou ki nga ritenga. Katahi ka whakaaetia;

kaua e whakarongo ki nga korero o nga tangata
pokanoa mai o waho mo nga mea penei. Engari ma
koutou ano te whakaaro. Kua whakaaetia e te
Arawa tetahi ture penei me te mea e korerotia ana
inaianei, hei whakahaere i nga tikanga mo a ratou
whenua. Kaua e tatari, whakaaetia tonutia inaianei
e koutou katoa, kia pai ai te whakahaere i o tatou
raruraru mo nga whenua aha atu, whakarerea atu
nga Runanga maori o mua, whakanohia ko tenei.

RAWIRI KAHIA: Te tikanga mo te Kaunihera me
whakaae rawa inaianei, inahoki kua whakaae te nui-
nga—me pooti i etahi tangata hei mema mo ia hapu.
Kua marama te whakaatu mai a te Poihipi, na, me
whakaoti i te mahi apopo.

MAEHE 31.

He rangi tupuhi tenei, no reira ka tu te korero i Toto
i te wharepuni. Heoi ano nga korero, he whakaae kia
whakatuturutia te Rohe Potae o Taupo, me te Kauni-
hera, hei whakahaere i nga tikanga o te iwi ; pootitia
ana nga mema e rua te kau ma wha, i runga i te
whakaaetanga o nga tangata.

Ka mutu nga korero mo taua ra.

APERIRA. 1.

No tenei ra ka tuhia ta ratou pukapuka whakaae-
tanga mo te Rohe Potae, whakamaua ana a ratou
ingoa.

52

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

TE HEUHEU : Ka whakapuaki ahau i aku whakaaro
mo te tikanga koura nei, me te raruraru i au e noho
nei mo taua mea, inahoki e nohoia ana e nga hauhau
te whenua; mehemea ka whakatuwheratia, tera te
puta mai ai te rawa, notemea naku etahi o aua
whenua kei te takoto noaiho inaianei i runga i te
tikanga " pupuri " o tenei wa. Ko taku tino hiahia
tenei, kia whakatuwheratia aua whenua, kia wha-
kaaetia te haere o te pakeha ki reira ki te kimi koura.

TOPIA TUROA : I te tuatahi me ata rapu marire e
tatou ; mehemea tera ka puta mai he ora mo te iwi, i
runga i te whakaaetanga kia tukuna atu nga pakeha;

kei whakaae noa iho, na ka kitea pea te he a muri ake
nei. Kahore au e ki ko te pena, engari, ki taku
whakaaro me tupato nga tangata na ratou te whenua
me whakaaro marire, ka whakapuaki ai i a ratou kupu
mo te whakaae, mo te whakahe ranei.

No konei ka korerorero nga rangatira mo tenei
mea, a, whakaae ana te nuinga kia whakatuwheratia
taua whenua, kia tukuna atu te pakeha, ki te, kimi
koura. Otira i te tuatahi ka tukuna atu nga pakeha
e rua, a Hone Pereni a Wiremu Makitonore, e noho
tatari ana raua i reira. Kia hoki mai raua, hei reira
te mohiotia ai, he koura ranei kei reira, kahore ranei.

Katahi ka mutu nga korero, pakaru ana te huihui-
nga. I marama rawa nga korero katoa, whakaaetia
ana e nga tangata. Heoi ano.

HE KAIPUKE KUA PAKARU.

TENEI etahi korero mo te kaipuke nui i mate ki
waenga moana, i waho tonu o Ingarangi hei whaka-
rongo ma nga hoa maori.

Kua rongo koutou ki te mahi uta pakeha mai a te
Kawanatanga, i tawahi ki to tatou nei motu. Maha
noa atu nga kaipuke kua tae mai, tera ano hoki etahi
kei waenga moana e haere mai ana inaianei. Ko
te mahi hoki tenei a te Kawanatanga o Hopataone,  he
uta pakeha mai i Ingarani hei whakanui i to ratou
moutere, a na ratou tenei kaipuke kua pakaru nei,
tona ingoa ko te " North Fleet;" na tetahi tima i
rere ki runga i waenganui po, pakaru rawa te kaipuke
haere tonu taua tima, kahore i noho ki te whakaora i
nga tangata e mate mate ana i te wai.

Na tetahi kaipuke iti i kawe atu i te rongo tuatahi
ki Towa (Dover, he taone ano no Ingarangi) me nga
tangata e 30 wahi iti kua mate, na nga tangata o
taua kune i kite, ko etahi e kau kau ana ko etahi e
manu ana i runga i nga rakau o to ratou kaipuke,
tangohia atu e ratou ki runga ki to ratou kune
atawhaitia paitia e ratou ahakoa he kaipuke iti rawa.
He korero nui whakamataku rawa ta ratou mo ta
ratou kaipuke i pakaru ki te moana, ka ki heoi ano
nga tangata i ora ko ratou anake, o roto o nga
tangata e 412 i rere atu i Ranana. No te pahuretanga
o nga haora e runa, ka tae atu tetahi tima to
kaipuke me nga tangata e 34 i whakaorangia e ratou,
no te taenga ki te 12 o nga haora o te ra, ka tomo
atu hoki te kune o te pairata ki reira, me nga tangata
e 21 i runga, he mea whakaora hoki na ratou. Heoi
ka noho tatari katoa nga pakeha me te whakaaro tera
pea ano etahi ka tae mai akuanei, otira he tatari kau,
kahore hoki; aue! katahi ka mohiotia heoi ano nga
tangata i ora e 85, e 327 kua mate ki te wai i waenga-
nui po i roto i te pokere.

Tenei nga korero o tetahi o nga tangata o taua
kaipuke. " Ko au tetahi o nga tangata o runga, i
kite katoa ahau i tenei mate nui, i te ihu ahau e
haere ana, ka rongo au ki te karanga o te kai tiaki
" tenei tetahi tima e rere mai ana ki runga ki a tatou."
Katahi ka karanga tetahi ki tetahi; otira he karanga
kau kahore hoki i rangona, rere tonu mai ki runga kia
matou, pa rawa ki waenganui o to matou kaipuke, ka
titaha me te tangata haurangi, he kaha no te rerenga

mai; mehemea i hohoro ahau, tera kua taea e au te
eke ki runga ki taua tima, ko tona ihu i tae rawa mai
ki runga kia matou ; ko taku hiahia tera inaianei,
haunga mo te £100 e karangatia ana ka hoatu ki te
tangata mana e whakaatu mai i te ingoa o taua tima,
engari he hiahia noku kia kite i te whakatarewatanga
i aua tangata kohuru, notemea he tino kohuru na
ratou, waiho ana kia totohu ta matou kaipuke me
nga tangata e 400, pena tonu me te kuri, kaore i noho
ki te whakaora, haere tonu. Te take i kore ai ahau i
eke ki runga, he whakaaro noku tera ka noho ia ki
te titiro i tona mahi whakapakaru i a matou, a mehe-
mea kua ahua totohu to matou kaipuke, ka tangohia
atu matou ki runga ki te tima, otira kahore ia i pena,
whakahokia noatia e taua kapene tona tima a ngaro
atu ki muri i roto i te pokere haere ana i tana haere.
Ko ta matou kapene i runga e whakahaere ana i nga
mahi o to matou kaipuke pakaru. Kahore aku
wahine, tamaiti, aha ranei i runga no reira ahau ka
whakaaro me mahi hoki ahau i nga papu, kia mimiti
ai te wai e rere mai ana ki Toto. No konei ka puta,
te karanga "Aue! kei te totohu to tatou kaipuke,"
katahi ka rere katoa nga tangata ki nga poti e ono,
e rua e iri ana ko nga mea e wha e takoto noa iho
ano, rite katoa nga tangata ki te porewarewa, heoi
ano te whakaaro he whakaora ia tangata i a ia ano.
E 90 nga wahine i runga, e wha anake o ratou i eke
ki runga ki nga poti, te take he tino mataku na ratou
kua ahua porewarewa, e kimi haere ana etahi i o
ratou tane, ko etahi e kimi ana i a ratou tamariki.
Otira ki taku whakaaro, e rua anake nga tangata e
tiaki ana i aua wahine, ara, ko te kapene raua ko te
kai whakahaere i nga poti, he tino mataku no nga
tangata katoa, rere atu ana nga tane ki nga poti, hei
aha ma ratou nga wahine i runga i te wehi kei mate
ratou i te wai. Karanga ana taua kaiwhakahaere me
te kanga hoki, ki aua tangata mo te rerenga ki runga
ki nga poti, kahore i whakarongo turi rawa ki aua
karanga, katahi ia ka mea " Ka tapahia e au te ringa
o te tangata tuatahi me ka eke mai ki runga ki tenei
poti." Kahore kau i whakarongo rere atu ana ratou

ki roto, me te whakaaro hei aha te ringaringa kia
motuhia atu, inahoki kua tata mai te mate. Katahi
ka rere mai te kapene me te pu hurihuri i tona ringa,
ka karanga, " mehemea he tangata koutou hoki mai,
tukuna atu ko nga wahine ki runga ki nga poti."
Ahakoa tangata ratou kahore hoki i whakarongo, i
runga ite tino wehi o ratou, rere tonu atu ki runga ki
nga poti; hei aha ma ratou te totohu ai. Katahi ka
hamama ano te kapene kia ratou ka mea " mehemea
ka pena tonu ta koutou tohe, ka puhia e au te tangata
tuatahi e eke ana ki runga ki tena poti." Kahore i
whakarongo, tika tonu tana kupu, puhia ana e ia
tetahi o nga tangata i te huha, hei aha mana noho
tonu iho i  roto i te poti, riro mai ana me nga tangata
i ora, a tenei e takoto ana inaianei. No taua puhanga
ka ahua whakamarie te nuinga, riro atu ana nga poti
e rua, ko te wahine o te kapene i runga i tetahi.

I tenei taima e kukume ana ahau me aku hoa e
rua i nga poti e w.ha e takoto noaiho ana i runga i
te kaipuke, i waenganui o nga rewa o te ta, kahore
hoki i taea, (e takoto taupoki ana). Kua tae inaianei
ki te 20 miniti o te rerenga mai o taua tima, ka kite
matou kua tae ki te miniti whakamutunga. Kua
hohoro te totohu haere o te kaipuke, ka whakaaro
matou kahore he oranga, no reira ka piki matou ki
runga ki nga poti. No konei ka karanga mai tetahi
o aku hoa ka mea " kua tae mai taku miniti whaka-
mutunga ; mehemea ka tae ora atu koe ki tahaki,
haere atu ki taku whaea ka ki atu heoi ano aku
whakaaro mona anake i taku matenga ki te wai."
Ka mea atu au e pai ana, mehemea ka tae ora atu
koe ko au ka mate, me pena koki koe ki taku whaea.
Ko tenei i ora tahi maua, no reira e kore e mamae
taku ngakau ki te kawe atu i ona kupu ki tona
whaea, mana ano e haere atu, me au ki taku ano. I

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

53

a maua e korero penei ana ka kite ahau i te wai e
rere mai ana ki runga, kua totohu haere te ta, ko
nga tangata katoa kua noho huihui ki reira aue ai,
ko etahi e aue ana, ko etahi e hamama ana, ko etahi e
karakia ana; katahi ka totohu rawa, ngaro atu katoa
ratou i roto i te harurutanga mai o te wai ki runga ki
te kaipuke. Ko ahau e kaukau ana, e whakaaro ana
hoki ki te roa o taku noho i roto i te wai, katahi ka
pa atu taku ringa ki tetahi rakau e manu ana, puritia
ana e au, kahore hoki i totohu, no konei ka kau mai
hoki etahi, tokomaha matou kahore i totohu, katahi
ahau ka mohio ko tetahi o nga rewa o to matou
kaipuke e kuhu ake ana i roto i te wai. No taku
tirohanga ake ka kite au ko runga o nga rewa e rua e
kuhu ake ana hoki me nga tangata e piri ana. E rua
haora me te hawhe e noho pena ana matou, mo te
nui haere o te anu me te ngaru, ngaro rawa ana
matou i etahi taima. No konei ka matangurunguru
etahi o nga tangata i te makariri,, i to ratou kitenga
i tetahi tima e haere ana i waho kahore i rongo ki
nga karanga, ka mea kia tukua atu ratou kia mate.
Engari ko au tetahi o nga tangata nana i tohe kia
kaha to ratou pupuru tera pea te puta mai he ora.
Katahi ka kitea matou e te poti o te paerata tangohia
katoatia atu matou ki uta. Ko nga tangata i totohu
tahi me te kaipuke e 327." Ko nga korero ena o tetahi
o nga tangata i ora.

No te 11 o nga haora o te po o te 22 o nga ra o
Hanuere, 1873, e tu noa iho ana taua kaipuke i
waho o tetahi o nga wahapu o Ingarangi, tatari ana
kia marino te moana, he nui rawa no te ngaru. Ka
rere kuare mai taua tima ki taua kaipuke nei; ka-
hore i mohiotia te ingoa o te tima engari kua mohio-
tia no Pema (he iwi ano tera), otira kahore ano kia
ata kitea, notemea kei te huna kei kitea, na, ka wha-
kawakia te Kapene me nga tangata o runga mo to
ratou kohuru. He kaipuke pai te mea i pakaru nei,
e 895 tana, haere mai ana i Ranana ki Hopataone ;

ko nga tangata e utaina i ana ki Hopataone hei mahi
i nga rerewe o reira; ko te nuinga o nga taonga i
runga he rino mo aua rerewe, ngaro katoa. He
kapene tino mohio to taua kaipuke kahore i kitea
tona mataku, ko tona mahi he whakahaere i nga mea
katoa, he whakaora i nga tangata o runga; ngaro
tahi atu ia me tona kaipuke i runga i tona mahi pena.
Ko te pairata i ora, i runga ia hei kawe atu i te
kaipuke ki waho noa atu. I tupato te kapene ki te
whakanoho i tetahi heramana hei titiro i tetahi
kaipuke i te wa e tu ana ratou i reira. Ko nga
tangata katoa o runga me te nuinga o nga heramana
kua riro ki te moe, i kaha te hau me te nui hoki o te
ua. No te taenga ki te 11 o nga haora ka rere mai

taua tima ki runga kia ratou, katahi ka rere mataku
mai nga tangata i o ratou moenga ki runga, he aue
anake, kua kite hoki ratou meake ka totohu to ratou
kaipuke. Pai rawa te whakahaere o te kapene i a
ratou i runga i ta ratou mataku e kore rawa e ware-
waretia tona mahi i taua taima, ahakoa kua mate ia.
I pa taua tima ki waenganui tonu o te kaipuke,
pakaru rawa, rere ana te vvai ki roto. Kahore i taea
te whakamimiti i te vvai he nui o te pakarutanga.
No konei ka puhia nga pu kia rongo ai etahi kai-
puke, tera kua pa mai te mate, kia tukuna mai he
poti hei tango i nga tangata. Katahi ka tukuna iho
e te kapene nga poti e rua, nga mea e ui ana, me te
kupu hoki kia kaua nga tangata e rere ki runga,
engari ko nga wahine me nga tamariki anake. Otira
i turi te nuinga ki tona kupu no reira ka tikina e ia
tona pu hurihuri, ka mea, mehemea ka tohe ratou ka
puhia e ia, turi tonu tetahi o nga tangata, puhia ana
e ia ka tu ki te huwha, katahi ratou ka mohio e hara
i te kupu noaiho nona, mei kore kua totohu nga poti
i te kikitanga. E ki ana nga tangata i ora nei e kore
rawa e wareware i a ratou taua mate, nga tangi, me
nga aue o nga tangata katoa o runga he mea tino wha-
kamataku. Ko nga tamariki e tangi ana mo a ratou

whaea me nga whaea e tangi ana mo a ratou tama-
riki, me o ratou tane, te take hoki i kino rawa ai he
pouri no taua po. He tino mate nui whakaharahara
tenei ki waenga moana. No te puhanga o nga pu ka
rangona e nga tangata i runga i tetahi tima iti to
kaipuke, ka rere mai ki te whakaora i a ratou; en-
gari no te taenga mai kua totohu te kaipuke, otira
na ratou i whakaora i nga tangata i runga i nga poti,
me etahi e manu haere ana, 35 nga mea i ora i a
ratou. Roa noa atu tona noho i reira ki te kimi haere
i etahi atu e mate ana i te wai. Tae mai ana hoki
nga kune e rua, he rongo na raua i.nga pu ; huihui
katoa nga tangata i ora i a ratou e 85 ; wahi iti kua
mate hoki te pairata i piki ia ki runga ki tetahi o nga
rewa, no reira i ora ai. Ko te kapene i mate atu i
runga i tona whakahaere pai mo nga tangata o runga
kia ora. E 45 miniti e tu ana ratou i muri mai o te
rerenga o te tima ki runga kia ratou ka totohu.

E nui ana te tangi ine te whakamomori inaianei
o nga whanaunga o aua tangata. He aue mo a ratou
tamariki, wahine, tane, aha ranei kua ngaro rawa
atu-Kotahi te kotiro, 10 ana tau i riro mai me etahi i
taua tima to kaipuke, e mea ana ia na tona papa ia i
hoatu ki runga ki te poti, haere ana ki te tiki i
tona whaea, kahore i hoki mai; riro mai ana ko tona
kotahi anake, he pani inaianei. He mea kotahi tenei,
maha noa atu e pena ana inaianei. Pouri ana katoa
te iwi mo taua mate nui whakaharahara. Kei te
kohikohi nga pakeha o tawahi i etahi moni hei
oranga mo nga tangata kaore i ngaro, ko a ratou mea
katoa i riro atu. I nui hoki te pouri o tenei motu i
te taenga mai o te rongo. Koi te atawhaitia paitia
nga tangata i riro ora mai i roto i taua mate nui.

E kiia aua no Peina taua tima, engari e mea ana
taua iwi e hara i a ratou, (ko te Murillo te ingoa) kei
te kimi marire te Kawanatanga o tawahi, mehemea
ka kitea, tera ka whiua te Kapene mo tona mahi
kohuru.

Kua pae atu ki uta etahi o nga tupapaku, ko te
nuinga, e kore pea e kitea. Kei raro i te wai te
kaipuke e tu ana i roto i te onepu, kahore ano kia
pakaru, ko nga rewa, e tu ana i runga ake i te wai.

E 33 nga heramana o taua kaipuke, 10 anake o
ratou i ora, ko te nuinga i mate katoa. He nui no te
ngaru me te tupuhi, te kore ai e taea te heke iho ki
te tango ake i nga tupapaku. Engari kia marino,
tera ka taea; kua oti noa atu pea inaianei.

Ko etahi o nga korero enei mo taua mate nui ki te
moana, na matou i whakatu ki te reo maori, hei
korero ma ratou, he whakaaro no matou tera pea o
hiahia ana ratou ki te whakarongo i nga korero penei
mehemea  ka whakapaingia tera pea ka tuhia ana
etahi korero penei a muri ake nei.

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Turakina, Aperira 12, 1873.
E hoa tena koe. He kupu tenei naku hei whakahoki
i te panui a Hunia Te Ike o Matatera, Whanganui, i
panuitia nei e ia ki te Waka Maori, ara kia mutu te
mahi hakari o nga iwi maori, me te karanga
hui, me te werowero i nga taringa, notemea he
mahi whakama, he mahi whakarawakore, whaka-
pohara i te te tangata. E hoa e Hunia te Ike,
e tika ana tau kupu ki tau whakaaro, engari ki taku,
e he ana. Ko te hakari e utua ana ano ki te hakari,
ara ki te kai. Ko te hui e tika ana ; ki taku titrro
iho e mahi tikanga ana hoki hei oranga mo tatou, ara,
i nga tikanga o te ture. Ko taua mahi ko te mahi
hakari na nga tangata rangatira , kaore nga tutua e
uru ki taua mahi Ko te werovvero taringa na nga
iwi e rua tena mahi, na te maori, na te pakeha hoki
Kati tena.

54

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

Mo nga panui a nga tangata maori e tautohe nei
mo nga utanga a o koutou waka a Horouta raua ko
Aotea; me mutu te tuku mai ki runga i to tatou
Waka Maori; kua aninaninatia te mahunga ki enei
tu korero, engari me korero ki te kaipuke pakeha, ki
te waka hei uta kai mai mo Niu Tirani, ki te taonga
hoki hei oranga mo tatou.
Heoi ano,

Na to hoa aroha,

NA HAPURONA TOHIKURA.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Aotea, Whaingaroa,

Aperira 15, 1873.
E HOA, TENA KOE. He whakaatu tena naku ki a koe
mo taku panui mo tenei mea, mo te hui tangihanga
tupapaku. I te 14 o nga ra o Aperira, 1873, ka
panuitia e au i te taenga mai o te huihuinga o te
uhunga mo a ratou tupapaku i mate i mua, inaianei
hoki. Nga rangatira i roto i taua hui, ko Wikitoria
hoa wahine o Wiremu Tamihana, ko Henare te Taha,
ko Maihi Ngakuku, ko Karaka te Kapo, ko Neha
Ngarua, ko te Hapimana.

Heoi ka tukua te kai ma taua hui, ko nga kai tenei
i tukua ki te tahua; he mango e 600 takitahi, he kau
etahi, he paraoa etahi, he kumara, he riwai, me te
huka. Ka mutu te tuku ki te tahua, ka tu au ki
runga, ka panuitia e au taku kupu, kia whakamutua
tenei hanga, te hui maori, e kore e tu ki toku kainga
ki te Makana, wahi o Aotea. Heoi panuitia ana e au
taku kupu kia rongo o matou runanga, Ko nga iwi
enei i konei e noho ana : Ko Ngatihaua, Ngatihikairo,
Ngatitewehi, ko Tainui. Nga iwi o te hauhau, ko
Ngatihaua, Ngatinaho, Ngatipuhiawhe, me te Patupo,
heoi nga iwi. He mea atu tena naku ki a koe kia
taia ki te reo pakeha, ki te reo maori, hei titiro ma
oku hoa pakeha, maori hoki. Heoi aku kupu atu kia
koe.

No to hoa aroha,

NA KEWENE TE HAHO.

[E whakapai ana matou ki nga korero a te Kewene.
He maha nga mea kino o enei tu huihui, he whaka-
mangere i te tangata he maumau i te kai. Ko etahi
hui ia e pai ana ano, ara nga hui e karangatia ana hei
rapu i nga tikanga pai mo te iwi katoa; tena ko te
uhunga, ka nui te kino. I etahi o aua hui mehemea
e tata ana ki nga wahi hoko waipiro, ka nui te kura-
ruraru noa iho o nga tangata i ta Tatou kainga i taua
mea, te maumau hoki i ta ratou moni. Engari me
whakarere taua mahi, me tahuri nga tangata ki te
whakahaere i nga tikanga e ora ai ratou me a ratou
tamariki, e whai rawa ai hoki.]

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Waiomio  Pewhairangi,

Aperira, 28,1873.
E HOA tena koe. Tenei ka tuhia atu te ra, me te
tau i tukua ai te Waipuke nui ki te ao, nga tohu o te
Atua, kua kitea nei inaianei. E hoa tukua ki runga
ki to tatou Waka Maori, hei tirohanga ma te katoa.
Tenei hoki te kupu a te Atua, " e pahure te rangi me
te whenua, tena ko ana kupu e kore e pahure." I runga
i nga mahi o te ture e whakahaerea ana hei whakatika i
te tangata ; koia ko te ture tangata, ko tenei te mea e
aru nei te tangata, ka whiwhi ia ki nga painga o waho,
ara o te ao; nga mahi a te kanohi, me nga mahi a te
matauranga. E mea ana te ture Atua, kaua e apohia
he taonga mo koutou i runga i te whenua; waiho
nga mea memeha noa hei taonga mo te ao. Kei
runga ia o tatou mea e tohu ana mai, otiia nana katoa
ano ia i hanga nga mea i te ao ; te rangatiratanga me
te matauranga o te ao. Koia tenei e hoa, ka pau te

rangatiratanga o tenei ao i te po, e ao ake ko te Wiki
te 20 o nga ra o Aperiri 1873. Kotahi ano po, kua
ngaro katoa te whenua o Waiomio, kua ngau ki raro
o nga puke, ko te rere a te ua, koia ano kei te wai
e riringi tonu nei. Kihai i roa i te po, i te 12 o nga
haora, kua mahue etahi o o matou whare, ko etahi oho
rawa ake kua paia mai te kuaha o te wai; ka kau i te
po nga wahine, nga tane, me nga tamariki pikaukau
ki te tuara, ko nga tamariki kua pakari kau noa atu,
na te aue i rangona ai e tangi ana, e karanga ana:—
" Ahau ra! Ahau ra ! tikina mai!" Ka riro mai tera,
kau katoa ki uta. Ko tetahi he kaumatua no
Whanganui, tona ingoa ko Kapatoru Puputahi, i roto
i tona whare e moe ana, na te wai tonu i oho ai ia
puta rawa ake, he moana kau te whenua! Kihai i
pena te kaunga atu, kua kite ia kua unuhia tona
whare, tere haere ana; katahi ka kau, a u noa ki uta
piri noa, kite ana i te kowhatu ; heoi ano ka ora tera,
a ao noa te ra. Na no konei te ohonga o toku
ngakau, i ki ai i te pouri i te nui o aku hara ki te
Atua. Ko nga painga mo te tinana, te mea nui ko
nga tohu a te Atua; ko te riri a te Atua e werewere
iho nei i runga ake i toku kanohi nei, kihai wehingia
tena i taua waipuke nei. Ka titiro te ngakau, ngaro
katoa nga rangatiratanga o te ao kua homai ki te
ngakau; ko te ra tenei o te Atua, ko reira au penei
ai:..." E nga maunga, hipokina ahau kia ngaro i te
mata o te atua." E hoa, he pouritanga noku i tuhi
atu ai ahau ki a koe i tenei waipuke nui. Ko nga
maunga kua horoa katoatia, ko nga kai, ko nga riwai,
ko nga mea katoa pau katoa atu i te wai. Tetahi
hoki, ka nui taku aroha ki oku hoa pakeha i te Kawa
Kawa, i te wahi mahinga waro; ko a ratou whare ngaro
katoa i te waipuke. Heoi tena. E koro e Aperahama
Taonui, i rongo au i te tau 1871, e ki ana koe taihoa
tetahi waipuke nui, ngaro katoa nga maunga. Ka ki
ano koe, e rima tau raki, kahore he ua ki te whenua;

e rima tau e haere ake nei ka tae ki aua tau raki e
rima. Ka ki ano koe, engari me mahi ki te witi te
tangata, ka ora. E koro, tukua to maramatanga kia
tiaho ki te aroaro o nga tangata katoa. Ko taku
kupu tenei mo nga matauranga a Aperahama. E
tika ana, inahoki kihai i kitea iho te waipuke nui i
nga tupuna, i nga matua, katahi ano. Ko te waipuke
i a te Whareumu e kiia na he waipuke nui i kite
au ; iti noa ake tera he nui noa atu tenei wai; i riro
te hoiho, te kau, me nga taonga a te maori katoa.
Nga whata riwai, nga whare kumara, nga whare a
nga tangata, ka pirara haere nga tangata i te
koraha me nga tamariki hore rawa he kakahu.
Me nga pakeha o te Kawa Kawa penei katoa te
mate. Ko toku whare papa wahi iti kua ngaro,
he hawhe tini i toe mai, ka timu te wai. I te
21 o nga ra kihai ano i purero a runga o nga whare ;

tae noa ki te 22 o nga ra, katahi ka kitea a runga o
te rakau, tae noa ki te 23 o nga ra kahore ano kia
haereere noa atu etahi tangata ki etahi paenga kainga,
e kapi tonu ana nga awa i te wai tae noa ki te 24 o nga
ra tae noa ki te 25 me te 26 o nga ra, ka takoto kau
te whenua. Koia i tika ai kia tukua atu ki te Waka
Maori hei panuitanga ki te nupepa kia mohio ai te
ao, ko nga whiu tenei, ko nga tohu tenei a te Atua,
e whakatata ana nga tohu ki te ao; e kore e
mohiotia tona ra e haere mai, pena me te tahae
tona putanga mai i te po, i waenganui po ranei,
i te tangi a te heihei ranei. E hoa, kia hohoro
te tuku e koe ki te Waka Maori, ina tae atu
tena korero. I te mea katahi ano te mea nui ko
tenei. Ko nga mahi e tukua atu nei kia perehitia e
koe, he mea noa ena, he mea na te ngakau ia na te
whakaaro ake i a te tangata. Ko tenei hoki kia
panuitia e koe ki nga wahi o te ao te waipuke nui i
tenei tau, ko te tau i te poropititanga e Aperahama
Taonui 1871; ka rongo au e ki ana ia ki te puta he
waipuke e takoto ake nei, e ngaro nga maunga teitei,
e whitu te kau putu e ikeike o te wai i runga o te

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

00

whenua. Heoi, kei te miharo au inaianei ki te 
matauranga o Aperahama Taonui. Ka tika.
Na to hoa aroha.

Na MAIHI P. KAWITI.

Ki a te Kai tuhi o te Waka Maori.

Waiomio, Aperira 14, 1873.

E HOA TENA KOE.—Tenei taku reta ka tukua atu
nei ki a koe, kia rongo hoki oku hoa Maori o Niu
Tireni, ara, te hunga i whakahoki reta hei utu mo
taku reta atu ki a koe, i tuhia atu nei i te 18 o
Tihema, 1872, a kua oti te utu iho taua reta e te
runanga i te 22 o nga ra o Hanuere, 1873. Kua
tuhia te utu mo tera reta inaianei, kua tae mai tenei
reta e utu ana i nga kupu o taua pukapuka aku ;

na Poari Kuramate o Waipakura, Whanganui. E
hoa e te Kai Tuhi, kei ngenge koe i ena korero. Ko
te take i ki atu ai au kaua koe e ngenge, i utua mai
aku korero e te taha kia matou, ki te Maori. Ki
taku titiro, waiho tena tangata me ana whakaaro ki
te aroaro o te ture, ahakoa tika ahakoa he, ko te ture
hei whiriwhiri i te mea tika i te mea he ; tukua ma
te ture e whakahoki mai aku kupu; ka tika, heoi
tena. E hoa e Poari Kuramate, tena koe, he whaka-
hoki atu tenei mo to reta, i tuhia mai nei ki te Waka
Maori. Na, tenei taku kupu ki a koe, ki to mohio
ranei i whanau mai te potiki whanau hou haere tuatu,
a, ki to ki ngingio kau iho, hauhake tonu atu ? E
hoa, kihai i matauria mau e utu ena kupu. He
korenga matauranga o te ture, heoi na ano te matau-
ranga kei a koe ; kihai to ingoa i rangona atu. Nau
koia i ora ai tenei motu ngaro tangata, rIro whenua,
homai ana e koe to matauranga ki runga ki te mea
iti nei ? E hoa, ko wai koia te tangata e matau ana
ki nga whakaaro o te tangata ? Kahore ra hoki tena!
Tirohia e koe e pehea ana tenei motu? Kei te
ora tenei motu ? Koia ahau i tuhi atu ai ki a koe.
Mei kaha koe ki te pehi i te mate o tenei motu,
tika rawa o korero. Heoi nga kupu a to hoa.

E hoa e Poari Kuramate kei pouri koe; e pai ana,
he mahi na te ngakau.
Na to hoa.

NA MAIHI E. KAWITI.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Poneke, Mei 7, 1873.

E HOA TENA KOE. He utanga tenei mo runga i to
taua Waka, he reta mai no tera pito o te ao, ara, no
ta taua hoa ua Takuta Petatone, te Huperitene o
Poneke i nga ra o mua, he mihi mai nana kia matou
ko tona iwi maori, kaore nei e mahara kia whaka-
mutua te mahi i te kino.
Na to hoa.

Na WI TAKO NGATATA.

TENEI TAUA RETA.

Ranana, Ingarangi,

Tihema 12, 1872.
E HOA, E WI,—Tena koe. Kua" tae mai tau reta,
kua kite au i TO kupu aroha mai ki au. E hoa e
mihi atu ana hoki au ki a koe. Ahakoa roa te moana
e takoto ake nei ekore e mutu taku whakaaro ki aku
hoa Maori i tena pito o te ao, ka mau tonu toku
aroha. E hoa, kua taia e au to reta ki te Perehi kua
tukua atu hoki e au ki nga Minita o te Kuini kia
kite hoki ratou. Tenei tetahi o aua pukapuka kia
kite koe. E pouri ana au mo to kupu kei te mate-
mate nga kaumatua o te kainga E taea hoki te
pehea i tena hanga i te mate ! Engari e pouri rawa
ana au mo aku hoa ka ngaro nei. Tenei au te
whakarite mahi ana mo to tatou moutere, ka whitu
mano tangata kua tukua atu e au ki Niu Tireni,
tenei ano etahi kaipuke meake ka rere. Kotahi tonu
taku whakaaro kia tupu ake to taua whenua kia kapi
i te tangata. Ka mutu. Hei kona e Wi, korua ko
to hoa.

Na to hoa pono.

Na te PETATONE;

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai- ta o te Kawanatanga, Poneke.