TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9.]

PO NEKE, WENEREI, APERIRA 23, 1873.

[No. 6.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua tuku moni mai i muri nei mo a ratou
nupepa, ara:—

£ 5. a.

1872-73 Mangai Uhu Uhu, o te Aute, Napier ... 1 O O
1873 Hipirini Pihopa, o Iruharama, Whanganui O 10 O
1873 Tamihana te Hoia, o Porotawhao ... O 10 O
1873 Henry Symonds, o Rangitakei ... ... 010 O

1872 Epiha Patapu, o Whanganui ... ... O 10 O

1873 Te Mawae, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Hakaraia Korako, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Pehi Turoa, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Topia Turoa, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Tahana Turoa, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Topine te Mamaku, o Whanganui ... 010 O
1873 Te Pikikotuku, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Haimona te Aoterangi, o Whanganui ... O 10 O
1873 Paora Poutini, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Rewi Raupo, o Whanganui ... ... 010 O

1873 Toma Taiwhati, o Whanganui ... ... 010 O

£8 10 O

Tena kua riro atu ki a Mangai Uhu Uhu te nupepa i te
waiata a Mohi Turei e tono nei ia. Ka riro atu hoki ta Hoani

Nahe.   

Kua tae mai te reta a Hare Kepa o Wairewa, i o Ngaitahu 
Kainga, mo te korenga e taia e matou nga korero katoa i tuhia 
mai e ratou mo te matenga o to ratou, hoa a Ngaruhuri Whare-

puni. E ki ana, ka nui te riri o te wahine a taua tangata me
te iwi katoa. Me riri kau! Ko to te nupepa tona tikanga tena.
E kore e taea te ta i nga tini korero e tuhituhia tonutia mai ana
e nga tangata katoa mo te matenga o tera tangata, o tera tangata
o tera wahine, o tera wahine, me te ra i whanauai, me ana kupu
poroporoaki, me te tini noaiho o nga korero kore tikanga. E ki
ana a Hare Kepa he nui nga tangata o tona kainga e hiahia ana
ki te tuku moni mai, ko te take tenei e kore ai. E pai ana.
Akuanei kua kore te moni kua kore hoki te nupepa kua rongo
koutou ki te whakatauki;—" Ko te patu ki tetahi ringa, ko te
whakapuni ki tetahi ringa." Ko ta koutou he patu kau, kaore

he whakapuni.

Ko te Paki te Amaru, o Uawa, e tuhi mai ana kua hoatu e ia
nga moni 10s. herengi mo te nupepa ki te kai-whakawa o
Turanganui i te marama o Hanuere 1873. Kaore ano kia tae-
mai kia matou aua moni. Tena me whai kupu atu koe ki taua
kai-whakawa kia tukua mai e ia inaianei. Kia tae mai hei reira,

te ata panuitia ai.

Tenei kua tae mai te reta a Himiona Huriwaka o Manganui-

o-te-ao, he whakaatu mai i te matenga o tona tamaiti. He
whakapai hoki ki nga korero a Rini Hemoata mo nga rakau
pakeha e tupu ana ki tona kainga i Pipiriki.

Kua tae mai te reta a Ihaia Tainui ma o Arahura, Hokitika,
mo te panui a Rore Pukekotu, a Kereama Herangi, a Meihana
te Weta, i tuhia i te Wairau i roto i nga ra o Hanuere 1873.
Ehara tena i te tu o te korero hei utanga mo tenei Waka. No
reira e kore e taea te uta.

E MEA ana matou he mea tika kia whakaputa korero
matou ki tenei waka mo runga i tenei mea ingoa nui
mo te Ture, hei whakamarama i o matou hoa maori ki
ona tikanga, kei ki te tangata he kuare ona ki aua
ritenga i whai hara ai ia.

E hoa. ma, kia marama ta koutou titiro ki tenei

mea ki te ture, no te mea he mea tapu rawa; i
putake mai ano i te Atua i te kai hanga o te ao me
te tangata. A e kore rawa tetahi ture o te Atua e
hapa, engari he ture pumau, he ture tika katoa ana
ture, i u ai tenei ao, mo te ra, me te marama, me nga
tini whetu o te rangi. I te oroko timatanga, ara i
nga ra o Papa raua ko Rangi, i nga wa i hara nui ai
nga Anahera o te Atua i to mahinga houtanga o Te
Runga rawa i nga mea katoa, kihai i kitea i mua atu
kua takoto noa atu tana kupu Ture mo aua tu mea,
ara, mo te ritenga o te mahi e ata oti ai, e pumau
tonu ai. No te reo hoki o Tana mangai i mau tonu
ai nga mea katoa i hanga ai ona ringaringa. Ko nga
tohunga pakeha kua mohio ki etahi o enei ture
pumau o te Atua, ko etahi ia kei te ngaro, a e kore
rawa o kitea, e mohiotia e te whakaaro tangata.
Tenei ake pea te mohiotia ai, e ako haere nei hoki.

He timatanga korero tenei na matou kei pohehe te
tangata, kei ki he mea hanga anake na te tangata
nga ture o te ao nei, kahore rapea; engari he mea
whakaatu mai ano na te Atua i te timatanga, a taea
noatia enei ra. Na wai hoki te ngakau tangata i
whakamarama ? Na te Atua ra. I nga ra o Iharaira
i te koraha, he mea whakaatu mai na Te Atua ona
ture mo to tangata i Toto i te kapua pouri kerekere,
i te wherikatanga o te uira, me te papatanga o te
whatitiri, mo te tangihanga roa o te tetere i a ia i te
Runga rawa, i heke iho i nga rangi tuatahi, tuarua,
tuarima tuahia atu ranei ki runga ki te maunga tapu,
ki maunga Hainae, ki reira whakapuaki ai, me he reo
tangata, i ana ture ki te aroaro o nga mano tini o nga

36

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

tamariki o Aperahama, ki nga taringa tonu o tana
pononga pai o Mohi. Kihai hoki a Ihowa i whakakite
pera mai i a ia ki te tangata i mua atu, he ingoa ke
hoki tana ki ta te tangata whakarongo i mua atu o
taua takiwa, ara, i nga ra o Arama taea noatia te
hekenga ki Ihipa.

Kei ki te tangata i enei ra, he ture tawhito, he
ture rere ke aua ture o te Atua i nga ture e hapainga
ana e matou e te iwi Pakeha i enei ra, kahore, ko
aua ture ano, no te mea e putake mai ana a matou
tino ture katoa i aua tu ture; he tika hoki, he
marama, hei whakaora, hei tiaki ma te tangata me ana
mea katoa. Titiro koutou ki tenei ture:—" Kaua e
tahae." Kei tewhea iwi koia o te ao nei e ngaro ana
tenei tute ? I ngaro koia ki roto ki a koutou i mua ?
Kahore i ngaro! Ko to koutou tikanga o mua e
mate te tangata mo tenei hara, kore rawa e ora i te
Ariki o te taonga, ina mau te kai tahae i a ia. Ma te
ture penei hoki, ara te ture whiu mo te hara tahae, e
noho tika, noho ora ai te tangata me tona taonga ; me
kore hoki he ture pera, ka raru rawa te tangata i tona
hoa whakaaro kino, a -ka riro ma te hunga kino tutu
anake nga tikanga, a ka riro mana anake te mea i
runga i tona whakaaro taikaha, tukino i te tangata, a
raru rawa atu te ahua noho a te tangata i te tiaki
hore, i te wehi ki tona hoa, ma te ringaringa kaha
anake ia ka ora ai. I mua, i te mea e mana kore ana
nga ture tiaki i te tangata ka kimi hoa ia mona, ka
noho huihui etahi tangata i runga i te kupu whaka-
rite hei tiaki i a ia, me ona rawa, kei pahuatia e tetahi
hunga ngakau kino, a na reira i noho a hapu te tan-
gata, ia hapu, ia hapu, me ona ritenga, me ona
whakaaro, penei me koutou e noho a hapu ana; he
tiaki mo te tangata me ona whenua, me ona rawa te
tikanga ; no te mea ki te poka noa te tangata iwi ke
ki nga mea o tetahi tangata, kua noho katoa tona
hapu hei tuara, hei kai whakaora mona.

Titiro koutou kite mahi o Aperahama i mua, i te
rironga o tona iramutu o Rota me ona wahine, me
ona tamariki katoa ki te herehere, na tetahi iwi ke i
tiki mai i patu. Tae mai te rongo ki taua toa ki a
Aperahama, whakatika tonu ana ia, ka whakahau ki
ona pononga ki ana kai mahi, ki ana hoa taupiri, ka
haere tonu ia me tona ope ki te whai i te hoa riri, i
te hunga pahua i tona whanaunga, a mau tonu i te
po i whakatika ai, whakaekea ana, whati tonu atu, a
ka ora i a ia tona iramutu me ona taonga katoa.

Kei ki koutou he ture pai anake nga ture katoa o
te ao nei. Tera etahi iwi nui o te ao e whakatakoto
ana i ana ture i runga i te ngakau maori, he ture tika
etahi he ture he etahi. I pera hoki te mahi whaka-
takoto ture o nga iwi nui o mua, o Roma, o Kirihi, a
kua ngaro rawa atu aua iwi me ana ture, no te mea
he mea hanga e te ngakau tangata, e takoto hapa
ana etahi ki ta Te Atua titiro, a tau ana tana whiu;

ta te mea e kore rawa te tangata, te iwi ranei e
pahure i te whiu o te Atua i tenei ao i tera hoki,
mehemea ka tahuri ia ki te whakakorekore i nga ture
o te Kaihanga i runga i te ngakau whakahi, whaka-
pehapeha noaiho.

Tera atu te roanga o tenei korero hei utanga mo
tetahi Waka a muri ake nei mehemea ka whakapaingia
e nga kai korero.

NGA TAKE E MAHI AI TE TANGATA KIA
WHIWHI AI RATOU I TE MONI.

TE mea e manakohia ana e te ao katoa he moni ; ko
te mahi timatanga o te tangata he moni. Nga
Pakeha o tenei whenua, te mea e mahi ai ratou he
whakaranea moni; a he moni ano hoki ta nga tangata
maori e rapu nei ratou i nga ra katoa, e whakanui
nei hoki ratou ia ratou.

Kia aha ai tenei mahi, a he tika ranei kia mau
tonu? Ma te moni ranei e tino koa ai te tangata?
Ianei he mea tika te mahi a nga kahika o mua ; whi-
whi kau ano i te kai mo nga ra rua rua nei ano, ka
noho ratou, kihai i whakaarohia te kai mo te nuinga
atu o te tau, te rite ranei ki ta te Pakeha mahi, e
whai tonu nei ratou ki te kai i nga ra katoa, a kua
penei nei hoki nga maori, i tenei takiwa.

He kupu patai tenei, e kore e ata marama wawe ;

otira e mea ana matou, e marama tenei, ko te nuinga
o te tangata mahi kia riro ki te rapu moni ma ratou.

He pai to te moni, a he kino ano hoki tona. He
pai mo etahi mea; a mo etahi mea he kino. Waihoki
e penei ana nga pai, me nga kino, o te moana.
Ma te moana e kawe nga mea a te tangata, i te
roa o te ara ki te kainga mamao, ki te wahi e paingia
ai e te tangata nana nga mea hei hokonga mo aua
mea, kei konei te pai o te moana ; otira, e mate ana
ano te heramana ki te wai—ko te kino tenei o te
moana.

Te moni; ona pai me ona kino, koia nei; he mea
ano e koa ana te ngakau o te tangata i aia, he mea
ano e pouri ana i aia. Tena ko te moana, he mea
ano e mate ana te tangata mohio, ahakoa tohunga
e mate tahi ana me te kuare i aia. Tena ko te moni,
e kore te tangata e pouri i aia, mehemea e mahia
tikatia ana e te tangata; a mehemea e whakaritea
ana ki nga tikanga i hanga ai.

He tangata ano e kohi ana i te moni, hei meatanga
iho ma tona ngakau, he tangata whai moni ia; a hei
whawha ma ona ringa; ki tenei tu tangata he mea
he kia ngaro te moni i aia; kia mau tonu ai i aia, he
mea huna e ia, he moni enei kahore e pai ki te
tangata nana; ranei ki te tokomaha atu o te ao.
He iwi mokemoke tenei tu tangata; a ki Ingarani
e meinga ana tona ingoa, he noho pouri ahuareka
kore tenei iwi tangata, he iwi uekaha ki te mahi i te
po i te ao, ko nga moni mo aua mahi kahore ana pai
kia ratou, me he haupu kohatu te rite ; otira, me he
kohatu e pai, tena he moni, e manawapa tonu ana te
ngakau kei riro i te tahae, a tau tonu te pouri, note-
mea ka mate ia, te tangata nana i mahi aua moni
kei tona matenga te riro ai i te tangata ke.

Mo enei tu tangata he pono rawa ano he kino to
te moni mo ratou.

He tangata ano ; e tino ahu ke ana tana mahi i te
moni, he maia ano ia to ratou, ano ka tini, ka kuare
pu te hokonga e ratou. E kite ana ratou i nga taki-
wa i riro mai ai a ratou moni, e rori haere ana i te
kawenga a te waipiro, ano ka pau nga moni hei penei,
ano ma ratou ; mo tenei tu tangata ano he kino kei
Toto kei te moni. Ko ratou ano hei whakaturoro i
a ratou; ko te rongo rangatira o Tatou, ko Tatou ano
hei whakakahore, ano ka kaumatuatia, hahore he
rawa hei hoko mea ma ratou, na konei ka peo ki te
tokomaha hei whangai. Na ma enei. tu tangata he
kino kau te moni, notemea, kahore i matauria e ratou
te ara tika hei mahinga mo te moni. Ko tetahi kihai
i hokohokona ana moni ko tetahi he kino kau ano te
mahinga o tana.

Tenei ano hoki tetahi he o te moni he he no nga
mahi e riro mai ai. He ngakau pa na etahi tangata
ki te kohi moni ma ratou; na reira ka kore te wahi
iti noa ake nei e mahia e ratou, me ka kore he utu.
A ki te mea ka meinga tenei tu tangata kia mahi,
ka tohe ia kia nui rawa te utu mona, mona hoki i
tonoa nei kia mahi. Ki te mea ka puta te tira haere
ki te kainga o tenei tu koroke, a ka mea taua tira
haere kia whakawhitia i te awa, ka tonoa te utu nui
whakaharahara ; e raru hoki ratou ki te mea ka turi
ia ki te whakawhiti, a koia nei te take i tono nui ai
ia kia rahi te utu. A kahore ano hoki he ahuareka
ana whiwhi tenei tu tangata i te moni; notemea e
mea ana te karaipiture:—" Ko nga mea katoa e pai
ai koutou kia meatia e te tangata kia koutou, penatia
atu hoki e koutou ki a ratou," a kahore tenei tangata
e penei, kahore hoki he tangata noho ngakau mane;

ana, tahuri ke ia i nga ture o Te Atua.

He tangata ano, no te tino manawapoporetanga ki

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

37

te moni mana, na reira e kore e waiho te taonga
tangata i aia takota ai; a e whai tonu ana ia ki to te
tangata taonga kia riro noa mana : a na te wehi kei
he i te whakawa koia te tahae ai, otiia, he nuka he
hianga nga take e aru ai tenei tangata kia riro ai i
aia o te tangata taonga mona. Mo enei tu tangata
he kino mo ratou te moni; he hiahia nui no ratou
kia whiwhi ai ratou i te moni na konei ka whakapaua
katoatia ana whakaaro ki reira, a kahore he mahara
atawhai ki o ratou tamariki, ki nga huanga ranei:

kahore ano hoki he whakaaro hapai i te rongo o te
whenua o ona matua. Kahore he kai mahi o ratou
a mate noa, otiia he hikaka tonu, koia i kinongia ai
e te tokomaha a tena e mate, kahore a te tangata
whakaaro ki a ia, ko te mahara ki aia he penei,
e he tangata kino he tangata apo. He tini noa
atu nga take e kinoa i te moni. Na ko tenei me
whai e tatou ki nga take e meinga ai he pai te moni.
I mea matou,  he tika kia mahi te tangata kia whiwhi
ai ia i te moni. Kahore matou e penei me mahi te
tangata i te moni kia hanga kinotia, kahore, otira
kia whai mea ai hei tohu i te tinana, kia noho hari
ai ratou ko ana hunga. Kia mahi te tangata mo
nga mea hei o mo enei ra, a mo te roanga o nga ra
o nga tau, hei kai ma ana kaumatua ana pa ranei
te turoro, te aha ranei ki aia. A me mahi ano hoki
ia kia whai kai ai ana tamariki me tana wahine.
Mo te mate rawa ake ona ; kua whai mea hei
waihotanga iho mo ana tamariki me tana wahine.
Ki te mea kua maumaua noatia nga moni a te
tangata, tena e tata ki te mate, ko reira te pouri ai
tana ngakau, notemea kahore he moni hei waihota-
nga mo ana tamariki, a ka pouri ano hoki notemea
ka noho tutua kaikore ratou. Tetahi mea e pouri ai
ano te tangata ka haere ka kaumatuatia ka pouri ia
mo nga moni i maumaua noatia e ia i te takiwa o
ana tau. E ma.tau ana te Pakeha ki tenei, na reira
ka nui te utu o ana witi, aha ranei i te tau, ka waiho
paitia e ratou, mo te, kahore rawa ake he utu o ana
kai o etahi tau, ahakoa, ko nga utu kua kohia nei eia.

Na enei korero pea ka kite o matou hoa maori i te
mea e meinga ai he pai te moni inahoki ka whaka-
haerea paitia ma reira e ora ai te tangata i te kai; a
e koa ai te ngakau o ana tamariki. A e kore ai ia
e pouri ki ana mate turoro, ana kaumatua, aua tata
ano ia ki te mate ka pai ano, notemea kua whai
waihotanga mo ana tamariki me tana wahine.

Ko matou ra tena e mea ana, kia whai moni o
matou hoa Maori waihoki kia matau ki te ngaki
whenua, a ki te whiwhi ratou i te moni kia matau ki
te whakahaere tika i aua moni. Ki te mea ka penei
ratou, ka kite ratou i te tikanga o tenei ki, he pai kei
roto kei te moni.

KO TE HAERENGA. A TE MAKARINI RAUA
KO KAWANA POENE KI RARO.

TERA pea nga hoa maori kei te hiahia kia rongo i nga
korero o te haerenga a Te Makarini ki raro ki te
tuku atu i a Kawana Poene ki tona kainga hou i
tawahi, koia i taia ai ki konei etahi o nga korero o
taua haere.

I te tekau ma tahi o nga ra o maehe 1873 ka tae
atu a Te Kawana ratou ko Te Makarini ma ki
Ngaruawahia, Waikato; i te tekau ma rua ka tu te
hui maori hei poroporoaki ki a ia. E ono rau pea
nga maori i rupeke mai ki Ngaruawahia ko nga iwi
i tae ki reira ko Ngatitamaru, ko Ngatihaua, ko
Ngatikoroki, ko Ngatimahanga, Ngatinaho,, Ngati-
ngaungau, Ngatiraukawa, Ngatihikairo, Ngatitewehi,
Tainui, Ngatimahuta, Ngatiapa, Ngatitahinga, Nga-

timaniapoto, Ngatiapakura, Ngatihinetu.  Ka tae ki
te rua o nga haora ka haere atu te Kawana ki te
taha o te urupa, katahi ka tuwaewae nga iwi ra, ka
mutu ka tu ake a Anaru Patene ki te panui i te
pukapuka poroporoaki ki te Kawana koia tenei.

He pukapuka poroporoaki tenei na matou ki a koe e pa e te
Kawana.

Haere mai ra e to matou matua aroha e te Kawana kia kite
i nga rangatira, me nga iwi o Waikato i mua o to haerenga atu
ki te wahi i whakaritea ai koe e to tatou Kuini Atawhai.  E
tino pouri ana matou mo tou haerangi atu. A e kore ano hoki
matou e wareware ki tau kupu, i tou taenga tuatahi mai ki
Waikato nei, i te marama o Mei o te tau 1868. I mea koe ko
nga hara a te Maori raua ko te Pakeha me tanu ki te urupa o
Potatau. Ahakoa, he tini nga raruraru, me nga kino i mahia ki
Waikato nei kihai tou ngakau i ohorere, manawanui tonu koe,
kihai koe i takahi i tau kupu. I tino marama ano hoki au
whakahaere i nga ra i Kawana ai koe ki tenei motu. Kahore i
whakatupuria tetahi kino e koe. Engari ko nga he i whakatu-
puria e era atu Kawana o mua atu i a koe. I tino kaha koe,
me tou Kawanatanga ki te peehi i ana raruraru. Haere
marama atu koe ki te wahi i whakaritea ai mou e to tatou
Kuini atawhai A e tino inoi ana matou ki te Atua kia arahina
paitia atu koe me tou hoa me Reira Poene, me to whanau ki te
wahi e noho ai koe.

HEOI ANO.
NA WI PATENE.
HETA TARAWHITI.
Na nga Iwi Katoa.

 Ka mutu tera ka tu ake ano tetahi o nga ranga-
tira o Ngatinaho ki te panui i ta ratou pukapuka
koia tenei.

E taku hoa e te Kawana. Tena koe. Haere mai ki Waikato
i mua o tau haerenga atu kia kite koe i enei iwi ou me ou hoa
rangatira e noho nei o tenei wahanga o te iwi nui tonu o
Waikato iwi nui iwi rangatira i runga i tenei motu, he tika ano
to ratou mate i runga i te tutu, otira e nui ana ki te tutu e nui
ana ki te ata noho tae noa mai ki tenei ra, e noho tahi nei ma-
tou ko o matou hoa pakeha me o ratou rangatira, he tuakana he
teina i roto i tenei awa i Waikato tae noa ki tou taenga
manuhiritanga mai kia kite i a ratou, ki te mihi hoki ki te
urupa o tou hoa o to matou tino kaumatua a te Wherowhero e
takoto nei i tona urupa ki Ngaruawahia, i puta ai tau kupu nui
whai mana mo nga kino o te Maori raua ko te pakeha
kia tanumia ki roto i te urupa o taua kaumatua o te Whero-
whero, rite rawa mana rawa tau kupu taea noatia tenei ra. Ko
ahau ko tona uri me enei rangatira e pupuni nei i ana kupu ia
ia ano i to ora ahakoa i takahia e era uri ona ko au ano kei te
pupuri taea noatia tenei ra. Kei mea to whakaaro ko au anake
te iwi kino i te motu nei kahore, na nga iwi katoa o te motu nei
tenei tikanga i homai hei mate ki toku iwi ki toku whenua,
ahakoa warewaretia e enei iwi ou e te Kawanatanga hapainga
ko era atu iwi, e kore rawa matou ko enei iwi me enei rangatira
e wareware ki au kupu, ka waiho e au hei whakamaharatanga ki
aku uri, no te te mea ko au ano to kai hapai i tou ringa i to
timatanga o te whawhai nui ki tenei motu kahore aku hara ki
tetahi atu iwi, hapai iho au i taku hoari mo toku iwi ake ano hei
peehi i te kino ko taku e awangawanga nei ko te kore ki hai nei
koe i kite i t.era wahanga oku iwi me oku whanaunga i runga i
te rangimarie. Haere mai e taku hoa, haere korua ko tou hoa
wahine me a korua tamariki e hoki ki runga i era moutere ou i
runga i te mana i te aroha o to tatou Kuini e atawhai nei, te
whaea o to tatou Kingi mea ake nei noho ki runga i te torona o
tona whaea o ta tatou Kuini na te Atua nei ia i tiaki i runga i
te panga mai o nga mamae o tenei ao ki tona tinana. He mea
whakamiharo tenei hei whakahonore ka hoki mai nga uri o nga
iwi nunui kia tatou. Haere ra e taku hoa i runga i te pai me
te Rangimarie ki tau kainga ma te Atua koe o tiaki kia ora
tou koe.

NA HORI KUKUTAI
NA KAPENE MATENGA
RUKA TAURUA
HOETA PEARANGA

TE EAI MAKARINI
HURA KUKUTAI.

Ka mutu era kupu proporoaki katahi ka tu a
KAWANA. POENE ki runga ko ana korero enei:—

E aku hoa e nga rangatira  me nga tangata o nga iwi kua
rupeke mai nei ki toku aroaro tena koutou katoa. I taku
taenga tuatahi mai ki konei i te rima e nga tau kua pahure
atu nei i tae mai ano ahau ki Ngaruawahia kia kite i a koutou
ka nui te kaha o ta koutou karanga ki au i reira, penei
hoki me ta koutou karanga inaianei. I taua taenga mai aku
ka huihui ano tatou ki konei ki te taha o te urupa o Pota-
tau te Wherowhero, he rangatira nui o mua kahore rawa
ana whawhai ki te pakeha, piri tonu ana ia ki a Te Kuini
whakahoa tonu ana ki te pakeha koia i ngakau nui ai nga iwi
e rua to pakeha me te maori ki te whakahonore ki a ia. I
taku taenga mai ki konei i te rima o nga tau kua pahure ake
nei ka tu au ki konei ka ki au me tanu nga whakaaro kino a
te maori raua ko te pakeha ki te urupa o Potatau a kua
pono taku kupu. Kua nehua a koutou ngakau pakeke, kei
te noho pai nga iwi e rua i runga i te aroha tetahi ki tetahi.

38

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

I puta hoki taku kupu i taku taenga tuatahi mai kia tupu 
nga iwi e rua te maori me te pakeha hei iwi kotahi penei me
te huihuinga o nga wai o nga awa o Waipa o Waikato ki
Ngaruawahia te tino kainga maori o mua. Kahore ianei i
tika taku kupu ? Kahore ianei i uru nga maori hei hoa mo
nga pakeha ki nga runanga e toru e whakahaere nei i nga
tikanga o tenei motu ara, ki te runanga o te Kawanatanga, ki
te Runanga Kaumatua ki te Runanga nui ? Rite tonu ana
te mana o te pooti a te maori ki te pooti a te pakeha ki te
hanga i nga ture e whai mana ana ki runga ki nga iwi e rua.
Ko te wha tenei o aku taenga mai ki Waikato i hiahia ano
toku ngakau kia kite ano ahau i etahi atu o nga whanaunga
o Potatau kua puta nui toku whakaaro pera. Ko tenei e
aku hoa kua haere mai ahau ki te poroporoaki ki a koutou.
Ahakoa ko whea ranei nga whenua e haerea e au ka mau
tonu ki au te aroha ki a koutou ki te whenua pai rawa nei
e nohoia tahitia ana e koutou ko o koutou hoa pakeha e
noho nei i raro i te maru o te Kuini. Ko te ingoa o te whenua
kua whakaritea moku mo taku Kawanatanga hou ko Wiki-
toria kahore e tawhiti atu i konei, ka titiro aroha tonu
ahau ki a koutou mahi. Aku kupu tohutohu ki a koutou
i au e haere nei kia kaha ki te hapai i te Ture, i nga kura e
whakaturia ana e Te Kawanatanga ki nei motu hei whakaako
i a koutou tamariki. Ka mohio ratou ki reira ki nga tikanga
e noho pai ai ratou ka mohio ki te reo a te pakeha ki nga mahi
a te pakeha, ma era ka haha ai Tatou ki te whakahaere tahi i
nga tikanga o tenei whenua o Niu Tireni ki te kimi i nga hua o
te whenua. Ka nui taku koa mo te ora me te pai o Niu Tireni
i te takiwa e haere nei au. I te taenga mai a te Tama a te Kuini
ki Niu Tireni ka puta tana kupu e tumanako ana tana ngakau
kia hohoro te pahure atu o nga kapua o te whawhai, kia
whiti mai te ra o te rangimarie; koia tenei. Kua pai te
Kawanatanga o Nui Tirenei ki te rangimarie. Titiro hoki ko
nga maori katoa i roto i te whare herehere mo nga hara
nunui kua tukua e au ki waho. Kahore rawa tetahi kei te toe.
Na whakarongo mai e aku hoa ki enei kupu aku kia oti mari-
re nga tikanga te whakatakoto e meatia ana kia panuitia i runga
i te ingoa o te Kuini te kupu mo nga hara o mua mo nga mau
patu me era atu tu hara kia murua. E maharatia ana ma
tenei whakangawaritanga ma tenei atawhaitanga ka tino
tuturu ai tenei pai ki nga iwi e rua. Heoti, e hoa ma, kia
mahara koutou ko te Ture te mea pai hei tirotiro i nga
raruraru katoa me ka tupu mai i roto i nga maori ki a ratou
whaka-maori i roto ranei i nga maori me nga pakeha. Kahore
te -ture e titiro ki te tangata; e tiaki ana te ture i te mea
kore kaha i te mea kaha, ko tena te tauarai pai rawa ma
koutou te kai arahi ma koutou i roto i nga ra e haere ake nei
Taku tino tohutohu atu ki a koutou tahuri koutou ki te mahi
pai kia rangona ai ano te ingoa o Waikato e tuku ana i nga
witi, i nga hua rakau, i era mea katoa hei kai ma nga tangata
noho taone; me ka pera ka whiwhi koutou ki nga mea pai
katoa a te Pakeha. Na, ko tenei, e hoa ma, e noho ma te
Atua e tuku mai ki a koutou ana tino whakapainga. Kia
mohio koutou ko taku riiwhi ko Ta Hemi Pakihini ka penei
tonu tana aroha ki a koutou me taku ; ka pena hoki a Te Hori
Ano te tino kai-whakawa o te kooti Hupirimi, ko ia hoki hei
Kawana kia tae mai ano taku riiwhi. Heoi ano hei konei
koutou.

Ka mutu ta te Kawana korero katahi ka tu ake ia
rangatira ia rangatira ki te whai korero ki te poro-
poroaki ki a Kawana. E ono nga kakahu maori i
whakatakotoria ki to raua aroaro ko te Makarini; ka
mutu nga korero o te hui ka hoki a Kawana ki tona
whare, ao ake te ra ka hoki ki Akarana.

I te 18 o nga ra o maehe ka haere atu a Te Kawana
a Te Makarini ma ki Pewhairangi ki te poroporoaki
ki a Ngapuhi ki te tango i te hipoki i runga i te tohu
o Tamati Waka Nene. No te ata o te 19 ka tae ki
Pewhairangi. Ka tae ki uta tera a Ngapuhi te takoto
mai ra, katahi ka werohia e Tana Te Waharoa tama
a Wiremu Tamihana Te Waharoa, ka turia te waewae
ki te aroaro o te Kawana ratou ko ona hoa. Ka
mutu tera katahi ka haere katoa ki te urupa ka tu
ake te Kawana ki te korero koia enei ko ana korero.

TENA KOUTOU E NGAPUHI.

Kua mohio koutou kua tae mai te kupu a Te Kuini ki au kia
haere atu ahau i Niu Tireni kia tu ahau hei Kawana ki tetahi
atu o nga takiwa o roto o tana Rangatiratanga, ko te take tena
i haere mai ai ahau ki te poroporoaki ki a Ngapuhi ki te iwi i
mau tonu i te aroha me te pono ki a te Kuini.

Kei te mohio te Kuini ki to koutou ingoa he piri pono tonu ta
koutou ki a ia a e mau tonu ana taua whakaaro i roto i a koutou.
Ko a koutou uri ka pena tonu hoki me koutou. Kua tae mai
nga reta ki au kua oti te whakamaori, mo te whakamiharo a te
Kuini U ta koutou mahi i te nehunga o nga hoia i hinga ra ki
Ohaeawai, no mua atu ka tae mai etahi atu pukapuka mo tana
pouri mo te matenga o Tamati Waka Nene.

Na, ko tenei, ko au nei hoki te ahua o te Kuini ki konei, maku
e tahuri ki te mahi i tetahi mea e whakamiharo ai te ngakau o
aroha ai hoki. Ko te aroha, mo te ngaronga atu o te rangatira»
nui i whakahonoretia e tatou katoa, ko te whakamiharo, mo to
mau tonu o te mahara ki a ia ahakoa kua ngaro atu tona tinana.

Ko te tikanga a te pakeha ka whakaturia he tohu mo tetahi
rangatira nui me panui ki te ao katoa, ara ma tetahi rangatira
nui e tango te hipoki o runga, na ka nui taku koa notemea kua
rite ko au hei tango i te hipoki o te tohu o Tamati Waka Nene,
ko te mutunga tenei o aku mahi ki Niu Tireni.

Na me korero ahau i etahi kupu mo te rangatira kua whaka-
turia nei tona tohu inaianei.

He iwi toa tana iwi, he iwi mohio. Puta ana te rongo o tona
papa o Tapua mo tana toa ko ia hoki te rangatira o nga iwi o
Hokianga i roto i nga whawhai, otira puta ana te kupu mona
kia taka te take katahi ia ka hapai i te patu.

E rua nga tamariki tane a Tapua, ko Ero Patuone, ko Tamati
Waka Nene, ko te mana o te papa ka tukua iho ki a Tamati.
Pena tonu me te matua te tika o tana whakahaere, te marama
hoki o tana mahi ki te whakamutu i nga raruraru whenua o nga
hapu o Ngapuhi.

I nga ra o te timatanga ka tango ia i te Whakapono ko ia te
kai tiaki o nga mea kaha kore, te kai hapai hoki i te tika.

No mua noa atu o te taima i mahi haere ai te pakeha i tu ia
hei tuara mo ratou ki Tauranga, ki etahi atu wahi, a nana i
whakahaere i taea ai te whakaae a nga rangatira kia tuhia o
ratou ingoa ki te Tiriti o Waitangi i te tau 1840.

Ko nga Kawana katoa anga atu ana ki a ia hei hoa tohutohu
mo ratou, tika tonu ana ana kupu ki a ratou. I te taima tuatahi
i hinga ai te tunga kara ki Kororareka i a Hone Heke, ko
Tamati Waka te tangata i tu ki waenganui hei kai wawao kia pai
ai, heoi no te tohe tonu a Heke ki te rui kihai a Tamati i
whakaaro roa, rere tonu mai ana hei hoa mo te Kuini mo tona
matua, ahakoa he whanaunga a Heke ki a ia hapai ana ia i te
mana o te Kuini, nui ana tana toa i te whawhai.

Kua rongo katoa koutou ki nga kupu i puta i a ia i Okaihau,
i tana toa hoki ki reira me tana kaha hoki i te wa i kokiri atu ai
a Heke ma ki a ia ki Ohaeawai; kua rongo hoki koutou ko
Ruapekapeka i whawhaitia i runga i ana tohutohu ko ia te
tangata tuatahi i uru ki taua ka. No muri i tenei nana i taea
ai te maungeronga: tera ano tetahi tikanga e kitea ai te ngakau
nui a taua rangatira.

Ka tae mai te aroha a te Kuini ki a Tamati Waka waiho ana
e ia kia takoto atu ana, hoatu ana i te tuatahi ki a Heke hei
hanga mira paraoa kia noho ai ia i runga i te rangimarie. Ko
ana kupu enei ki a Heke :—

', Ko tenei tikanga aku kia mohio ai koe he hoa ahau nou
he hoa pai ano ahau i te wa i hapainga ai taku patu ki a koe.
Ehara ranei i te mea pai kia noho te pakeha ki konei hei hoa
mo tatou hei whakaako i a tatou ki te mahi witi ki te whakatu
mira ki te noho tahi i runga i te rangimarie?" 

Tenei tana kupu i puta ki Kohimarama: " Ehara i te mea e
tango ana ahau i te pakeha moku anake, engari mo tatou katoa.
* *  * Whakarongo mai e nga iwi kua whakamine mai
nei, kotahi tonu toku Kawana. Ka tae mai a Kawana ki konei
ka kawea mai te kupu a te Atua e ora nei tatou ; na taua kupu
i huihui ai tatou ki konei inaianei ki roto ki te whare kotahi.
Koia au i ki ai kotahi tonu toku rangatira ko te Kuini anake,
kore rawa au e mohio ki tetahi atu."

I Tika tonu te piri a Tamati Waka Nene ki tana kupu. Ko
koutou ko ona iwi i aroha i whakahonore ki a ia, ko matou ko
te pakeha pena ano hoki.

E Ngapuhi, kahore e roa aku kupu ki a koutou. E haere
atu ana ahau i ta koutou whenua engari ka mau tonu ki au te
mahara ki ta koutou piri pono ki a te Kuini ki te pai ki te ngo-
hau o ta koutou karanga ki au i aku taenga mai ki konei. Ka
mahara tonu ahau ki a koutou ki to koutou whenua ahakoa
ngaro atu au ki tawhiti. Heoi ra, me haere tonu koutou i ta
koutou nei huarahi, kia kaha hoki koutou ki te pupuri i te pai
ki te pakeha, ki te whakaako i nga tamariki kia kaha ai ki te
kimi oranga mo ratou. A ka inoi ahau ki te Atua kia whaka-
whiwhia te iwi piri pono a Ngapuhi ki Ana whakapainga
katoa.

Heoi ra, ka tahuri ahau inaianei ki te tango i te hipoki o te
kowhatu kua oti te whakatu hei whakamahara ma te ngakau ki
te rangatira piri pono o Ngapuhi ki a Tamati Waka Nene- Kia
mahara tonu ki a ia !

Ka tangohia te hipoki e Kawana Poene. Ko te
tuhituhinga tenei e mau ana i runga i taua kohatu:—

Ko

TAMATI WAKA NENE
He rangatira no Ngapuhi
nana i karanga
Te Kuini
ki
Niu Tireni,
Te hoa tutura o te Pakeha,
He mihi aroha tenei

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

39

Na te Kawanatanga,
I whakahoatia e ia,
i nga tau 31.
Tangata nui te Whakaaro,
Toa ki te TITI.
I mate ki Kororareka
4 o Akuhata,
1871.

Katahi ka tu ake a Hon. Wiremu Katene, M. G. A.
kite panui i te pukapuka poroporoaki a Ngapuhi
koia tenei.

Ki a Kawana Ta Hori Poene Kawana o Niu Tirani—

Tena koe. Tenei matou nga iwi o Ngapuhi raua ko te
Rarawa te hiahia nei ki te whai kupu atu ki a koe i runga i to
haerenga e haere nei koe, inahoki ko tou otinga atu tenei i Niu
Tireni.

E whakapai atu ana matou ki a koe, mou ka tae mai nei ki
te whakakite i to aroha mo Te Waka, waiho rawa nei e koe, ko
to mahi whakamutunga ki tenei motu he hura i te hipoki o te
tohu o tona urupa, i poua nei e te Kawanatanga hei tohu aroha
mo runga mo tona matenga. He koanga ngakau ano hoki tenei
no matou mo runga i to haerenga i rokohanga mai i to oroko
taenga mai enei iwi e rua e whakahoa ana ki te kawanatanga,
tae noa ki te mahuetanga o tenei kawanatanga i a koe ka roto-
hanga mai nei ano e koe enei iwi ou, kei runga tenei kei te Ture
e tapapa ana.

Haere atu ra e hoa e te Kawana ki te mahi i ena mahi hoki
a te Kuini i tuku iho ai hei mahi mau.

Kia tau tonu te atawhai a te Atua ki runga ki a korua ko te
hoa wahine, koutou katoa ko to whanau. Haere atu ra. Haere
atu ra.

Ka mutu era kupu poroporoaki katahi ka tu a Kawana Poene
ki runga, ko ana korero whakahoki enei.

E hoa ma e Ngapuhi raua ko Te Rarawa Tena koutou. Tenei
te whakawhetai atu nei ahau ki te papai o nga korero o ta
koutou pukapuka, te koa nei hoki taku ngakau ki a koutou ka
rokohanga mai nei e ahau ; ko to koutou ahua tonu o mua mai
ano, he whakahoa ki te Kawanatanga, he whakawhirinaki ki
runga ki te Ture, e haere nei to koutou rongo.

Kia uaua ra ki runga ki tenei mahi a koutou, kia pai ai te
hoaketanga o to koutou rongo ki a au, ko koutou ko nga iwi o
te taha whakararo o te motu nei na koutou nei i karanga te
pakeha ki uta, kei te whakahoa tonu koutou ki a ratou
inaianei.

Hei konei ra e hoa ma i runga i a koutou kupu papai mo
ratou ko taku hoa wahine, ko aku tamariki.
Hei konei ra.

Katahi a Kawana Poene ka Poroporoaki ki nga
tangata katoa, ka haere atu ki runga ki tona tima ka
rere atu ki tawahi. No te rerenga atu o te tima o
te Kawana, katahi ka huihui mai nga rangatira o
Ngapuhi raua ko te Rarawa ki Kororareka i te 19
me te 20 o nga ra o Maehe, 1873, ki te korero ki a
te Makarini. Tenei etahi o nga korero:—

HETARAKA TE NGO : Haere mai. Haere mai e te
Makarini ki enei nga mate o to hoa. Haere mai ki
enei mate. Haere mai nga rangatira o tera moana.
Haere mai e Wi Tako kia kite i a Ngapuhi. Kua
mate to korua hoa a te Waaka. Kaati he korero.

HEREMAIA TE AEA : Haere mai. Haere mai. E
kore e mahue tetahi kupu i korerotia e ahau i aku
kupu ano ki te Kawana ko taku o tenei. Haere mai
kahore e hapa tae noa mai ki tenei wahi, tae mai
korua ko te Kawana kia kite i to taua hoa, kua
memeha tona tinana i tenei ao. Kua ngaro atu hoki
te Kawana i konei i tenei ra. Ko taku whakaaro
tenei e Ma, e noho ana taku i runga i te tiaki i nga
ture i runga i te whakaaetanga o nga kaumatua. Ka
tipu ake he kino i konei ko au te kai pehi, i penei
toku mahi i aku takiwa ake. Ko te kupu o to
tatou hoa,—hei konei e te whanau kia atawhai kia
Hongi kia Ururoa, he o tenei maku. Haere mai

atawhaitia  te iwi.

MOHI TAWHAI : Haere mai e te Makarini, haere
mai e te whanau, karapitia to tatou minita, karapitia
mai to tatou ara. Ko korua ko Wi Tako te hunga e
tata ana ki te Paremata. Tena koutou e Ngapuhi, e
noho mohoao ana tenei iwi, e kore e mohio ki nga
tikanga. Haere mai, karapitia te Makarini ahakoa i
tae ia ki te Kingi, ki te hauhau, ko to tatou Minita
tonu ia. Ko taku kupu tenei ki a koutou, tomo atu
ki te pakeha. Kua mate ta tatou matua a Tamati

Waka, otira e mau tonu ana kia tatou, ona kupu.
Tomo atu ki te pakeha, ka mate tetahi tangata ka tu
ano tetahi ki tona tunga; waihoki, mehemea ka
mate a te Makarini, ka tu ano tetahi tangata ki tona
tunga. Kua tiakina paitia koutou e te Kawana-
tanga. E whakaae ana ahau inaianei ki nga
korero i korerotia e te Kawana mo te mahi kura,
mehemea kaore i puta ia ia taua korero, tera kua
whakaputaina ano e ahau he kupu ki a ia mo taua
mea.

WI HAU: Haere mai e te Makarini. Tena
koutou. Haere mai e te Minita o te maunga rongo.
Tena koe. Haere mai te kai whakataharahara o nga
kino o te taha whakarunga. Haere mai e te kai
whakamahue i nga kino o tenei motu, (ka waiata i
konei). Haere mai kua pahure atu to taua hoa a te
Waaka, raua ko Eru Patuone. Haere mai e te kai
whakataharahara i nga mate o te pakeha o te maori.

RANGATIRA MOETARA:  Haere mai e te Makarini,
me o korero, me te ture, me te atawhai ki tenei motu.
Kia rongo mai koe kahore he whakaaro o te iwi,
kotahi tonu te whakaaro koia tenei, ko te piri pono ki
a te Kuini. Haere mai e te kai whakaora i te iwi
nei. E kore e mea nga tamariki kia pehia nga kupu
o nga kaumatua, ahakoa kua pouritia tenei whenua
ko tahi tonu te kupu he maunga rongo. Ko te kupu
tenei o a matou matua kia piri ki te pakeha. Haere
atu kahore he kupu hou hei whakapuaki ki a koe
inaianei, heoi ko taua kupu o mua, ara, ki te whaka-
rongo ki nga oha ki o nga kaumatua. Haere mai
whakaarahia, kia mahara tatou ki nga kupu o mua,
tukuna kia whakahoutia ano te Tiriti o Waitangi
i runga i te urupa o Tamati kia piri pono hoki ki a te
Kuini.

HONE MOHI: Haere mai e te Makarini. Haere
mai korua ko Wi Tako. Haere mai to matou Komi-
hana. Tena ko koutou. Haere mai e taku matua.
E hari ana ahau mo taku kitenga i a koe, kua kite
matou i te tika o to whakahaere i nga mahi o te
Kawanatanga. I te taenga mai o Kawana Poene ki
Niu Tirani e pouri ana te motu, inaianei kua tino
marama, ahakoa i puta te he i runga i pa mai ano
etahi o aua he ki te pito whakarunga. Kotahi
hawhe o tenei he no te taha pakeha, kotahi no te
taha maori.

TE MAKARINI : Tena koutou e Ngapuhi, kua
haere mai matou inaianei ki te whakahonore ki a
Tamati Waaka Nene. Kei te maharatia tonutia nei
ana mahi pai e nga pakeha ratou ko nga maori.

Ka nui te koa o toku ngakau mo o koutou kupu
pai whakahoa hoki; otira, ko ta Ngapuhi tu tonu
tena. E hara i te mea no naianei ta katou piri
pono, kahore, no mua no te taima o Kingi Hori te
tuawha o Ingarangi i te tamarikitanga o tenei ranga-
tira o koutou ara, o Waikato koia tenei e noho nei ;

ko ta koutou whakahoatanga i reira ki nga ranga-
tira o Ingarangi kei te mau tonu inaianei. E
tika ana ano kua whawhai tetahi taha o Ngapuhi
ki te pakeha, otira he riri awatea tera kahore he mahi
konihi. Ka mutu taua whawhai mutu tonu iho te
ngakau riri o tetahi ki tetahi penei me te mutunga o
te ua raumati kua whiti tonu te ra i runga i te
pakeha i a Ngapuhi hoki taea noatia tenei wa. Ka
nui te marama o a koutou kupu mo nga raru-
raru o era atu wahi o te motu nei, me ta koutou
whakapai i nga mahi a te Kawanatanga e mahi nei kia
tau ai te pai. I mahara ahau me whakaatu tonu ki a
Ngapuhi nga whakaaro o te Kawanatanga mo nga
tikanga nunui, i pena taku kupu i te aroaro o Tamati
Waaka o te nuinga o nga rangatira kua tae mai nei
inaianei ki tenei hui i muri tonu o taku urunga ki te
Kawanatanga. Kua tu ta koutou tangata ki roto ki
te Paremete hei whakaatu i o koutou hiahia, e kaha
ana ia ki te tiaki i a koutou ki te tohutohu hoki ki
te Kawanatanga i nga mea pai mo koutou ara, i nga
rori, i nga puriti, i nga kura, me era atu tu mea.

40

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

Ko te hiahia nui o te Kawanatanga kia whaka-
akona a koutou tamariki ki te reo pakeha kia tupu
ake ai he iwi kotahi, he reo kotahi.

WI TAKO: Karangatia to koutou matua a te
Makarini. Ka haere i te kupu o Hetaraka i karanga
ia i a matou ki te mihi ki a te Waaka inaianei, koia
ano i kitea ai matou i tenei ra ki te mihi atu ki a
koutou mo to tatou hoa kua mate nei, he hoa noku i
mua. Ko Hone Heke tona hoa whawhai, ko Rangi-
haeata taku i nga ra o mua. He iwi hara nui koutou
i mua, pau katoa te motu nei i a koutou; ko koutou
te putake o nga kino, na koutou nga pakeha, nga pu,
me te Tiriti o Waitangi i kawe mai ki tenei motu, i
tenei ra kua ripeneta koutou kua tahuri ki nga mahi
pai. He tangata hara ano hoki au i nga ra o mua,
naku te whenua i poke ai ki te toto ka kite au i te he
o. nga mahi o Waikato ka whakarerea e au a kua
whiwhi au ki tetahi ripeneta moku; e Ngapuhi rite
tahi to tatou hara. Inaianei kua ripeneta tatou, kua
pera to tatou ripenata me ta Paora i ripeneta ia mo
ana hara whakarerea ana e ia ana mahi tamariki.
Kua ngaro o tatou raruraru ki roto ki te urupa.

APERAHAMA. TAONUI: E hoa ma, e tama ra, e
kara ma, tena koutou; i haere mai ahau kia rongo i a
koutou kupu poroporoaki i ta tatou matua atawhai.
Kihai nei i ngaueue te raurekau o te ngahere i
tona Kawanatanga i roto i nga tau e runa. Mehe-
mea pea i whakaotia ki te inoinga a te Ariki
ki te pouri e mau nei ka marama to tatou waihotanga
iho, ara, ki te kupu nei, murua a matou hara me
matou hoki e muru nei i nga hara a ratou e
hara ana kia matou. Ko tetahi o nga mea i haere
mai ai au, ko ta koutou pitihana ki a te Kuini i
tuhia ake nei nga kape hei tirotiro maku me nga
kupu o te reta a Kingi Wiremu ki a Titore i tuhi-
tuhia mai nei i te 31 o Hanuere i te tau 1835. E hoa
ma, he mea whakaaroha to koutou maharatanga ki
nga oha ki a o tatou matua i waiho iho nei hei tuho-
nohono i a tatou, ki era atu iwi o to tatou motu; e
kore pea e mana a tatou nei whakaaro a tenei
whakatupuranga, koia ahau i haere mai ki a whaka-
maharatia koutou ki nga kupu o ta ratou pukapuka
ki te Kingi o Ingarangi, he mea hoki ka oti te whaka-
mahara e koutou te pukapuka a Kingi Wiremu ki a
Titore. Me whakamahara hoki tenei pukapuka a nga
kaumatua kia koutou. Ko matou ko nga Iwi o Niu
Tirani i raro mai o Hauraki ka oti nei te huihui ki te
Runanga ki Waitangi a te Ngahuru i tenei tau ki te
whakarite Ture kia tika ai te hokohoko ki a mau
pu te rongo, a ka mea ki nga tauiwi o runga kia
whakarerea to whawhai kia mahara ano ki te
whakaoranga o to matou whenua. Ko te kingitanga,
ko te mana i te whenua a te whakaminenga o Niu
Tirani ka meatia kei nga rangatira anake i to matou
huihuinga, a e kore hoki e tukua e matou he
whakarite ture ki te-tahi hunga ke atu. Kia meatia
i te whakaritenga o Niu Tirani. Koia matou ka mea
ai ki te Kingi o Ingarangi kia waiho ia hei matua
kia matou i to matou tamarikitanga kei whakaka-
horetia to matou Rangatiratanga.

1. Ko Kawiti no Ngatihine

2. Ko Pomare no te Whanauapanui

3. Ko Punuka no te Rirua
me etahi atu rangatira tae ana ki te 29.

MITAI PENE TAUI: Haere mai e te Makarini,
kawea te tika ki Ngapuhi, whakaturia i te huarahi
mona. Kua korerotia e Aperahama nga korero o
mua o te Tiriti o Waitangi ka tika kia apititia ana
korero ki enei reta, (ka korerotia etahi reta i konei), e
mahara ana a Ngapuhi ki enei kupu—pai ana
Ngapuhi—ko te putake o Ngapuhi te iwi ki tenei
pito o te motu nei, ko te Ture, te wa o te kino e tika
ana pakaruhia tenei taone, engari taua whawhai, he
whawhai awatea. Na ko te pukapuka tenei o Kingi
Wiremu ki a Titore, (korerotia ana). He kupu
tenei ki a tatou ake, ki a pono a tatou korero i runga

i te kotahitanga, ko te puhaehae, raua ko te maua
hara kia kore.

MAIHI PARAONE KAWITI : Haere mai e te Maka-
rini koutou ko nga rangatira o runga. Haere
mai Wi Tako! Haere mai Paora! he kupu patai
tenei naku ki a koe me whakamarama mai e koe
kia mohio ai matou. Taihoa he korero mo te Ture.
Tenei ahau te rupurapu nei, koia toku pepeha e
titiro ana ahau kua uru au ki roto ki te Kawana-
tanga, tena inaianei mau e titiro kahore taua rakau i
whakakakahuria inaianei, he aha te tikanga o tenei
mahi—kua tapoko au ki te whareherehere inaianei.
TE MAKARINI: He pohehe kau.
MAIHI PARAONE KAWITI : Ka penei tau ahua ka
mohio au he pouritanga maku, me motu ke au i a
Ngapuhi. Whakamaramatia mai e koe—he tohu aha
tenei ?

TE MAKARINI : Kaua koe e ki he tohu.
PEREENE: Haeremai e Pa te Makarini, Haere mai
i nga maunga nunui o tera tai, haere mai kia kite i o
Iwi. Katahi ano ka whati, kua pakaru nga taita.
Kahore he taita, kua tere tonu nga kokopu
tenei kua haere kua raorao katoa te whenua.
Kahore he rangatira inaianei kotahi e ora nei ara,
ko mohi Tawhai. Haere mai kia atawhai ki nga
pani, otira kahore o atawhi, kahore he raihana mo
matou mehemea ka tono matou i tetahi rori, hei reira
tonu koe tono ai i te moni i a matou. He teka ranei?
Ka 40 nei tau o muri o te tiriti o Waitangi, ka 28 i
muri o te whainga i a Heke, kotahi tonu te mea e
whakakorea nei e koe kia matou. Ki au e Pa e te
Makarini maku anake o moni e kai.

TE MATENGA : Haere mai te Makarini, tenei ano
te kupu ki to iwi kia Ngapuhi mo to ki e whaka-
whetai ana ano au kua kitea to pai e matou, koia
tenei ko nga kura, kua homai nei e koe kia a matou.
E toru nga mea kua whakaakona kia matou, ko te
korero pukapuka, ko te tuhituhi, me te whika. Ko to
matou e hiahia nei, kia haere tonu te mahi whakaako,
kia whakaturia he kura mo nga tamariki timata i te
rua tau tae atu ki te 21 tau. Mehemea ka whaka-
aetia e koe tenei he nui rawa to atawhai kia matou.
Ki to matou whakaaro tera ano nga tikanga ke atu i
enei mea e toru hei whakamarama kia matou, kia
kaha o matou uri ki te hapai i nga tikanga pakeha.

HOTERENI TAWATAWA: Haere mai te Makarini,
Haere mai e Wi Tako korua ko Paora. Kua mate a
Tamati Waaka, kua oti te whakahonore i tenei ra—
Homai etahi kura kia matou.

TAMATI PUKUTUTU: Tena koe e te Makarini kou-
tou ko nga rangatira o tera tai. Tena ko koutou.
Haere mai e te kai whakatikatika i nga mea o te
motu. Na e hoa e te Makarini, ko taku piri ki te
Kawanatanga e hara i tenei ra erangi no mua ano.

PAORA  TUHAERE : Ko taku korero e Ngapuhi, he
tika ano kia korerotia to koutou tika; he tangata he
ahau, e poke nei to tatou motu i ahau ; otira na
koutou te he tuatahi i whai ano au i ta koutou mahi.
Ahakoa he ingoa pai, he ingoa nui to koutou
inaianei, i hara ano koutou i mua, heoiano te mea ki
taku titiro e whakararu nei i a tatou ko waenganui,
tera pea e taea e koutou te whakaputa i tetahi
tikanga hei whakakore i tenei raruraru, e pai ana a
raro, e pai ana a runga, ko waenganui kau e kino
nei, ma koutou e Ngapuhi e whakaaro i tenei mea
kia noho tatou ki runga ki te whakakotahitanga o te
Kuini.

NGAWATI : Haere mai e taku matua e atawhai nei
i te taha maori. Tukuna kia huihui tahi nga ranga-
tira o era wahi kia whakahonoretia e tatou to tunga.
Kia rite tahi te whakaaro mo nga pani, rawakore, iti,
me nga mea nunui. Ka whakahokia e au te kupu a
Paora mo nga mate e takoto ana i waenganui; e
kore au e rapu i tena mate, no te mea e kore te rata
e ahei ki te whakaora i te tupapaku. Ko te kupu
tenei a Waaka kia Maniapoto kia poutokina tera

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

41

rakau, ka kiia e Maniapoto mana e whakau. I te wahi I
e matutu ana te turoro ka taea pea te whakaaro tena,
inaianei kua takoto te tupapaku e kore e taea te I
whakaora.

WI PIRIHONA: Haere mai e te Makarini. Haere 
mai e Wi Tako. Haere mai nga tangata o te Pare-
mete, nga kai whiriwhiri i nga mate o to tatou nei
motu, no mua mai ano te hara. Tenei aku kupu
whakahoki mo Paora ; i haere ano matou kia kite i
taua turoro, otira kahore i ora. A, e taea te aha I
inaianei ? Ko koe e Paora i whakaaro me whai
tikanga matou mo tenei mea, i ki koe ma matou e
rapu i tetahi tikanga hei whakaoti i tenei raruraru.
Kua whakamatauria nuitia e matau otira kahore i
puta he pai. Ahakoa tae atu ano a te Makarini
kahore kau he tikanga; mehemea i whakaaetia to
matou kupu kua oti noa atu. E mate ana te tangata
a riro ana te whenua. Tena i a matou i te reo tua-
tahi ka mau te rongo, a whakaaetia tonutia. Ki
taku whakaaro ko nga tangata na Tatou i timata te
riri ma ratou tonu te kupu tuatahi ki te karanga i
te kupu o te maunga rongo.

WI TE TEETE: Tena koe e te Makarini, haere mai
kia kite i to iwi i a Ngapuhi, haere mai nga rangatira
o tera pito, o waenganui, haere mai ki te whakarongo
i nga kupu o Ngapuhi, whakarongo ki tenei kupu, i
hara ano a Ngapuhi i mua, ko taua rakau te take, ko
nga tangata katoa i wa ki taua whawhai i kite i te
mate; e kore e taea e au te whakaaro i te kupu a
Paora. Waiho te tika ki nga iwi e noho na koe—ko
to iwi he pakeha. He mea hou te ture o naianei kia
matou, e mau tonu ana kia matou nga ohaki o o
matou tupuna, ko o ratou hoa korero hoki i mua he
Kingi. Ko au te hoa o te Waaka i tona haerenga
ki Kohimarama, ki atu maua ki a ratou ki a turakina
te rakau, ki mai ana Tatou e kore e whakarerea,
whakamaharatia hoki e maua te Tiriti o Waitangi ki
a ratou. E Ma he kupu tenei ki a koe homai he moni
hei hanga i nga rori o Ngapuhi. Mehemea i pai nga
huarahi i tenei taima kua nui atu nga tangata i enei
kua tae mai ki tenei huihuinga.

HIRINI TAIWHANGA : E kore au e whai kupu i
runga i nga korero kua korerotia nei. E whakawhetai
atu ana ahau ki a koe mo o kupu, kua whakakotahitia
nga iwi e rua. Mehemea ka pa te mate ki tetahi
wahi o te tinana, ka rapu te tangata i tetahi rongoa
hei whakaora. Ko te kupu a te Makarini me tohe,
ko ta Wi Tako he ripeneta. Ki te kore taea enei
me waiho ma te matauranga.

HON. WI KATENE : Haere mai e te Makarini me
o hoa. I taku hokinga mai i Poneke ka noho au ki te
whakapuaki i nga tikanga o te Kawanatanga, me nga
korero o te Paremete ki a Ngapuhi. E hara toku
urunga ki roto ki te Paremete mo taku takiwa ake,
erangi i UTU au hei whakahaere i nga tikanga mo te
motu katoa. I te taenga o Kawana Poene raua ko
te Makarini ki te Waimate ka puta taku kupu ki a
te Kawana kia wetekia te here i taku hope. Ka ki
mai ia ki au, " ahakoa kawana au, kei raro au i te ture,
ko te ture kei runga i au." He minita au inaianei na
te kawanatanga, he mangai o te katoa haunga o taku
takiwa ake. Kei ki koutou e penei ana aku korero
no te mea e tu ana au i te taha o te Makarini, kahore,
noku ake enei whakaaro e whakapuakina nei e au.
Kahore ahau i tino kite i te pai o tenei kawanatanga
i tera tau, engari kua kite au i te tika o to Tatou wha-
kahaere inaianei, a no reira i kaha ai ahau ki te wha-
kahoa i a Tatou. E whakaae ana ahau ki tenei kupu
mo te murunga hara, kahore ahau e mea mo taku
takiwa anake te murunga hara, erangi mo te motu
katoa, ara, ko nga kai kohuru i a Manukau kia murua
to ratou hara. No te mea i korero ano maua ko
Kawana Poene i Poneke mo taua mea, ki ana au kia
te Kawana, ko taku hiahia kia murua aua hara
katoa. Engari ehara i te mea naku anake taua
kupu mo te murunga hara. I whakaputa ano nga

tangata katoa i Toto i te Paremete i taua kupu. I
tae mai ki au te pukapuka a te Morenga mo te
pakeha i kohurutia i Ahipara, kia whakaputa ahau
i taku mana mo te maori nana i kohuru, ara kia
whakaputaina mai ia i roto i te whare herehere. Ko
taku kupu ki a koutou katoa, e kore ahau e pokanoa
ki te whai kupu mo te tikanga penei, inahoki na to
Kooti Hupirimi i whakawa, i kite i tona hara. Mehe-
mea ka pokanoa ahau ki te mea pena, he whakanoa
tena naku i te mana o te ture. Kahore i au te mana.
I tuhi mai hoki a Hare Nepia mo tenei mea. Mehe-
mea e noho ana taua tangata i waho o te mana o te
ture, hei reira pea te taea ai e ahau te whakaputa i
tetahi ritenga mona.

APERAHAMA TAONUI: Ka kiia nei ka houhia te
rongo ki Waikato, me tuku i te whenua. Ki te
whakaaetia e te Makarini, ka honoa nga rohe o te
whenua.

TE MAKARINI : E kore e taea tena whakaaro, e
kore rawa nga whenua e whakahokia, otira, mehemea
ka tonoa e Tatou tetahi wahi hei oranga ma ratou, hei
reira pea tetahi wahi iti te hoatu ai. Tena ko te
whakahokinga i Waikato e kore tena e taea.

MANGONUI: Haere mai e te Makarini, Haere mai
me o hoa. Kua mate a te Waaka. Haere mai ki
Peiwhairangi tangata kore. Haere mai e Wi Tako,
nau ano tenei tunga waewae. Kahore he tangata hei
karanga ki a koe i te kaha o te paringa o te tai. I
haere take kore mai koe inahoki kua mana te ture.

IHAKA TE TAI : Tena ko koutou haere mai kia kite
i te iwi kua warewaretia nei pea e koe. E miharo
ana ahau no te mea i roto i nga tau e 40 e tu nei he
Kawana mo tenei motu mo Niu Tirani, ka rima anake
ano pea o ratou taenga mai kia kite i a matou. Me
koe ano hoki pea ka toru, ka wha, o taenga mai ki
konei.

Ka mutu nga korero i konei mo taua ra.

TAETE MAEHE 20, 1873.

HORI HARETI: Katahi au ka hamumu ki taku
matua i runga i taku pani. Kei te mahara tonu au
ki nga kupu a te Waaka, i korerotia e ia ki au. Kia
pena to atawhai kia au me taku matua me Patuone.
Ko nga mea nunui me waiho ma te iwi—he pani
ahau.

PIRIHONGO : Whakaturia e koe tetahi tangata i to
matou takiwa hei whakaputa raihana hoko paura kia
matou. Tenei maku e whakaatu kia koe i tetahi
tangata pai mo tena mahi.

TE MAKARINI : Kua oti i au te korero ki a Wi
Katene mo taua tikanga.

HONE MOHI : E tautoko ana ahau i te kupu a Hori.
Kua mate a Waaka, kia atawhai koe i a matou kua
mahue nei i a ia. Ko te Ngatihao, te Patupo, te
Inutai me te Uri Kopura, he hapu nui enei e hiahia
ana kia whakaturia tetahi tangata taitamariki hei
kai whakawa mo ratou. Kua mate a Eru Patuone,
a Waaka me Hori Kingi.  Ko taua hiahia tenei, kia
whakaturia a Hori Hareti i te tunga o te Waaka.

MIHAKA:  E hiahia ana matou te iwi o te Waimate,
o Pakaraka me Kaikohe, kia whakaturia te rata o te
Kawakawa (kei Waimate e noho ana inaianei) hei
rata tuturu mo nga takiwa kua korerotia i runga nei.
Kahore matou i te pai ki tenei rata, ara, kia te Pere,
no te mea tokomaha o matou tamariki kua mate i a
ia e rongoa ana. Ko ta matou hiahia kia whakaturia
a takuta Teneti (Dr. Dent) hei rata tuturu, kia mahia
ai e ia nga mate o nga tamariki e noho ana i nga
kura. 

PERENE:  E hiahia ana au ki te whakapuaki i
etahi kupu. E mea ana au kia whakamutua te
whakatu i nga kaumatua hei kai whakawa, no
te mea kahore i te tino marama o ratou wha-
kaaro. Waiho ma ratou e pehi i nga kino;

ko te mahi whakawa e kore e taea e Tatou

42

TE WAKA MAORI 6 NIU TIRANI.

te whakahaere. Ko nga tangata mohio o tenei
whakatupuranga me whakatu hei kai whakawa.
Tukuna kia huihui nga hapu kua korerotia nei e
Hone, a hei reira te whiriwhiri ai i etahi tikanga mo
tena mea, ma ratou e whakatu i etahi tangata taita-
mariki hei kai whakawa.  E whakarongo ana nga
kaumatua ki nga kupu a te Wiremu, e whakaae tonu
ana ratou ki ona whakaaro. Waiho ma matou ano e
whiriwhiri i o matou kai whakawa e pai ai; ka
whakaatu kia koe nga tangata e paingia ana e matou
mo taua tu mahi. Ka 40 nei tau o muri o te Tiriti o
Waitangi, ka 28 i muri o te  whainga i a Heke;

kahore ano tetahi raruraru i kitea. No reira au ka
ki kahore he tikanga kia waiho au i waho o te ture,
engari tukuna kia uru ano hoki ahau. E whakaae
ana au kia tapu te ture. E whakamahara ana te
Kawanatanga kia mau tonu matou ki nga kupu o o
matou kaumatua.

MANGONUI: Ko nga kupu o nanahi he aroha he
mihi, i tenei ra ka haere nui te korero. I tukuna
katoatia e au oku whenua i tenei taone ki te Kawana-
tanga, kahore he wahi i toe moku. E hiahia ana ahau
inaianei kia homai tetahi wahi hei tunga whare moku,
no te mea e hoki tonu mai ana ahau ki tenei taone, a
heoi ano te whare moku ko ta Ruta. I to taenga
mai ki konei i mua, i a Turau e ora ana, i mea a te

Waaka kia koe ko Turau hei tona tunga ina mate ia.
I whakaatu ano a te Waaka kia koe i ana mahi i te
timatanga mai ra ano ; a i te matenga o Turau ka
mea ia ko au ki tona tunga hei whakapuaki i ona

whakaaro. E Ngapuhi kei ki koutou he whakapeha-
peha tenei naku, kahore ; e mohio ana a te Makarini
ki te pono o aku korero. I kii a te Waaka ko au hei

whakaoti i nga raruraru katoa, ahakoa i konei, i
Hokianga, i te Rarawa, i tetahi, atu wahi ranei o
tenei takiwa. I mea hoki ia " E kore e waiho ma
ona tamariki ake e mahi." Whakarongo, ka hoki
ano au ki taku kupu tuatahi mo te whenua. Homai
tetahi wahi hei tunga whare moku.

TE MAKARINI: Ka taea ano pea tenei te whakarite.
Ko te korero mo te kii a Waaka kia tu koe i tona
tunga e tika ana. I kiia mai ano e ia ki au nga
korero e korerotia nei koe, i roto ano i te whare o
Ruta.

MAIHI P. KAWHITI : E rite ana ahau ki nga tan-
gata herehere. Whakarongo ki taku kupu, no te
mea he herehere ahau inaianei, kahore he hamumu.
Me patai ranei taua tetahi ki tetahi i runga i tenei
mea?

TE MAKARINI : E whakaaro ana koe ki taua rakau.
Kua oti i au te whai kupa kia te Paiha (Mr. Bolger),
kia whakaturia hoki tetahi tangata hei tiaki, hei
whakakakahu ki te kara, kia tika ai te whakamahi i
taua rakau.

MAIHIP. KAWHITI: Whakamaramatia mai te take
i takoto noa ai taua rakau i tenei takiwa roa.

TE MAKARINI : Te take i roa ai he tautohe no nga
Kawanatanga e rua, ara te Kawanatanga Porowini
me te Kawanatanga nui o te koroni; koia i takoto
noa ai. Na te Kawanatanga o te Porowini tenei
mahi, tonoa ana e ratou kia hoatu ma ratou, kihai i
whakaaetia e te Kawanatanga nui. Inaianei ka
tangohia e ahau ki toku ringa ake, a maku e ata

whakarite marire.

MAIHI P. KAWHITI : Na koutou ake tenei pohehe,
ehara i a matou. E pai ana, kua marama matou
inaianei ki te take o te raruraru. No taua rakau te
take i karangatia ai he " patu pakeha " ahau, i waiho
hoki tenei hei whakahe i a matou te iwi o te taha
whawhai kia koutou i te whainga o Heke. No muri
i tera ka whakaarohia te rakau, ka huaina tona ingoa
ho "te whakaora tangata," no reira hoki ka tomo
ahau kia te Kuini. Koia au i ki inanahi kia wehe-
wehea ahau i a Ngapuhi. Kua marama inaianei, kua
mana hoki te ture o te Kuini ki tenei motu. I taku
kitenga kahore i whakakakahuria te rakau nei, ka

whakaaro au kaore au i reira. E Ngapuhi whakaa-
rohia e koutou tenei mea. E tika ana tana korero,
na nga Kawanatanga tenei he. Katahi ka marama
taku mahi tahi me nga iwi o Ngapuhi.

HUNIA TE KAPOTAI : E hoa e te Makama, kua
marama inaianei i a matou te take i pahi ai te kara.
Ko te kupu tenei a Kawhiti, kia piri tonu matou ki te
pakeha, kia kotahi ai nga iwi e rua. I whakaputa ia
i tenei kupu i runga i tona oati i te Tiriti o Waitangi.
Kua pahi tenei kara inaianei; koropiko noa ana
matou ki te Kawanatanga, hore he tikanga. Heoi
kua marama mai ia koe, na to koutou Kawanatanga i
pakeke ai. E te Makarini, kua kotahi enei iwi katoa
ki raro ki te maru o te Kuini. Ahakoa i whawhai
etahi o a matou kaumatua me ahau ano hoki kia
koutou, i tahuri ano au ki te ripeneta, ko te tohu
tena. Ko taku whakaaro ko te ture kia tukuna mai
kia tatou; waihoki me o matou inoi, kia mana ki
tenei takiwa. Ko taku inoi ki a koe mo o matou
whenua i hokona i mua, whakaaetia kia tirotirohia
kia kitea te tika o era hokonga.

PIRIHONGO : Ka korero au mo te hoa o te rakau,
i to matou putake i ki ai matou he tomokanga ki te
pakeha. Ko nga iwi a Heke raua ko Pene Taui i
hapai i te riri o to tatou whainga. Ka hoki mai a
Kawhiti i Akarana ka ki ia naku i panga te pakeha,
maku ano ratou e whakahoki mai. I ki a Heke ka
tukua atu e au a Mawhe Kairangi. Ko te rua o nga
whenua i Okaihau i hokona ki te Kawanatanga hei
whakanohonga pakeha. I roto i taua taima ka puta
te korero mo tetahi mira kia whakaarahia ki Okaihau;

otira kahore i tu taua mira, he tohu tera mo te ngakau
pai; ka ki a Heke nana te pakeha i patu, mana ano
e whakahoki mai. I te matenga o Heke, ka ora ko
Pene Taui, whakatuheratia te rori i Kaikohe tae noa
ki Waitangi—he mea e kore e puta i a matou i mua,
no te mea kua whakaaro matou ka waiho enei hei take
patu i a matou. I muri o tona matenga, ka tahuri a
Maihi ki te whakaora i te rakau.

MANGONUI: Whakarongo e te Makarini, ka
korero au inaianei mo taku paura i tangohia e te
kawanatanga. Ka tae mai nga moni o Waikato ka
matakitakiria e au, ka pau nga moni ka tuhaina e au
ki aku hoa; katahi au ka whakakite i aku paura kia
ratou, e rima kaho. Ka ki atu au ki a ratou e pai
ana ta koutou matakitaki, engari e kore e taea e

koutou te mau; hoki ana ratou, puritia ana e au
taku paura. Na tetahi pakeha i korero kia Tamati
Waaka, katahi ia ka haere tangohia ana e ia aku
paura me nga moni kotahi te kau pauna i hoatu e
au ki a ia. Ka rongo te kawanatanga, tangohia ana
e ratou i a Te Waaka. E Ma kua kite koe i nga
hauhau, kua houhia te rongo kia ratou. Whaka-
hokia mai taku paura, tetahi wahi ranei.

KOHUMARU:  E hiahia ana ahau ki te whai korero
i runga i ta Perene korero mo nga kai whakawa o a
matou takiwa; ka korero au mo taku takiwa ake—
mo Kaikohe. I mua ko te Awa raua ko Hare Poti
o matou kai whakawa; kua mate a te Awa, kua
hinga a Poti i runga i tana mahi. Kua pakira a
Kaikohe inaianei; whakaturia tetahi tangata hei kai
whakawa mo reira; e hiahia ana matou kia whaka-
turia tetahi tai-tamariki mo tera mahi. E whaka-
puta ana ahau i tenei kupu mo nga wahi katoa,
haunga tenei anake. E te Wiremu kia maia ki nga
hara taumaha, kia kaha te hopu i nga ahua taumaha.
Mehemea ka waiho ma nga kaumatua, e kore e taea
te tango.

TANA PARAHIA : He tangata kotahi au i waen-
ganui i a koutou, te kai-whakahaere i tetahi iwi nui.
Ka rua nga ra e korero nei a Ngapuhi; ko nga korero
o te ra tuatahi he kupu mihi ki a te Makarini me ana
hoa. E hari ana ahau ki nga korero kua whakapu-
taina nei e koutou. Ahakoa mo te ture me te Kuini,
he pai katoa. E te iwi e Ngapuhi katoa, kua
rongo au ki te kupu o Hone Mohi mo te whakatu-

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

ranga i tetahi kai whakawa mo Hokianga. Ka whai
au i tana kupu, i hiahia ano matou kia whakaturia
tetahi kai-whakahaere mo to matou takiwa. Waiho
nga mea taimaha o ia takiwa ma ratou ano e whaka-
rite ; ko te tare kei runga, ko te tangata kei raro.
Waiho ma ia takiwa e rapu i nga mea hei whakaora
ia ratou. E whakapuaki ana a Paora i tetahi kupu
mo nga raruraru o waenganui, e pai ana, waiho tena
ma te iwi. Ko taku kupu mo Paora kua puritia
putia ia, e kore e tukuna kia hoki.

RANGATIRA MOETARA: : E kore e roa taku korero.
Koia ano tenei he ra korero mo nga kai whakawa kia
homai. Titiro, kua koroheketia ahau, ko taku
tamaiti hei riwhi moku. Ko tenei e hoa ma whaka-
tika ano i te whakahaere i nga ture, no te mea
inaianei ki te he te tangata, he hoiho te utu. Ko te
kupu o Hokianga tenei, homai he kai whakawa;

homai hoki tetahi mo ratou kia whakamutua tenei
ritenga—te utu i nga hara ki te hoiho.

MOHI TAWHAI : E ahuareka ana ahau ki te kupu
o Maihi. Na e tama ra, he aha ka awangawanga koe
ki tenei mea ; kati ko te Tiriti o Waitangi hei arahi
i a tatou. Kua whakaaetia inaianei te mana o te
kuini ki tenei motu. Ko te ture te kai pehi i nga
hara katoa. Ko te Kuini anake hei rangatira moku.

RANGATIRA.: Ko te tino take o o matou korero
mo te whakaturanga kai whakawa. Ko taku e hiahia
ai ko te tamaiti a Moetara hei kai whakawa mo
Hokianga.

APERAHAMA TAONUI: He kupu whakarite tenei
—ka ki te matenga, te kanohi, te ihu, te mangai, nga
taringa me nga ringaringa e mangere ana te kopu, a
whakaturi ana ratou ki a ia, he mema katoa ratou no
te tinana kotahi; i te wa e wehe ana to ratou wha-
kaaro ka mate te tinana. Ahakoa moroiti tatou,
tena ano te mahi whakarite mo tatou, ko te mahi
tenei—he whakahoa atu ki te kopu, ara ki te Kawa-
natanga : " I te whakakotahitanga ka tu, i te
wehenga ka hinga," ma te whakakotahitanga ka ora
tatou. Karanga atu ki te Atua hei tohutohu i a
koutou; mehemea e raruraru ana koutou, rapua ki
te ture. Ki te penei o koutou whakaaro, e noho
mohio ana; ka makariri te tinana, ka pinono.

HOTERENE TAWATAWA: Haere mai e te Maka-
rini i runga i nga korero o Ngapuhi i enei ra; ko
wai ka mohio, tera pea ka tupu ake he raruraru i
muri i a koe. Tera te raruraru mo taku whenua—
mo Puhipuhi, ka tangohia pea. E hiahia ana ahau
mau tenei raruraru e whakaoti, no te mea e kore e
rangona nga korero o o matou rangatira; he pai o
ratou korero ia koe i konei, kia ngaro atu koe tera
ka wareware ia ratou.

WI TE TETE: He kupu kotahi taku. E Maihi
kua kite taua i te awangawanga o te Kawanatanga.
Ngapuhi ko taku kupu tenei inaianei, ka hipokina
tenei rakau, ka hipokina hoki te mana o te Kuini.
Ko te kawenata tenei o Waitangi, e kore au e huna
i aku korero. Ka whakaturia tenei rakau, ka whaka-
turia hoki te mana o te Kuini. Ko taku rakau kua
ora me nga tikanga o runga, kaua a karauna karaati,
me tuku nga mea katoa; mehemea ka penei koe ka
ki matou ae, e tika ana. He mea kino te tahae i te
panra, kua he nga korero ke i runga i nga ture e
haere ana.

MANGONUI: E nga pakeha nei, kia matau ki te
kupu o Wi e mea ana kia tukuna nui mai te paura
me te hota, kaua e tukuna nuitia kei mate te tan-
gata. Whakaaro mai, he tangata torutoru aku.

MOHI: Hei aha mau te paura? Ko to kai he
patiki, ehara i te manu; na.wai i ki ko te paura hei
wero i te pataki ?

MANGONUI: Ka nui te korero inaianei mo te

ture.

REWERI TARAPATA: E tika ana nga korero a
Kerei; ka rua aku hoiho ka mate i toku haeranga ki
Hokianga ki te tiki raihana hoko paura. Ko to

matou e hiahia ana kia whakaturia tetahi tangata i
to matou takiwa hei tuku raihana hoko paura. E
tika ana a Kerei, kaua e tukua nuitia te paura.

HARE POTI : Tena koe, ko te take tenei i korero
ai au ki a koe, maku e whaki atu. Ko au te tangata
hara, ko ia au ka korero atu nei kia koe. He k naku
kaua au e waiho ki waenganui o te tangata inaianei.
E mohio ana au e kore e taea e au te ki atu kia koe
kia murua aku hara, engari me waiho mau ano te
whakaaro aroha. Ko au tetahi o nga tangata i whai
tikanga mo tena rakau i mua, inaianei kua whaka-
mutua e au aua mahara mo taua rakau. Kei a koe
te mana mo te rakau na inaianei, whakakakahuria ki
te kara kia rite ai ki nga ra o mua. Ko nga kauma-
tua kei te mate haere, ko nga tamariki e tu ana hei
whakakapi mo ratou, Whakaotia enei tikanga i te
wa e ora ana ano etahi o nga kaumatua kia kite ai o
ratou kanohi.

ERU MAHIKORE : E te Makarini, e hari ana ahau
mo taku kitenga ia koe i tenei taima; he hiahia noku
kia kite i a koe mo nga whenua i hokona o te Keepa
i Okaihau.

MAIHI REIHANA: He kupu torutoru aku hei
korero. E hiahia ana matou kia whakaturia tetahi
mira huri paraoa ki te Kawa Kawa, mau tetahi aroha
e homai. E hiahia ana hoki matou kia whakaturia e
koe tetahi tangata ki to matou takiwa hei whakaputa
raihana hoko paura.

TE MAKARINI: Kua rongo ahau ki a koutou
kupu e Ngapuhi, ka nui te marama. Kua whaka-
maramatia e ahau te tikanga mo te tunga kara; e ki
ana a Maihi kei te marama ia. Kotahi tonu te ingoa
o Ngapuhi inaianei—ko te iwi piri pono ki a te
Kuini. Kua tu he tangata hei reo mo koutou i roto
i te Paremata: ma maua ko Wi Katene e tirotiro
nga mea kua korerotia mai nei e koutou. Kua tu
ta koutou tangata hei whakahaere i a koutou tikanga.
Ka whakaarohia te tikanga mo nga rori me nga
raihana; ka whakaturia he kaiwhakaputa mihana
i tetahi wahi tata ki a koutou. Ma te ture e wha-
kaoti nga tikanga katoa mo te whenua. He tangata
ngakau kaha ta koutou mema a Wi Katene, kahore
he mema i nuku atu te kaha ki te mahi. Ma maua
e whiriwhiri he tikanga, mana e whakaatu ki a koutou
te kupu a te kawanatanga.

TE TANE TAKAHI: Ka whakapuaki ahau i etahi
kupu mo te tikanga i korerotia e te Hoterene. Ka
rua enei tau e noho raruraru ana ahau mo taku
whenua, mo Puhipuhi. Tukuna kia whakaotia tenei
raruraru e te Kawanatanga. Ko wai ka mohio ki te
wa e oti ai i nga kai whakawa te whakarite ? He
tino maori ahau, ko te tuarua tenei o nga tau e noho
tatari ana au mo tenei raruraru kia whakaritea.

TE MAKARINI : Me pa atu koe ki nga kai wha-
kawa, hei reira ka ata korero maririe ai i nga ti-
kanga.

REWHAREWHA : E te Makirini whakaturia tetahi
kura ki taku takiwa—ki te Rawhiti. Maku e hoatu
i te whenua hei tunga mo te whare kura.

HARE POTI: E te Makarini, mau e whakaatu
mai i nga tikanga o te kawanatanga moku.

TE MAKARINI : Ko nga hara o mua kua murua
inaianei, kua whakaae te Kawanatanga kia puta mai
ano koe ki te maramatanga.

HARE POTI : E pai ana, kua tino marama ahau.
Heoi ano, no konei ka pakaru te huihuinga, mutu
ana nga korero.

Katahi ka hoki mai a te Makarini ma ki Akarana.

No te Mane, te 31 o nga ra o Maehe, ka tere mai te
" Runa," i Manukau, ko te Kawana, ko te Makarini,
ko te Pokuru, ko Wi Tako, ko te Rapihana, me etahi
atu rangatira i runga. No te taenga ki waho, ka
puta mai te hau me te nui o te ngaru ki te patupatu
i te tima; katahi ka puta te whakaaro o Kapene
 Paramena kia rere ia ki Taungatara tu ai. Ao ake

44

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

te ra, e mau tonu ana te tupuhi, kahore ano i marino
noa te moana, no reira ka puta te whakaaro kia tomo
te tima ki Kawhia, kua mohiotia noatia hoki i mua
he tunga pai taua wahapu mo te kaipuke. No te 10 o
nga haora ka tu te tima ki te puaha o Waiharakeke
katahi ka tukuna atu te poti ki uta ki Takatahi;

ka riro mai ko te Haupokia me etahi atu o nga
rangatiraI o Ngatimaniapoto. No muri mai ko te
Tapihana ma; heoi kiki tonu te tima i te tangata.
He mihi ta te Kawana, ta te Makarini ma kia
ratou, me ta ratou ki a te Kawana me ona hoa.
I nui rawa to ratou koa kia kite i o ratou hoa o mua.
Heoi ka nui te whakahoa o tetahi ki tetahi. Katahi
ka ki a te Tapihana, me haere te tima ki Heahea tu
ai, no te mea i reira a Tutawhiao e noho ana. No
te taenga ki reira ka haere a te Makarini ki uta me
Wi Tako, me Haupokia, me te Rapihana. No te
unga atu ki uta ka puta mai a Hone Wetere ki te
mihi ki a ia, a haere ana ratou ki te whare, i reira
ka puta mai a Tutawhiao ka mihi mai kia Te Maka-
rini. Ka puta te kupu o aua rangatira ki a te
Makarini kia tatari ia kia tukua tetahi karere kia
Tawhiao hei ngare mai i a ia kia kite i a te Makarini,
ka ki atu a te Makarini e kore e pono tana noho i
tana rangi, engari e kore e roa ka hoki mai ano ia
kia kite ia ratou, engari me haere mai ratou ki runga
ki a te Runa kia kite i a te Kawana; heoi whaka-
aetia ana, ka utaina mai ki runga ki te poti, me te
Tapihana, me Hone Wetere ma. No te taenga ki
runga ka arahia a Tutawhiao e te Makarini kia kite i
a te Kawana, i a te Pokuru, me era atu rangatira
Pakeha, ka mihi tetahi ki tetahi, nui rawa te pai o o
ratou korero, he kupu aroha kau. Katahi ka whaka-
takotoria te Hakari nui, ka noho ko te Kawana, ko
te Makarini, ko Wi Tako, ko Tutawhiao, ko te Hau-
pokia, ko te Tapihana, ko Hone Weteri, ko te
Rapihana, me nga rangatira katoa ; ka hamumu atu
a Tutawhiao i tona kupu mihi kia te Kawana, me te
Makarini ma, a whakahokia atu e ratou ta ratou
mihi. Tino pai katoa nga korero o taua huihuinga.
No te mutunga o te Hakari ka whakakitea nga wira
me era atu mea katoa o te tima ki a ratou. Ka
mutu tera ka arahina atu ratou e te Makarini ki uta;

eke kau mai ia ki te tima ka hoki te "Runa" ki
tera taha ki te whakahoki i etahi o nga maori o
runga. Ko Haupokia me tetahi i noho i runga,
haere tahi mai me te Makarini ki Poneke. No te
ahiahi o te Turei ka mahue a Kawhia a no te ahiahi
o te Wenerei ka u mai ki Poneke. Heoi, tenei a te
Makarini ma te noho nei inaianei meake pea ka
haere ano ki raro.

NGA TIKANGA E ORA AI NGA TAMARIKI.
No. 1.
Ei nga Maori.

E HOA MA,—Tena koutou. He nui te mate o nga
tamariki Maori i mua i te tekau o nga tau kua
pahure ake nei i nga tahataha o Tikapa ara i Piako
i Hauraki. I tae ahau ki reira i taua wa, he mea
tono na Te Kawanatanga hei tirotiro i a ratou hei
whakangawari i te mate hei whakaora i a ratou me-
hemea ka taea. He takuta ahau, nui rawa taku pouri
ki te tokomaha o nga tamariki Maori e ahua mate
ana. He nui nga mea e mate ana i te whewhe i te
puku, ki tonu i te pirau e piri ana ki nga kaki ki nga
ringaringa. He maha nga mea kei te uma te mate,
kihai i ta te manawa, he maha nga mea i pau i te
kirika. He maha nga tamariki matemate kei Taranaki
he maha nga mea e mate ana i te wa e iti ana, ko
nga tamariki a etahi matua mate rawa ana kahore
tetahi e toe. Ki taku mahara ekore tenei e tika,
mehemea ka whakarongo koutou ki aku kupu—he
maha hoki aku tamariki kua kitea e au a te tangata
ke—ki taku whakaaro ka taea e au te tohutohu i te

tikanga pai ma koutou hei tiaki i a koutou tamariki
i te wa e iti ana kia tae ai ki te pakaritanga he tane
kaha, he wahine kaha. Pai atu te arai atu i te mate
i te rongoatanga i te mea kua tino pa mai; ko etahi
mate ekore e taea te rongoa, he mate pakeke ki te
rongoa nga mate o te uma i te mea kua tino pa ki te
tinana engari ki taku mahara ka ora nga tamariki
katoa mehemea e tiakina paitia ana i te takiwa e
mutu ai te ngote i te u o te whaea taea noatia te wa
e kai ai i nga kai kaha pakeke. Ko te wa tenei e pa
ai nga mate ki a koutou tamariki ka pupuhi nga
puku ka tuoi nga ringaringa me nga waewae ahakoa
kore e kitea i reira te tuoitanga taihoa ka kitea.
Ko tenei te wa e tupoto ai nga matua ki te kimi i
nga kai pai. Na, ki taku mahara, kahore he tikanga
i kore ai e rite a koutou tamariki ki a te pakeha te
kaha te ora hoki. Kahore he tikanga i kore ai e rite
a koutou ki a matou te ora mehemea ka tika te kai,
ka horoia tonutia nga tinana. He maha nga kai e
whangainga ana e te pakeha ki ana tamariki i te wa
o te itinga he kai pai mo te kopu ngawari i te mea
katahi ano ka mutu te ngote i te u o te whaea, he
kai pai te heko, te ararutu, te paraoa-kanga, te paraoa
witi, te otimira, te miraka kau. Ko ta koutou aroha
ki a koutou tamariki e rite ana ki te aroha o te
pakeha ki ana tamariki, ka nui ta koutou pouri me-
hemea ka mate mehemea ka tuoi ka ngoikore. Me
tahuri koutou penei me te pakeha ki te kimi i te
mea e tupu ai e kaha ai a koutou tamariki. Ko te
hiahia o te Kawanatanga kia tupu o koutou tamariki,
kia ora; me nga pakeha ngakau pai katoa hoki aha-
koa tane wahine e hiahia ana kia kite i nga tamariki
a te maori e tupu ora ana. He nui te whenua mo
tatou katoa. E mohio ana koutou ekore e tika te
whakato kau i te purapura i te wa o te po mahi kai
mehemea ekore e tangotangohia nga otaota ina tupu
ake, mehemea hoki ekore e tiakina paitia, kei tae ki
te raumati kahore he ahuareka, kei tae ki te ngahuru
kahore he hua. Waihoki ko te tamaiti kia kaha te
tiaki i te itinga kei kore e ataahua te tupu i te tama-
rikitanga kei kore he kaha i te pakeketanga. Taihoa
ake nei ka whakamaramatia nga tikanga mo te whan-
gai i nga tamariki i te wa e mutu ai te ngote i te u o
te whaea kia ora ai kia kaha ai hoki ratou. Ko tenei
mea he mea ata mahara e ahau. Ka tekau aku tama-
riki kua whakatupuria e ahau he tane kaha he wahine
kaha katoa. Ko taku hiahia kia pena nga tamariki
maori katoa kia kaha te tupu kia ora hoki, kia tae ai
ki tona pakeketanga e ora tonu ana.

NA TE ROTANA.
(T E. Rawson, M. D.)
Taranaki, Maehe 23, 1873.

No. 2.

Ki nga Maori.

E HOA MA,—Tena koutou. Tenei ano etahi kupu
mo nga tamariki. Ko te mea hei whakakaha hei
whakaora i nga tamariki me horoi te tinana katoa ki
te wai matao i ia ra i ia ra kia pai te wai me utu mai
i te awa rere i te awa e tuwhera ana ki te ra. Me
horoi te upoko o te tamaiti kia ma katahi ka whaka-
maroke ai. Me horoi nga karu ki te wai matao me
tango nga paru nga kino katoa i ia ra i ia ra. Ma
tenei e kaha ai nga kanohi e marama ai ki te titiro.
He maha nga tamariki maori kua kitea e au e mate
ana nga kanohi ko etahi e pura ana tetahi o nga
kanohi. Mehemea ka horoia nga kanohi ki te wai
matao ki to wai pai ia ra katahi ka kaha ka marama.
Mehemea ka waiho te paru ki te kanohi ahakoa iti
rawa te paru, hei whakakino tera i te kanohi. Me
hori hoki nga taringa ki te wahi kakahu kua oti te
whakamaku ki to wai matao. Kaua e waiho he paru
kia takoto ano i roto i nga taringa. Horoia i ia ra, i
ia ra. He maha nga tamariki kua kitea e au e mate

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

45

ana nga taringa e ki ana i te pirau, na te paru e waiho
ano ki roto ki nga taringa koia i pa ai te mamae, ki
te tamaiti, a i etahi ka turi. Mehemea he nui te
pirau kei te taringa me tango i te wahi kakahu,
katahi ka whakamakuria ki te wai pai ka whakatuturu
ai ki te taringa i te mea e takoto ana te upoko o te
tamaiti ki runga ki te turi o te whaea. Mehemea ka
waiho roa te pirau kia takoto ana i roto i te taringa
akuanei ka pirau katoa ka turi pea te taringa.

Tetahi mea hoki, me horoi te kaki me nga keko me
waenganui o nga huha i ia ra i ia ra kei mamae kei
puku a ka roa rawa te mahinga katahi pea ka ora.
Kia rongo mai koutou e ki tonu ana te kiri i nga
putaputa ririki e puta ana i reira te kakawa i nga ra
werawera i nga wa e mahi kaha ai te tinana.
Mehemea ka kore tenei ka pau katoa te tinana i te
kirika koia hoki te tikanga kia horoia tonutia ai te
kiri kia tuwhera tonu ai ana putaputa ririki. Ma
tenei ka mataotao ai te tinana ka pai ai. Tetahi hoki 
ko nga mea kino o te toto mehemea ekore e puta ki
waho ka waiho hei whakamate i te tinana, ka puta ki
waho i aua putaputa ririki nga mea kino o te tinana i
roto i te kakawa. Mehemea ka kore e horoia te kiri
kia tuwhera ai aua putaputa ririki ka pa nga mate
kino ki te kiri penei me te hakihaki me te tongako,
me te whewhe me era atu tu mate pera. Ki te mea
ka horoia te kiri i ia ra i ia ra ka ngawari ka pai ka
kore e mate. Kua whakamatauria e te pakeha kua
kitea mehemea ka kotikotia nga huruhuru o tetahi
kuri ka pama te kiri ki tetahi mea matotoru mea
pipiri e tutaki ai nga putaputa ririki, e toru nga ra ka
mate ka pau hoki i te kirika. Ma tenei e kitea te
tika o te horoi tonu i te kiri kia tuwhera tonu ai nga
putaputa ririki kia puta ai ma reira nga mea kino
katoa e whakangoikore ana i te tinana. Kia pai te
kakahu i te tamaiti kia mahana te uma te kaki me te
puku. Ka penatia ka kore e pa te wharowharo me
nga mate whakangoikore, te take hoki e pa ai aua
mate ki te tamaiti no te waihotanga noatanga i te
kaki me tera wahi o te tinana kia tuwhera ana kia
pangia e te ua e te hau makariri no reira ka mate ai.
Na te Rotana

Rata o Taranaki.
(T. E. Rawson, M D.)

Taranaki, Aperira 4, 1873.

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAHI.

Ki a te Kai tuhi o te Waka Maori.

Turakina, Maehe 29, 1873.
E HOA TENA KOE. Tenei aku raupuha mau e uta
ki runga ki te Waka, hei taenga atu ki te kainga e u
atu ai te Waka, hei titiro mai hoki ma nga tangata
o te kainga. Koia tenei, kua tae mai a koutou kupu
tohutohu kia matou ki nga tangata maori, a e hari
ana toku ngakau mo koutou i ata whakamarama mai
nei kia matou i nga ture e ora ai te tangata. E mau
tonu ana ra to matou manaaki to nga iwi e piri tonu
ana kia koe, kaore matou e takatakahi ana i nga ture
o tawahi o Ingarangi, e mau tonu ana to matou
manaaki. Ko tera whenua hoki i mate nui ra i te
kai ko Pahia, i tetahi taha o Uropi na. E hoa ma e
aku hoa pakeha, whakarongo mai hoki koutou ki enei
korero : nau na te Pakeha te kuri me te ngeru nana
i huna nga kai o te motu nei, te Weka, te Kiwi, te
Kakapo, te Piopio, me te tini o nga manu o te motu
nei, na enei kuri i huna. Nau na te Pakeha enei
kuri, nau ano hoki te poaka me te kau. a nau ano
hoki nga karaihe otaota nei; ko te kai i patua e to
poaka he Tawa, he Hinau he Pohue, he Aruhe; ko
nga kai kaha tena o Niu Tirani hei whainga atu i nga
tauraki e tohutohungia mai na e koutou tae noa mai
koutou te Pakeha. Ko te tinanatanga o te maroke-
tanga o te kai, o te rakau, o te wai me nga otaota o

te parae me nga ika katoa hoki o te wai i mate,
takitahi nei e ora ana.

E hoa ma, kua mate katoa nga kai o Niu Tirani, na
a koutou kararehe i whakamate tae noa mai te ra kua
mate ke nga kai o te motu nei i a koutou. Ko tenei
kupu tohutohu a koutou kia whakato matou i te rakau
o te ngaherehere, kotahi tonu ta o matou Tupuna
rakau i whakato ai, he karaka; tae mai nei kia matou
a kua ngaro hoki taua rakau, na te kau i kai, engari
taua rakau ko te tupu i a matou; tena ko te rakau o
te Ngaherehere a kore pea e tupu i te iwi maori.
Heoi ano nga oranga o nga kai kaha o te motu nei he
mamaku, he ti whanake, he kumara; heoi ano nga
mea i ora ake. Me whakaatu atu e koutou enei
korero ki o tatou hoa i tawahi, i era atu moutere.
E hoa e hari ana toku ngakau ka whakaatu mai
koutou i nga take mate o Ingarangi, hei rapunga
oranga mo nga tangata o tenei motu. Heoi e oku
hoa pakeha, me whakaatu tonu mai koutou i nga ture
e ora ai te tangata, i nga ture o Ingarangi.

Heoi ano,
Na to koutou hoa

Na HAPURONA TOHIKURA.

[Ki to matou nei whakaaro, mehemea i mate nga
kai a te Maori i o ratou kuri, ka ea pea tena mate i
aua kuri ano. Inahoki te poaka te kau, te hipi, te
heihei, ehara koia ena i to kai, e kore tena tu kai e
rite ki te karaka, te tawa, te hinau, me te aruhe ?
Me aha hoki te witi, te oti, te kaanga me te taewa,
ehara enei i te kai a te Pakeha i mau mai ? Ehara i
te Pakeha nana i homai i te hoiho, i te kooti, i te
tima, hei haerenga mau ki nga whenua tawhiti? A,
nawai nga rori i mahi ? Nowhea te paraikete, te
koti, te rautete, te hu, te potae, te kaore, te himi, te
panekoti, he haere, e kakahu haere nei koe me to
wahine? Otira he mahi hoha te whakaatu i nga tini
o nga mea i homai e te Pakeha hei utu mo tau tawa,
hinau, aruhe, karaka. Tena, ko nga ika, na te Pakeha
koia te kore ika? Otira, kua kore ranei te ika?
Hua atu, na te mangere ou, o te Maori ki te hoe
waka ki waho ki te moana hi ai i iti ai te ika i a koe.
Kei te mahia nuitia nei e te Pakeha me te ranea mai
ano i a ia, i te iwi mohio ki te mahi. Kua mohio koe
te Maori i mua ki te mahi ika. Inaianei na te nui o
te kai a te Pakeha, na te mangere hoki ou, kua ngaro
i a koe tenei mahi te hi ika. No whea he hanga nei
te moni ? Kati, me mutu i konei te kupu.]

Ki a te Kai tuhi o te Waka Maori.

Motueka, Whakatu,

Hanueri 20, 1878.

E HOA, TENA KOE. Tenei ka tukua atu nga ritenga
o konei, ara, kia tukua atu e koe ki nga iwi e rua, kia
rongo te pakeha, me te maori. Ko te take ko te kai
nei, ko te waipiro, otira ko te tini noaiho o nga
he o te ao. No konei ka titiro te Kawanatanga o
Whakatu, ka nui nga raruraru o te taha maori ki te
waipiro, ki te puremu ki te aha noaiho ; ka whakatu-
ria etahi o nga rangatira maori hei Kai Whakawa mo
nga he o ratou ano, ara, hei hoa mo te Komihana.
Kihai roa e tu ana, kua kore i te Kawana aua Kai
Wakawa, ka titiro ano i kona te iwi maori kua kore
he kai tiaki, ka timata ano i kona te totohe ki te kai
waipiro. E toru nga iwi e totohe ana, ara ko Nga-
tirarua, ko Ngatitama, ko Ngatiawa ; nga kainga o
enei hapu, ko te Taitapu, ko Motueka ko Whaka-
puaka; te wha o enei hapu ko Ngatikaata e noho ana
i Rangitoto. Engari e noho ana enei hapu i Toto i
Te Porowini o Whakatu; ko te kainga i puta rawa
atu te kaha ki te tango waipiro ko Motueka. Ka
puta te whakatauki a te Kawanatanga o Whakatu,
Ka mea: '' I penei nga tangata o Motueka me te
poaka whaereere e arumia ana e nga kuao e nganga

46

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

haere ana kia hoatu he kai ma ratou ko te rite ia ki
te paparakauta." No runga i te nuinga o te hara, ka
kite a Tamati Pirimona, ka tikina ki Ngaitahu nga
ture ki te Waipounamu, ka riro mai ia Tamati ka
kawea mai ki te Taitapu, ka noho pai tera takiwa, ka
kore he raruraru; kite iho ana nga tangata o Motue-
ka ka haere ki te Taitapu ki te tiki i nga ture ka riro
mai ki Motueka, ka noho pai nga tangata kaore he
raruraru. Ko te kai i te waipiro kua kai ngaro, ko
te mea kua haurangi ka utu ia i tona he. No te
taima o te hui mo Matenga hei haere atu ki te Pare-
mete i te tau 1872, katahi ka riro i nga tangata o
Whakapuaka, o Rangitoto aua ture; heoi, ka noho
pai matou i roto i enei ra. Ko etahi o nga tangata
e riri ana ki aua ture, ka tutu ano, ka ki ratou e kore
e pai kia painatia ratou ; no waho, kaore i uru ki nga
ture, engari ko aua tu tangata kei te totohe ano ki te
hara. Kia rongo mai ki taku whakaaro kaore he
tangata e rere ki waho i nga ture, otira ka hara aua
tu tangata ka tonoa atu e matou e nga kai tiaki o
taua ture kia whakawakia, kaore e rongo mai, ka ki
ma te taha pakeha ; ko te take i toa ai, kua kiia e te
Make ko nga mea e tutu ana i te rori ma te pirihi
tena, ko nga mea ki nga kainga ma koutou ena. Kia
rongo mai, ko te take ka haurangi ki te rori kaore e
hopukia e te pirihi ki te whare herehere, no kona ka
toa ano te haurangi. Ko tenei, e mea ana au kia
manaaki te Kawana i enei ture ki runga ki enei hapu,
wa, kia pena tahi te mana me te taha pakeha ; ki te
pakeke ki nga kai-whakawa maori ka tukua ki te kai-
whakawa pakeha hei whakaoti. Kaore aku mea mo te
utu, engari ko te manaaki kia pena me te taha pakeha.
Tenei te ritenga o nga utu o nga he kei runga i a te
Runanga ritenga te pau ai, ko nga kai whakawa o te
runanga maori, kaore he utu. Kua ki matou ki a
te Make kia manaakitia aua ture ; ki ana ia, kua ki
katoa koutou kia mana. No muri mai ka titiro ano
nga tangata whakahihi kua mana te taha maori, ka
ki ano kei te pai te taha pakeha me huri ano e tatou
te taha maori. Ko te take he whakahihi mai ki nga
tangata o te Runanga; a he koa nui te hara haurangi,
otira nga hara katoa ; ka tonoa atu e te Runanga e
kore e rongo mai, ka hoatu e nga tangata o te
Runanga ki nga kai whakawa taua hara kaore e ata

marama ana ki te whakarongo atu. Ko to matou
komihana ko te Make kia kotahi tau ka tae mai ki
Motueka, ko aua ture e mahia nei e nga hapu e wha
e kore e mutu.

Ki te tae atu ki a koe ka oti te uta ki runga ki te
Waka ka tuku mai ano ki konei kia rongo ano matou
nga hapu nei ki te manaakitanga a te Kawanatanga.

Heoi ano.

Na to koutou hoa

Na TAMIHANA WIREMU REKEREKE.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Iruharama, Whanganui, Maehe 4, 1873.

E HOA TENA KOE. Mau e tuku atu enei kupu kia
taia ki te nupepa hei titiro ma aku hoa tamariki
maori Pakeha o Whanganui, o Poneke, o Niu Para-
meta, o Akarana, o Nepia, otira o te motu katoa.
He tamariki hoki ahau me taku maharatanga ki te
ture o to tatou kai-whakaora o Ihu Karaiti.

I whanau ahau ki Pipiriki i te 4 o Hune, i te tau
1866, i te ra i mau ai te Rongo a te Keepa Taitoko, a
Topia Turoa. I karakia ahau ki Tonorewa Manga-

nuioteao.

Ko taku karakia tenei:—

" E whakamanamana ana toku ngakau kia Ihowa
ka rahi toku waha ki oku hoa TITI, noku ka koa ki tau
whakaoranga e Ihowa. Kaati te whakanui i te
korero whakahihi, kei puta te whakapehapeha i o
koutou mangai, he Atua mohio hoki a Ihowa, a ka
paunatia e ia nga mahi, whati ana nga kopere a te
hunga marohirohi te hunga tutu ki te waewae, ko te
kaha hei whitiki mo ratou, e mahia na hei utu taro,
te hunga i manako i mua."
Ka huri

Na to koutou hoa

Na HIPIRINI PIHOPA

O NGATIHAU APAPARANGI.

HE TANGATA MATE.

Ko Maikuku, te tamaiti a Himiona Huriwaka. I
mate i te 25 o nga ra o Pepuere, 1873, i Te Papatupu,
Manganui-o-te-ao.

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.