TE WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 9.]
PO NEKE, WENEREI, MAEHE 25, 1873.
[No. 5
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Tenei te reta a Karipa te Oro, no Ohaeawai Peiwhairangi, he
whakaatu mai i te hiahia o tetahi pakeha o Peiwhairangi ki 
tetahi puhi whenua ko Pokatuawhenua te ingoa, e tata ana ki I
Pakaraka, 183 eka. Ko nga tangata o roto o te Karauna
Karaati, ko Wiremu Ruru, ko Wi Katene, ko Ruatara, ko
Kairau, Na, he whakamau tahae i te ingoa o Wiremu Ruru, i
aia e mate ana, ki tetahi pukapuka. E kore matou e poka noa
atu ki te korero i tena mea. Ehara tena i te tu o te korero
hei utanga mo tenei Waka. Engari me pa atu koutou ki nga
Kai-whakawa, a ma ratou e whakamarama i te ture mo tena
tu korero.
Ko te One Mira o Papakaukui e tuhi mai ana, kua tuku moni
mai ia 10s. herengi i te 12 o nga ra o Nowema, 1872. Kaore
ano kia tae mai ki a matou aua moni. Tena i tukua mai e koe
ki a wai? Ko wai te ingoa o te tangata i tuhia e koe ki waho o
te takai? Mehemea i tae mai taua moni kua tukuna noatu he
nupepa ki a koe.
He kupu atu tenei ki nga tangata tango nupepa. Kei mea
koutou ki te roa o te putanga o tenei nupepa; notemea, kei
Manawatu te Kai tuhi i tenei marama, e mahi ana i roto i te
Kooti Whakawa Whenua Maori, e noho ana ki reira—ara, i
nga mahi a Ngatiraukawa, ratou ko Muaupoko, ko Ngatiapa, me
Rangitane. Ko te Kai-whakamaori o te Tari (maori) e hoe ana
i te Waka i aia e ngaro ana. A he raruraru nona ki ona mahi
ake te taea ai te whakaputa hohoro i te nupepa.
He maha ano enei reta a nga hoa tuhi mai te takoto i a matou.
E kore e eke ki runga ki tenei Waka. He tika nga korero o
etahi, he hanga noaiho o etahi.
HE kupu enei ki nga hoa maori o te motu nei, hei
tirotiro, hei whakaaroaro ma ratou. Ki to matou
mohio, me huri nui te whakaaro o nga Iwi maori
i tenei takiwa ki te kimi i te ora mo ratou, kia noho
tika ai ratou i nga wa e takoto ake nei.
I nga ra o te kino o te raruraru e hoki haere ana nga
mahi totika o te tangata, e whiwhi ai ia ki te ora i
tenei ao, e puta ai ona mahi katoa, tae noa atu ki
runga ki nga tangata Iwi ke atu, i runga i te rangi-
marietanga i te ata noho o te tangata. Kua kite
koutou i te he o te mahi whawhai, he whakapohara i
te tangata tona tikanga, he whakamate, a moumou
kau te tangata me te taonga.
Ko tenei e hoa ma, i te mea kua u te pai ki tenei
motu, kua whakaae nga iwi maori ma te ture anake
e mahi nga raruraru o te tangata, tae noa ki te
whenua; me kimi marire koutou i nga tikanga e
puta ai ta koutou mahi i nga tau e takoto ake nei.
Ki ta matou titiro ko te mea tuatahi hei hapai mo
te tangata ko nga tikanga o te whakapono, no te mea
he aroha anake kei roto, he tohu tangata, taonga
hoki; ta te mea ko nga ture o te whakapono he mea
whakaatu mai na te Atua, na te kai hanga i te
tangata. A ki te whakahapa te tangata i nga kupu
o te Atua, e kore rawa ia e noho tika, ora, i tenei
ao, i tera atu hoki. Engari he mate te mea e kite ai
ona Kanohi tae noa ki ona tamariki!
Ko tenei e hoa ma, me hoki koutou ki runga ki te
turanga o a koutou matua, i te wa i maua ai te
karakia o te whakapono, i kore ai nga kino e hua i
roto i a koutou, i mutu ai nga mahi whawhai o kou-
tou ki a koutou ano, i ngaro nui ai te tangata i nga
pakanga o koutou o te maori whakamaori.
Ko nga tino ture hei hapai ma koutou katoa, koia
enei, " Ko te Tika, ko te Pono, ko te Aroha." Me
aroha koutou ki a koutou ano, me aroha hoki ki a
matou ki nga pakeha—me aroha tetahi ki tetahi—me
tino whakahoa tetahi ki tetahi, me tahuri ki te
whakapai i tenei motu, kua homai e te Atua hei
nohoanga tahitanga mo enei iwi e rua, mo te Maori,
mo te Pakeha, mo te tuakana, mo te teina. Kei
tupato noaiho to koutou whakaaro ki a matou, ki te
pakeha; kei ki koutou he iwi kohuru matou, he iwi
whakangaro tangata, Kahore! No te mea ko ta
matou ture e mana ana ki a matou ki te taha pakeha,
mana rawa atu. E kore rawa e taea e te tangata
kotahi, e te tokomaha ranei te takahi; ta te mea, he
mea hapai na te iwi nui tonu, hei tiaki mo te tangata,
mo ona taonga hoki, e noho tika ai ia i tenei ao.
Ki to matou whakaaro me mutu te ngakau kore a
te tangata maori ki runga ki nga tino tikanga nana i
puta ai nga mahi o tona hoa o te pakeha, a me kimi
marire ia i te matauranga mona, i runga i te mahi
kura, aha ranei, e nui haere ai te mohiotanga o te
tangata i tenei ao, e puta ai ona mahi e rangona ai
tona ingoa ki nga pito katoa o te ao!
Kua kite matou i te rere ke o te ahua o te
tangata maori i enei ra, kahore i te rite ki o taua
tupuna kua ahua rite hoki ia ki te pakeha, a inaianei
me tahuri ia me tino whakarite i nga tikanga pai
katoa o matou o te Iwi Ingarihi. Me ako i to matou
reo, me o matou tikanga katoa, ta te mea e hawe
ana i runga i te tika; ko te putake hoki o a matou
ture katoa ko te whakapono, a kahore e hapa ana i a
matou i te iwi pakeha. Titiro koutou ki nga ritenga
o nga taone, kua tu nga whare karakia, nga whare
kura, nga whare whakawa, nga whare hoko, nga
whare hanga mea tae noa ki te whare herehere mo
nga tangata tutu. Kahore tetahi tikanga e hapa ana,
engari kua rite katoa i nga kai whakahaere tikanga
o te iwi; a, ahakoa hapa ano etahi o enei tikanga
pai i etahi ano o matou, hei aha, i te mea kua rite i
te iwi, a na reira i tika ai te pakeha, i tupu, i noko
ora i tenei ao.

30
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Kei ki koutou, e nga kai korero o tenei nuipepa
kei te whakahe noa iho matou ki a koutou, kei te
whakatikatika anake i a matou, kahore! Tenei ano
a matou tangata kino, a te pakeha taha, ko a ratou
mahi ia kahore i te puta, he wehi ki te ture; he
kaha hoki no te nuinga ki te pehi iho, a tika ana ko te
tika, he ana ko te he. Waihoki, ko koutou e pena
ana ano, a ko nga whakaaro pai o te tini o te tangata
e puta ana i enei ra, e haere tahi ana me a te pakeha.
He nui hoki nga rangatira o te taha maori, kua piri
atu inaianei ki te Kawanatanga, ki te whakahaere
tikanga mo te Iwi e tau ai te rangimarietanga    ki
tenei motu; a kua kaha te whakaaro o nga tangata
katoa inaianei o nga iwi e rua, ki te hapai i nga
ringaringa o te Makarini me ona hoa rangatira maori,
i a ratou e whakatakoto ana i nga tikanga e tau ai te
rangimarietanga ki tenei motu, e puta ai nga mahi o
te rongo pai ki nga pito katoa o to tatou tahi nei
motu.
Kei ki koutou e nga rangatira  o te motu nei kei te
ngaro o koutou mahi i nga tini iwi o te ao, kahore ra
pea! Kua ingoa nuitia hoki tenei mota a Niu
Tirani ki nga iwi nunui o te ao, he mea kawe atu e
nga mera, e te waea hoki nga korero o konei, kua oti
hoki te ao nei te whitiki ki te taura rino, ara ki te
waea. A, kua whakakotahitia nga whenua katoa i
runga i te ara korero. Meake ka tino puta rawa atu
a te tangata mahi mohio, miharo, ki tenei ao. A, e
tata ana te putanga tohu nui o Te Atua, e whiwhi ai
te hunga tika ki te pai, ki te ora; a e kite ai te hunga
kino i te otinga o ta ratou nei mahi, ara, te mate, te
koingo ngakau, me te whakangaromanga tangata.
Ko tenei, te iwi e! Kia mohio! Kaua e kuare i
enei nga ra o te matauranga e puta ai te mahi o te
tangata. Tahuri katoa koutou, te iti, te rahi, ki te
kimi i nga tikanga pai, e ora tahi ai koutou, me o
koutou uri e tupu haere ai koutou, e tupu tahi ai me
o koutou hoa pakeha!
TE KOOTI WHAKAWA WHENUA MAORI
MANAWATU.
Ko te whakataunga tenei a te Rokena raua ko te Mete
nga kai whakawa, i korerotia i te aroaro o te Kooti.
WHAKATAUNGA.
HE tono tenei na Akapita Te Tewe me etahi atu, ara,
na etahi hapu o Ngatiraukawa, e ki ana, no ratou
tetahi papa whenua e takoto ana i te takiwa o te awa
o Manawatu, o te awa o Kukutauaki, i te tai hauauru
o te Porowini o Werengitana. Ko te moana te rohe
ki tai, ko te taukaka o Tararua Maunganui te rohe
ki uta. Kei roto i enei rohe etahi whenua kua oti te
whakawa e tenei Kooti, ko era e kapea ana ki waho o
tenei kimihanga.
Ko nga kai tono, e tono ana ki te Kooti, kia
whakahaua he pukapuka whakatuturu mo tenei
whenua kia puta ki etahi tangata, ki etahi hapu hoki
o Ngatiraukawa, i runga i ta ratou ki no ratou pu ake
taua papa whenua, he mea tango i te rau o te putu
tetahi, a he mau tonu no ta Tatou noho ki runga, no
mua noatu o te Tiriti o Waitangi.
E tu ana a Te Kepa Rangihiwinui me etahi atu aira,
nga iwi e runa a Muaupoko, a Rangitane, a Ngatiapa,
a Whanganui, a Ngatikahungunu, e whakahe ana i
tenei tono, me te ki ano kaore o Ngatiraukawa take
e whai tikanga ai ia ki tenei whenua, e meinga ai
nona.
Erangi e mea ana no ratou ke te whenua, no a
ratou tupuna iho, a mau tonu ia ratou i nga uri taea
noatia tenei ra.
Kua whakarongona nga korero a nga kai tono, a o
ratou hoa kakari hoki, me nga korero a nga kai whaki
o tetahi taha, o tetahi taha.
WHAKATAUNGA.
Ko etahi hapu o Ngatiraukawa kua whai tikanga
ki runga ki te papa whenua i korerotia ake nei, ara
no ratou ano taua papa whenua i runga i to te
tangata maori ture me tona ritenga, ratou ko Nga-
titoa, ko Ngatiawa, e whakaaetia nei te urunga e nga
kai tono; ko tetahi wahi e kapea ki waho o tenei
kupu.
Ko taua whai tikanga e hara i te mea riro i te rau
o te patu, engari no te u tonu o te noho i runga, me
te ahua whakaae o nga iwi nona ake te whenua i
mua.
Ko tenei whai tikanga kua tuturu i te tau 1840,
kua whai kainga hoki etahi hapu o Ngatiraukawa ki
taua whenua i taua tau; kua tau te noho, kahore he
tangata whakaoho, e rua tonu nga wahi e kapea ki
waho o tenei kupu, koia enei:—
(1.) Ko tetahi wahi o taua papa whenua kei Horo-
whenua. Ko nga rohe kaore ano i ata kitea inaianei,
he wahi e kiia ana e Muaupoko no ratou; ki ta te
Kooti titiro mau tonu te pupuri o mua iho ano, e
noho nei.
(2.) Ko tetahi wahi o taua papa whenua kei
Tuwhakatupua,  i te awa o Manawatu. Ko nga rohe
kaore i kitea, he wahi e nohoia ana e tetahi wahanga
o Rangitane, e whakaaetia nei e nga kai tono to ratou
whai tikanga ki reira.
Ko aua iwi, ko Ngatiapa, ko Wanganui, ko Nga-
tikahungunu, kahore a ratou whai tikanga e kiia ai
no tetahi o aua iwi tetahi wahi o tenei papa whenua;
kahore hoki he uru ki roto; heoi te wahi e tata ai, ko
nga tangata o Muaupoko e noho ana ki Horowhenua.
Ko taua iwi ko Rangitane, kahore ona tikanga e kiia
ai no taua iwi tetahi wahi o tenei papa whenua, heoi
te wahi e tata ai, ko Muaupoko e noho nei ki Horo-
whenua, ki taua wahanga koki o Rangitane e wha-
kaaetia nei tona whai tikanga ki Tuwhakatupua.
NGAPUHI.
Ko nga korero enei o tetahi pukapuka i tuhia mai e
te Wiremu kaiwhakawa o Waimate ki a te Kawana-
tanga, he whakaatu mai i tona haeranga ki Whan-
garoa, ki Hokianga, ki Whangape i roto i nga ra o
Hanuere o tenei tau.
E koa ana ia ki te tuhi mai, notemea he tino pai o
te ahua o nga tikanga ki te taha maori i era takiwa o
te motu nei.
I tona taenga ki Whangaroa ka kite ia i te nui o te
mahi kani rakau, tokomaha nga maori e mahi ana i
taua mahi ma nga pakeha o reira, e utua ana e nga
pakeha ki te moni. He tikanga pai rawa tenei.
Ko etahi o nga maori e hoki ana ki te keri waro i
runga i o ratou whenua.
I Hokianga hoki, e nui ana te mahi rakau me te
tokomaha o nga maori e mahi ana pera me Whanga-
roa, te nui koki o te moni e utua ana e nga pakeha ki
a ratou.
E pai ana hoki te ahua o nga mahi i Whangape.
Kua tae atu tetahi pakeha ki reira, no Merepone, e
mea ana kia hokona katoatia e ia nga rakau (kauri)
o taua takiwa. Mehemea ka whakaaetia e nga maori,
hei reira ka whakaarahia e ia tetahi mira hei kani.
E whakaaro ana hoki etahi ki te hanga i tetahi mira
harakeke. Kia rite enei mahi, hei reira puta mai ai
te rawa ki tera takiwa mo nga maori.
Kua timata te mahi o tetahi mira harakeke ki
Moetanga, i waenganui o Hokianga o Whangape.
Mehemea e hiahia ana nga maori ki te mahi, e pai
ana kia haere ki reira ki te tapahi harakeke mo taua
mira.
Ko nga maori o te Waima, o Waiheke e mahi nui
ana i te waro. I kite ia i nga tangata tokomaha e hoki
ana ki te mahi pera i te mutunga o to ratou ngakinga
mara.
E ora pai ana a Mohi Tawhai te rangatira  kauma-
tua, kua riro ia me etahi tangata ki te hi mango,
kia toru pea wiki e ngaro ana.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
31
[Heoi ano nga korero o taua pukapuka, he mea 1
tuku mai nana ki te reo pakeha, na matou i whakaatu
ki te reo maori hei korero ma te katoa.]
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Waingongoro, Hanuere 8, 1873.
E HOA tena koe. He whakahoki tenei i ta Hoani.
Nahe o Hauraki.
E hoa e Hoani, e he ana to korero. Kia rongo
koe, kaore te Kawekawea i mohio ki te haerenga mai
o te Whakarauroa ki te kimi i te raumati. Waihoki,
ko Kupe te tangata tuatahi ki tenei motu. Tena, ui
mai kohea tona Waka? Nga tangata i kite ai a
Kupe, tokorua, ko tetehi e pitakataka ana te kumu,
e hoe ana. tetehi me te hoe tangata. Tona hokinga
ki Hawaiki, ka kite ia i a Turi ka ki atu ia, kotahi te
motu kua kitea e au tokorua tonu nga tangata i kite
ai au; ui mai mehemea ka ai enei tangata.
Na ka haere mai a Turi i runga i Aotea, ka utaina
mai te Kumara me te Karaka. Ka mahue atu nga
waka katoa. Tena, ui mai ki te take i mahue atu ai
nga waka? Ka haere mai a Aotea, utaina mai ana e
toru nga utanga, ko te kumara. E ai taku whaka-
tauki ko tatua o Rongorongo, ko te karaka, ko te
atua, etehi utanga. He waiata ano taku mo nga
utanga o toku waka; ko tau waiata kaore i tika ki te
kumara, kia tika ai to ki no kona ano tau kumara, ka
whakaaturia atu tenei ki a koe:—
Taku potiki e,
Ko Wharaurangi e,
Ka rongo o tipuna ka maka mai ki au.
Ma aku e hine ma te huri e,
Ma te whakarongo ki te whiti korero.
O te whare, tena i taia ai te kahui rongo e.
I pipiri ki te po,
Nga toka whakaahu o to korua kuku e,
O toku rua wawai i,
O taku rua pake,
Ka wehea ko te tau e,
Hoki mai e hine ki te ao marama
Whakatutaua ki aku manu e,
Te tangata i patua e te tini o Tio,
Waiho nei kia taua e,
E hine, aku e tangi nei ki te kai
Me whainu poe ki te wai
O ngata, me te whangongo koe
Ki te wai ka rari te mate o Tawhaki e,
Whakaputa ki te toru kake te Kaahu
Na Tiurangi e,
Na Tiupakahi i,
Na Kapokai e,
Kimi kimi na ana ahau e hiue,
I to kunenga mai Hawaiki,
I te whakaringa, i te whakawaewae,
Te whakanohitanga.
Ka maanu e hine te waka i a Ruatea
Ko Kurahoupo, ka iri mai tawa
I runga i Aotea,
Te waka i a Turi,
Kau mai taua te ngutu whenua,
Kura huaina te whare Rangitaawhi—
Tina mai te kumara,
Ka ruia mai te karaka ki te tai ao nei.
Keria iho e au ko te punga tama wahine
Ka riro i nga tuahine.
Ia Nonokouri,
Ia Nonokotea,
Ko te here i runga ko te Korohunga,
Kapua mai e au ko te one ki tona ringa,
Ko te tokotoko turoa,
Ka whiti i te awa
Ka inu ia ko Whanganui,
Tiehua te wai ko Whangaehu,
Ka hinga te rakau, ko Turakina;
Tiekeitia te waewae ko Tikei,
Ka tatu e hine ko Manawatu,
Ka rorowhio nga taringa ko hokio,
Waiho te awaiti hei ingoa mona ki Ohau.
Takina te tokotoko ko Otaki;
Ka mehameha e hine ko Waimeha;
Ko nga hoenga pi Waikanae,
Ka tangi ko te mapue,
E tae hoki ki a Wairaka:
Matapoutia, poua ki runga,
Poua ki raro,
Ka rarau e hine,
Ka rarapa nga kanohi ko Wairarapa,
Te rarapatanga o to tupuna e,
Ka mohiki te ao ko te pai a Whaitiri
Kumea ki a Warea
Kai tangata ki waho ki te moana
Ranga te paepae,
Poua iho te pou whakamaro o te rangi,
Ko meremere,
Waiho te whanau ko te punga o tona waka.
Ko te awe maa.
Heoi ano
Na to hoa
Na HATA RIO.
Ki a te Kai Tihi o te Waka Maori.
Parewanui, Rangitikei, Pepuere 4, 1873.
E HOA tena koe. He manuhiri tenei, karangatia ra!
E haere atu ana i runga i te waka tukere nui o te
Atua raua ko te Ture.
E hoa, mau tenei karere e tuku atu ki te karere
pakeha, maori hoki, kia mohio ai o matou hoa minita,
me nga hoa pakeha katoa, tae atu hoki ki o matou
hoa maori
No te rua o nga ra o Hanuere i te tau 1873 ka tae
mai nga minita o Whanganui ki te whakatuhera i te
whare karakia o Reupena, ara, o Ngatiapa, ki Tinio-
waitara Turakina. Ko nga minita i tae mai tokotoru,
ko te Emare, ko te Rati, ko Honore, me nga pakeha
katoa, me o ratou wahine, me o ratou tamariki, ko
nga pakeha e 50, ko nga maori, tae ana ki te 49.
Whakanui ana nga pakeha me nga minita o te hahi
i te whare karakia o Ngatiapa. Kauwhau ana nga
minita i te kupu o te Atua. Ko Honore te kai whaka
maori i o ratou kupu kia rongo nga maori, otira taea
ana e Makirika. Tona timatanga taenga mai ki
Turakina tae ana ia ki nga kainga maori kite aua ia
i te nui o te tangata o tenei iwi o Ngatiapa, me te
whakapono. Inaianei kua kahore te tangata.
Otira kaore ano kia rite noa taua whare karakia.
No te mutunga o te karakia ka kohikohi katoa nga
pakeha, me nga maori i te moni o nga karera nana
i hanga taua whare karakia. Kaore ano kia oti noa
taua whare; e toru wahi e toe ana. E hoa ma, e nga
rangatira, titiro koutou ki te iwi pakeha te whakanui
i o tatou mahi.
E hoa ma, nga rangatira  maori, e hoki ki runga ki
te whakapono, o koutou matua, me o koutou tupuna;
kua huri atu nei ratou ki tua o te urupa. Tena iana
hoki atu tatou ki te whakapono o o tatou tupuna,
kaua e waiho e tatou ko te matenga o a tatou tamariki
hei take, tane ranei, wahine ranei. Kaore e pai ko
enei hei take, engari he mea pai te mate. he mea pai
te ora. No mua te mate, no runga ano i nga waka o o
tatou tupuna, i haere mai ano ratou me te mate roa,
me te ora poto. Waihoki, kaore te mate i waiho atu
i Ingarani, i haere mai ano i nga waka o te tiwe, " te
mate roa roa, te ora poto." Kaati te korero.
Na TE HEMARA RAUKAWA,
Monita o Parewanui.
Ki te kai tuhi o te Waka Moari.
Kaiapoi, Pepuere 15, 1873.
E HOA, tena koe. Te kai uta me te kai whakatere
o te waka.
E oho ana au i te kupu o roto o te Panui o te ono
o nga ra o Pepuere mo te hoko haere o te maori i nga
takiwa taone.
Ko etahi kainga o roto i o matou takiwa kei te
pena, kei te hoko haere i a ratou taewa, ti?, ika, me
te maha noa atu o a matou mea hoko.

32
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Ko te whakaaro tena kia kore taua ture e eke ki a
matou, me o matou takiwa, ara, i te raihana mo te
hoko.
Na MATANA PIKI,
Mo te tokomaha.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Te Teko, Pepuere 15, 1873.
E hoa, tena koe. Tena ano tetahi panui aku ka
tukua atu e ahau ki a koe, kia tukua atu e koe ki
roto ki te panuitanga o te Waka Maori hei tuku
atu mau ki o tatou hoa maori i tenei motu, hei
titiro iho ma ratou.
Whakarongo mai koutou. Ko tenei mea, ko te
tangata maori ki taku whakaaro, i te tuatahi kaore
he whakaaro pai i roto i a ratou; heoi ano te mea pai
ki a ratou ko te mahi i nga mahi whakarihariha o
tenei ao. Ki te puremu, ki te tahae, ki te korero
teka, ki te patu ano. i a ratou, ki te mahi i nga mea
kaore e tika ana hei mahinga ma o ratou ringaringa.
Waihoki, ko tenei mea ko te tangata maori, i te
taenga mai o te pakeha ki tenei motu i te tuatahi, ka
kite te tangata maori, ka mea ratou, he Atua!
kaore i rite ki te tangata te ahua, inahoki he ma ke
tona kiri, kaore i rite ki o tatou ahua tena.
Na te aha i pai ai to tatou ahua inaianei? Na te
mea kua tae mai te whakapono ki a tatou, kua tae
mai hoki te pakeha me ana ture papai ki roto ki o
tatou ngakau.
No konei e hoa ma, i kiia ai tatou hei taina hei
tuakana, no-temea kua tae mai nga ture hei whaka-
marie i o tatou ngakau, kia tupu ai te rangimarie me
te aroha kia tatou. Na kona te tangata i mohio ai
ki te kino, ki te pai; na kona i tupu ai te aroha o te
matua ki te tamaiti, o te tamaiti ki te matua; na
kona hoki i mohio ai tatou ki te whakaaro ki te kura,
ki nga mahi papai katoa e puta mai ana i te pakeha.
Ko ahau hoki i toku nohoanga ki toku iwi ano ki te
maori, kaore ahau e mohio ki tenei mea ki te pai;
toku mohiotanga ki tenei mea ki te pai, ka tahi ahau
ka whakaaro, kati, ko te mea pai ke tenei ko te
whakaaro, ko te kimi o te ngakau kia mohio ai ahau
ki te kino, ki te pai.
Na, e hoa ma, kei mea ranei koutou, tena atu ano
etahi whakaaro kei mua atu i enei e kore hoki e taea
e te tangata te whakaputa noa ake i etahi whakaaro
mana.
Mehemea kaore ia e mohio ki nga tikanga o te ture,
ma kona hoki te tangata ka whiwhi ai ki te matau-
ranga, ki te mea e whai rawa ai te tangata.
Heoi hoki aku kupu ki a koutou, ma koutou e
titiro mai te he, te tika ranei.
Na HONE HOROMONA
O RUATAHUNA. 
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Matatera Whanganui, Pepuere 18, 1873.
E HOA TENA KOE,——
He Panuitanga tenei naku kia tukua atu kia kite
o tatou hoa Pakeka, Maori hoki, ko ahau e hei ana i
te kawakawa pouri o te pounamu, ara, toku kaki, tae
iho ki te kaki o taku ngakau. Ko tou kaki e hei ana
i te pounamu kahurangi, a tae iho ki tou ngakau. E
hoa ma he repo taku kai:—
He toke He Mouku
he Ti he Penako
he Korito he Pitau
he Aruhe he Hinau
he Hanea he Tawa
he Titaranaki he Harore
he Hokahoka he Hakekakeka
he Pukuweka he Pohue
he Pua he Nikau
he Totara he Kiore
he Rimu he Ngeru
he Kahikatea he Kuri
he Mako he Puku Taeore
he Hange he Tungoungou
he Tutu he Manu.
he Weri
E hoa ma, ko te kinaki o enei kai he tangata, koia
au e he nei. I puta mai toku kino i a Hama. E hoa
ma, kaua nga kumara a Hema e kaiponuhia atu i o
koutou whare anake, me tuku mai nga matauranga o
te teina ki te tuakana. Ko te rangimarie te kupu
o te whakapono, ko te pai i mau i ahau. Ko te
hoko whenua mo te eka ki te Hema e rua kapa, mo
te hoiho e rua pauna, to kau hereni mo te Kau. Penei
tonu tau whakakuare i ahau, a puta mai he tikanga
ke atu. He whakakuare tonu ta koutou i ahau.
Na ta hoa,
Na TAMATI REINA.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Te Rawhiti Tauranga,
Pepuere 22, 1873.
E HOA TENA KOE.—He whakauru tenei ki roto ki
nga. whakataki a nga tohunga o runga i a Horouta, i
a Aotea, i a Tainui, kua whakaaturia nei e te Waka
Maori.
E aku whanaunga, i heke tahi mai nei tatou i nga
motu o te moana kiwakiwa, no nga motu hoki ahau.
A kua kite au i a koutou taki e kii nei na o koutou
waka anake i uta mai nga kumara, nga taro, me era
atu kai o nga motu i ora ai tatou; ka tika ra, tika
rawa, me whakaae tonu atu e au.
Engari koa taihoa, me ata whakamarama ano e au,
inana, tenei ano nga korero o tenei waka o tatou, kei
te kete e ruru ana. A, tenei ake he wa ka ata
whakaaturia e au e to koutou hoa whakauru.
Haere ra enei taua whakataki kia utaina atu ki te
Waka Maori, hei whakaea i nga taonga o aku hoa i
heke mai nei matou i nga matou.
E aku whanaunga, titiro mane iho ki taku tu
whakataki. He tamariki koutou naku, na koutou
ano i whakaatu; no koutou nga waka i utaina mai
ai nga kumara, nga taro, nga hue, me era atu kai i
ora ai tatou te noho i tenei motu. Ae! Ka
tika! He whakaae tonu atu taku, ta to koutou hoa
whakauru; ae, na o koutou waka anake i utauta mai
nga kai o nga motu. I kore ai he kai ki runga i tenei
waka o tatou, he waka whakairo, he waka tapu, he
waka no nga rangatira, no nga tohunga te utaina mai
he kai ki runga. Waihoki ko ena waka o tatou, he
waka i whakaritea hei utauta kai, hei whakao mo
tenei waka o tatou, mo te Mahanga a Tuamatua ko
tona ingoa tenei.
Waihoki, ko te whakataki a Hoani Nahe e ki
nei, no Tainui a Whakaotirangi, me te Rukuruku a
Whakaotirangi. No Kawhia tenei whakatauki.
Tuarua o Taku, ko Tainui te tuatahi o to ratou
whakapaparanga, otira te nama wana e ai tau. E
Hoani, he tuahine noku a Whakaotirangi, no mua
tonu i ahau, he matamua ia no matou. Ko te Ruku-
ruku kei au tonu, kei tona tungane ona korero.
Ko Tainui, no muri tena i taua waka i whaihan-
gatia ai. Naku tonu i whaihanga raua. Kei au tonu
nga toki me nga tohunga e noho atu nei; a ko tenei
te tuatahi o taua waka. Ko Ngamahanga o Tuamatua
te ingoa o tenei waka; ko te nama wana tenei.
Ki te whakaae koe ki aku taki, a tena whakama-
ramatia mai to maua whaea, to maua papa, te tane, me
nga tamariki a Whakaotirangi, kua he hoki aku taki.
Tuarua ki a marama i a koe te tikanga o te Ruku-
ruku, tenei ingoa te Rukuruku, tona tikanga, he aha
ranei? He ui taku ki a koe, ki te matamua nana i
whakataki, mehemea naku te tuatahi ka marama i
ahau, notemea ko ahau tona tungane.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
33
E Hoani, ehara maua ko toku tuahine i a Tainui,
kaore maua i ngaki kai ki Kawhia. Na te Maranga
tuatahi au a Tuamatua. Engari koe e Hoani, i
whanau atu i roto i ahau, me etahi o nga hapu o tenei
motu, no runga i Ngamahanga o ratou tupuna.
Otira kei nga whakahokinga whakataki ata whaka-
maramatia ai e au nga tupuna, nga korero me era atu
mea.
Heoi enei,
Na tou hoa ata whakataki
Na te Umakau Ohomatakamokamo, kei nga
wahi o te tai Rawhiti.
Ki te Kai tuhi o te Waka Maori.
Waipakura,  Whanganui,
Pepuere 22, 1873.
E hoa, tena koe. Te tangata mohio ki te kawekawe
haere i nga mahara a te tini ki nga pito e wha o te
ao, ki nga wahi pouri hoki o tenei motu, kia kite nga
rangatira, nga hapu ranei, nga iwi ranei, e peka ke
ana ki tahaki o te huarahi pai e haere nei tatou,
kaore nei he maunga, he pari, he awaawa, he reporepo,
he aha noa atu, heoi ano he raorao anake. A, e
noho ana ano nga kai mahi o nga wahi pakaru o taua
ara i tona taha, e titiro ana ki nga wahi kino, a, ka
tae ano ki te mahi, kua pai ano; ko tenei ara ko te
Ture o te pakeha kua oti nei te whakatakoto ki te
ao katoa, no tera taha o te ao tae noa ki tenei pito o
te ao. Ko nga kai mahi o tenei ara, ko nga Kawana
me ona Apiha, me ona kai whakahaere tikanga, me
ona kai whakawa, ko ratou e noho ana i te taha o te
ara, e mahi na i nga wahi pakaru o tenei ara; a, e
mahi nei ano aua kai-mahi i ta ratou nei mahi
anaianei. Kati tena.
Ko te kupu mo te hunga mate e tika ana, e kiki
noaiho ana to tatou Waka ia ratou. Engari nga
tangata whakaaro nui, whai tikanga hoki, ka pai kia
tukua ki to tatou Waka.
Ka tika te mahi a Meiha Ropata ki ona iwi i te hui
ki Mataahu; ki te mau tonu taua tangata me ana
iwi ki to ratou mahi, ka pai, ki te kore, ka he.
Mo te reta a Maihi P. Kawiti o te 18 o Tihema,
1872; e tika ana ta koutou whakahokinga i tana
pehanga. Ki taku whakaaro i kite iho ai, ko taku
whakahoki tenei mo taua korero a Maihi P. Kawiti.
Kaore he he o te Kooti Whakawa Whenua ki taku
mohio, engari kei nga tangata maori te he; ara, kei
to ratou korerotanga i o ratou ritenga ki runga ki te
whenua. Heoi ano ta te Kooti, he whakarongo
kau ki nga korero a nga maori e tautohe ana i
mua i te aroaro o te Kooti mo te whenua; ki
te kite te Kooti i te tika o tetahi tangata, hapu
ranei, iwi ranei, ka tau ano ki era te whenua. A
ki te mea ka tika rurua ratou, mo ratou tahi ano
te whenua, kaore hoki te Kooti i kite atu i te kanga
o te ahi o tetahi tangata, hapu ranei, iwi ranei, ki
runga ki ta ratou whenua tautohe. Heoti ano ta te
Kooti whakaaro ko te whakarongo i nga korero tau-
tohe a taua hunga; ki te kuare o tetahi o taua hunga
nana ano, kaore hoki i korerotia  e tona hoa tautohe i
te reo ngaro, i tetahi wahi ke atu ranei, he korenga
mo taua tangata e marama ki te whakahoki i ta tera
korero i mua i te aroaro o te Kooti. Kati tena, kua
oti ano i a koutou te whakahoki.
Mo ta Hoani Meihana tenei. E tika ana tana
whakamaramatanga i nga take o nga iwi e rima o
Meiha Keepa, mo to ratou papa whenua, i timata na
i Tuwhakatupua, tae noa ki te awa o Kukutauaki.
E tika ana tana ki taku whakaaro i mohio ai, otira,
ma te Kooti e whakapuaki tana i mohio ai i runga i
te korero tautohe a enei iwi a Muaupoko ma, Tatou ko
Ngatiraukawa. Ki te ki te Kooti i a Muaupoko ma
ano taua whenua, e pai ana, a, i a raua tahi ranei ko
Ngatiraukawa ma, i runga i ta ratou korero tahi ki
te aroaro o te Kooti, e pai ana.
Mo ta Hare Wirikake o Ngapuhi tenei ki tetahi
matua ona, no Ngatiraukawa ano ia. Koia hoki te
kai whakahaere o te taha ki a Ngatiraukawa ma.
Ko taku kupu tenei mo tana whakahaere mo te taha
ki a ia. Kahore rawa he rau patu a Ngatiraukawa i
runga i tena papa whenua, kore rawa kia kotahi
timata i Tuwhakatupua, tae atu ki Kukutauaki, kore
rawa atu timata mai i nga ra i a te Whatanui ma,
tae noa mai ki nga ra i puta ai te rongo pai ki tenei
takutai. Heoi ano te pakanga a Ngatiraukawa ake ia
te Akitona, kotahi ake, ko te kuititanga i Waikanae;
mate iho a Ngatiraukawa me ona rangatira i te
Atiawa raua ko Whanganui. Kua timata te paka-
pono kore iho i ea tona mate i aia i roto i aua ra, a
tae noa mai ki naianei e takoto na i roto i Waimea.
Ko tetahi pakanga, engari na nga iwi o Meiha Keepa,
na Muaupoko, na Rangitane, na Ngatiapa, na
Whanganui, na Taupo, me Ngatimaniapoto; ko nga
iwi tena nana i awhina a Ngatiraukawa, i ora ai i a
te Atiawa, i a Ngatiruanui, me tetahi taanga o
Ngatitoa.
Ko enei pakanga i tena one anake i te Mahia, ara,
i waenganui o enei awa o Otaki o Waikanae. Kati
ena. Heoi ano nga iwi i pakanga kia Meiha Keepa
me ona iwi, ko Ngatitoa, ko te Atiawa. A mate iho-
ena iwi i a Meiha Keepa me ona iwi. No runga hoki
i te matenga o enei iwi ia te Keepa ma, ka puta te
waiata kanga a te matua wahine o Matene te Whiwhi,
ara, a Rangi Topeora, te tamahine keke a te Raupa-
raha, mo te matenga o ona iwi ia te Keepa. Ko
tenei waiata kanga i tau tonu ki runga ki a Tanguru,
papa tuturu o Meiha Keepa rangatira   o Muaupoko
ma. I tau hoki ki a Pehi Turoa o Whanganui aua
waiata kanga. Ko tetahi waiata tenei a taua
wahine;—
Ki a kaha ra e Tipi, te hapai patu,
Kia riro mai taku kai,
Ko Tanguru e tuohu nei,
Te Rauhokowhitu o Muaupoko;
E kai e Roku
I te TOTO piro o te Rangihiwinui
Te kai o te tuna, o tona whenua.
Tera atu etahi o enei kanga. He tohu mate tena
no te tangata ki taku whakaaro, no runga hoki i tona
pouri rikarika ki tona matenga i puta ai te kanga i
roto i aia, mo tona mate kihai nei i ea i aia. No
kona hoki a te Pehi i haere ai ki Ingarani ki te tiki pu
hei ngaki i tona mate, nana hoki te tamaiti i mate
i a te Keepa raua ko Hunia te Hakeke; ko te ingoa
o taua tamaiti wahine a te Peehi, ko te Tapiko ki
Wairau. A kihai i ea tona mate e takoto nei ano.
Tena ko Ngatiraukawa kore rawa ana rau patu i
runga i tena whenua, he pono rawa tenei korero.
E hoa e te kai ta, ahakoa roa, kino ranei tena reta,
tukua mai ki to tatou Waka Maori, kia kite o taua
hoa.
Na te hoa aroha
NA POARI KURAMATE.
Ki a te Hai Tui o te Waka Maori.
Waimate, Peiwhairangi,
Pepuere 17, 1873.
E hoa. Tena koe, e hoa mau e tuku taku reta ki
te Waka Maori, hei titiro ma nga tangata katoa o te
motu nei.
E hoa ma, e nga tangata e tuhi mai nei i a koutou
korero ki roto i te Waka Maori hei titiro ma o
koutou hoa e noho aria i to tatou motu. Otira e
mohio aua ahau kua puhoi nga ngakau o nga kai
titiro i a koutou korero, te take he kore tikanga no
nga mea e tuhia mai ana e koutou. Hei aha koia nga
korero taro ma koutou? Ko nga iwi oti tena e waru
ana i te kumara hei kao? Tena ano ranei aua Waka te
hoehoea ana e koutou. Taku e kite nei he tima

34
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
anake te waka e haere nei tatou ki ia wahi, ki ia wahi;
mehemea pea he korero kua riro tetahi tima i etahi
hapu maori te hoko, ka pai tena, ka rangona hoki te
mohiotanga o ena hapu, tangata ranei, ka pai hoki
ki au kia puta nga rongo whakatu i nga kura, ki ia
wahi, ki Ia wahi. He koanga ngakau no o koutou hoa,
ka mohio hoki ratou ki nga mea e manakohia ana;
ehara hoki i te mea ko nga korero mo nga waka, mo
nga kumara, mo nga waiata tupapaku, te mea i
hiahiatia e o koutou hoa ki te utu i taua nupepa;
erangi ko nga whakaaro e takoto ana i roto i nga
tangata whai mahara mo nga taima e haere ake nei.
He taonga nui ano te nupepa ma tatou, kaua ia e
waiho hei mea tautohe ma koutou nga mea kua
mahue noa atu; erangi ko nga mea mo nga whaka-
tupuranga e haere ake nei, ara, ko te rapu i te
huarahi o te rangimarietanga e mau tonu ai hei tiaki
i te toenga o te tangata raua tahi hoki ko te taonga.
Heoi ano, kei roa rawa, a ka hoha nga kai ta i enei
korero. Erangi me whakaatu nga kura kua tu kia
Ngapuhi; ko taku kei Waimate; kotahi kei Manga-
kahia; kotahi kei Waima, Hokianga; kotahi kei te
Mata, Hokianga; kotahi kei Kaitaia. Kei muri atu
etahi, kei nga whare te mea i roa ai kia oti.
Na to koutou hoa,
Na SIDNEY WI KATENE,
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Whanganui, Maehe 5, 1873.
E HOA TENA KOE,—Ko nga ingoa enei o nga tangata
maori o Whanganui kua hoko paipera i au.—
Ko Kawana Paipai
 Horima Katene
 Ihaka te Iringa
 Aperahama Tahunuiarangi
 Hare Tamumu
 Epiha te Aokokiri
Mita Karaka
Wiremu Tauhiro
Taketake
Inia te Marake
Piripi
Matiu Tukaorangi
Hori te Hana
Epiha Taika
Hoani Maka
Paora Poutini
Poari Wharehuia
Rini Hemoata.
Kanui te tika o te mahara o enei tangata ki te
hoko paipera mo ratou, no te mea kahore rawa he
pukapuka e rite ana ki te paipera tapu; ma taua
pukapuka e whakaatu te huarahi o te ora ki te
tangata, e tika ai ia ki tenei ao, ki tera ao atu.
Kua pau katoa aku paipera te hoko inaianei, a kua
tuhi reta ano a te Tanati (Minita o te Weteriana),
ki Akarana kia tukua mai tetahi atu pouaka paipera,
hei hoko maku ki nga hoa aroha o enei wahi. Kanui
hoki te pirangi o nga maori o konei ki tenei puka-
puka kia riro mai i a ratou, me te whakapai atu matou
nga pakeha ki tenei tikanga o ratou; notemea he
tohu tenei mo te hokinga o te whakaaro o te maori
ki runga ki nga mahi o te whakapono; a, ki taku
whakaaro meake ia ka huri nui ki runga ki ona
tikanga katoa, tae noa ki te mahi whare karakia, ki
te whakatapu i nga wiki, ki te whakarite i nga ture
katoa o te whakapono, kia tau ai te atawhai o te Atua
ki runga ki a ratou.
Ko tenei e hoa ma, purutia te pai, whakarerea te
kino!
Ka mutu,
Na to hoa aroha,
Na Rihari Wunu.
KAI WHAKAWA.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.