TE WAKA
MAORI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 9.]
PO NEKE, WENEREI, PEPUERE o, 1873.
[No. 3.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Tenei kua tae mai te reta a Henare Wiremu te Rahuimango
o Ngatirarua raua ko Ngatitoa kei Motueka e noho ana. He
reta whakahe taua reta i nga korero a Hoani Meihana i roto i
te Kooti i Manawatu i te whakawakanga o te whenua ki reira.
E whakaatu ana i te matenga o nga iwi i runga i a Ngatitoa 
raua ko Ngatiawa. E ki ana kaore i haere a te Pehi ki
Ingarani ki te tiki pu mo aua iwi ki ta Hoani Meihana i ki ai;
engari i haere ki te tiki pu mo Waikato, mo to matenga o
nga rangatira o Waikato i a Ngatitoa raua ko Ngatiawa i
Ngamotu—ara ko te Hiakai raua ko Mama. E kore ratou e
pai kia whakanuia taua korero ki roto ki te nupepa nei. Kei. te
Kooti e mahi aua, e whakarangona ana nga korero o tetahi o
tetahi—waiho ma te Kooti e titiro te tikanga.
He nui rawa enei reta o nga hoa tuhi mai kei a matou e
takoto ana. He tika nga korero o etahi, he hanga noaiho o
etahi. E kore e o ki tenei nupepa—taihoa pea e panui atu nga
mea e whai tikanga ana.
TE mea e whaia ana e nga tangata me nga iwi katoa
o te ao he taonga, ho rawa, he moni, hei oranga mo
ratou hei rangatiratanga mo ratou. Ko te mea tena
e mate nuitia ana e te ngakau o te tangata, he taonga, 
he rawa—tangata iti, tangata nui, e kotahi ana te
whakaaro. (E korero ana matou ki nga mea o tenei
ao nei ano; haunga ia te taonga nui. rawa te oranga
tonutanga mo te tangata, ara ko te Whakapono—
haunga tena.) E tika ana ano hoki taua hiahia o te
ngakau o te tangata. Na reira hoki i kitea ai nga
mahi pai nga mahi tohunga katoa e kite nei tatou i
tenei ao—he whainga hoki na te tangata kia puta tana
matauranga. Ko te iwi i nui tona matauranga, i kaha.
tona mahi, ko te iwi tena e nui haere ana tona rangatira-
tanga—me nga kainga katoa hoki, ko te kainga e tango
ana i nga tikanga hei whakanui i a ia, ko te kainga
tena e kake ana e whai rawa ana. Tetahi, ko te hunga
e mahi rawa ana mana, e kore e kiia ka riro mana
anake ana rawa e mahia ana; engari he maha atu nga
tangata e whiwhi ana ki te ora ki runga ki tana mahi
—ara ko nga tangata e whakaurutia ana ki roto ki
ta ratou mahi; me etahi tangata katoa atu e hopu ana
i nga tikanga maha e whakamararatia ana e ratou, e
te hunga nana te mahi.
Ko enei kupu i puta ai i a matou, he rongo korero
na matou ki te hinu e pipi ake ana i te whenua i
Waiapu i te taha Rawhiti. Kua rongo matou ki
tetahi hunga pakeha e hiahia ana kia retia mai e nga
maori taua wahi ki a ratou kia mahia e ratou; engari
te mea i matakuria ai he kore ano kaore ano kia
Karauna Karaatitia  taua whenua. Kua kite matou
i tetahi o aua pakeha; a e korero ana ia, mehemea ka
tika te reti ki a ratou o taua wahi, ka whakapaua e
ratou i runga i te mahinga o taua hinu e toru te kau
mano pauna, £30, 000!—ara i te hanganga whare, i
nga tima, i nga aha noa atu. Ko tetahi o aua pakeha
he tohunga mahi i taua tu mahi i Amerika i mua ai.
Na, ko tetahi tenei o nga tu mahi hei whakanui
whenua, hei whakanui tangata. Mehemea e mahia
nuitia ana taua mahi  ki Waiapu, penei ma reira e
taki atu he tangata kia tokomaha ki reira noho ai.
Ka pera, he nui nga ara e kite ai nga tangata maori
o kona i to rawa; o kore e taea te korero inaianei.
Ko tetahi tikanga pai ma nga  tangata nana te whenua
mehemea i pera, he ruri i  tetahi wahi whenua e tutata
ana ki taua mahinga  hei taone, a ka retia ki nga
pakeha—akuanei he nui te tangata e pirangi Ki te
kore e mahia e te pakeha taua hinu, ko tona ahua
tonu tena; ka takoto koraha tonu te whenua, e kore
e taea ona rawa. Engari me whakawa te whenua me
Karauna Karaati kia kaha ai aua pakeha te mahi, kia
tika ai hoki te whakapaunga o a ratou moni nui ki
runga. Ko te ki tenei i rongo ai matou a etahi
tangata nana te whenua, ki te mea ka Karauna
Karaatitia ka pau i etahi o ratou ano te mokete Ko
te kupu whakahoki mo tena, me here te whenua; me
here ki roto ki te Kooti. Katahi ka mau tonu, ka
kore e riro i te hoko i te aha noa atu—ko te Reti
anake e whakaaetia e te Ture me he mea ka herea te
whenua.
Kei tetahi atu nupepa pea matou ka whakaputa
kupu ano mo tenei.
WHANGANUI.
HE HUI EI A TE MAKARINI RATOU KO WI TAKO
KO WI PARATA.
(He penei ano enei korero me era o te hui ki
Waiohiki i Ahuriri i taia atu i tera nupepa, ara he
mea tuhi mai ki te reo pakeha. Akuanei pea no
runga i ta matou whakaturanga ki te reo maori ka
ahua rere ke ai etahi kupu i a nga kai korero i wha-
kaputa ai; engari ko nga tikanga o roto koia ano
enei.)
No te 11 o nga ra o Hanuere, 1873, ka hui nga
rangatira maori o Whanganui kia kite i a te Maka-
rini. Ko etahi enei o a ratou korero kua taia atu ki
raro iho nei.
Ka korero ko TOPINE TE MAMAKU, ka mea;—
" Haere mai e Te Makarini! te minita o te rangima-
rietanga nana i homai he maramatanga ki te ao ki
nga tangata hoki, puta katoa atu ki te motu nei.

16
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Tena koe te matua o te atawhai; te tangata nana i
ora ai nga iwi, nana i kitekite ai tatou i a tatou i
tenei rangi. I ngaro au i roto i nga takiwa o te
kino i wehea ai taua mo oku he, mo o matou raru-
raru katoa. Ko tenei kua tae mai koe ki konei, kua
kite au i a koe, kua ora taku ngakau. Nau i pehi te
kino i tenei motu; ko tenei kua marama i runga i te
rangi. Kua homai e koe te oranga me te rangima-
rietanga ki te tangata. He mea nui rawa tenei ki
taku whakaaro, taku kitenga i a koe. Tera atu ano
aku korero ki a koe—e roa atu ano hoki ou rangi
ki konei. Tena koe e te Makarini, te matua o nga
iwi me te minita o te rangimarietanga."
TAHANA. TUROA;  " Korero koe e Topine ki to
hoa pakeha, ki a te Makarini, no te mea katahi ano
korua ka kitekite i a korua. Kua matemate atu nga
tangata, ko korua anake e ora nei. E hara te korero
i te mea iti; no konei ka tono au ki a koe kia korero
koe i te aroaro o te Makarini. Me whakapuaki koe
i ou whakaaro katoa i te Kawanatanga ano e noho
ana i konei, kia ata oti ai nga tikanga. Ko to tatou
matua tenei ko te Makarini. I aroha ia ki a tatou i
nga rangi o te mate, o te raruraru. Korero atu ki a
ia, kia puta mai ai tona kupu ki a koe i a korua ano
e noho tahi nei. E kore e roa rawa ka nunumi atu
ia, ka ngaro atu i a tatou. Ko ia te minita o te
rangimarietanga." 
HOANI PAIAKA;—" Haere mai e te Makarini!
Haere mai kia kite koe i a Topine, te wairua o nga
tangata kua mate atu. Haere mai kia kite koe i a
matou, nga tangata o roto o nga raruraru o te motu
nei. Ko ou tamariki i mate kua ora ake ano, ko nga
mea i ngaro kua kitea ano. Haere mai te Pipiwha-
rauroa! e tangi ana i te hotoke, ' Kui, Kui,' ka
haere ake ki te mahanatanga ka tangi, ' Whiti,
whiti, whitiora.' No kona kua mohio nga tangata
o tenei motu kua tata te raumati. Koia hoki me
koe e kawe mai ana koe i te rangimarietanga ki nga
iwi katoa o tenei motu. Nau ano i homai te marie-
tanga ki au i te Rawhiti; nau hoki au i unga kia
tonoa e au te Urewera kia haere mai ki te wahi e
ora ai ratou; no te mea he iwi ia kua nui rawa tona
mate. Na taua i mau mai te Urewera ki waho, a ka
noho pai marire ratou. Ki te mea ka kino te
tangata i roto i enei rangi ka whiua ia, a ka mate te
tangata me te whenua. Kati aku korero ki a koe e
te Makarini. Kua kite au i a koe, kua era taku
ngakau."
MEIHA KEEPA;—" He nui aku korero ki a koe e
te Makarini i tenei rangi. Me timata au i te take i
mate ai tenei motu. Ka tae mai a Matene te Whi-
whi ki tenei wahi ka tu te hui ki Taiporohenui.
Katahi ka whakaaria te patiti ka whakaritea nga
rohe e tau ai te mana o Matene kei Whakangere-
ngere, kei Tawhitikuri. No konei ka whakaturia ko
te Kingi. Ko Ngatiruanui, ko Taranaki, ko Nga-
rauru, ko Whanganui ano, i uru katoa ki taua mahi.
Muri iho ka tae mai te reta ki Po Neke he tono kia
whakaturia he tangata hei kai whakahaere i nga
tikanga a nga iwi maori. Ka tukua mai taua reta
ki Whanganui haere atu ki Waikato, a ka whaka-
turia ko te Wherowhero hei Kingi. Te take i
timata ai te pakanga ki Waitara ko Wiremu Kingi
raua ko Te Teira, mo te whenua i hokona e Kawana
Paraone. Kai te mohio koe ki tena, i reira ano hoki
koe. Kaore a Wiremu Kingi i whakaae ki taua
hoko; ka tukuna atu nga kai ruri ka panaia e nga
wahine, katahi ka timata te whawhai. Muri iho ka
uru a Kingi Parenga raua ko te Hanataua ki taua
whawhai—na raua hoki i uru atu ai nga iwi i te
taha tonga o Taranaki. Ko ena rangatira  e rua i
mate i roto i te whawhai. Katahi ka tae mai a
Tarapipipi ka houhia te rongo. Muri iho i tena ka
timata te whawhai ki Tataraimaka; engari kaore he
whawhai ki Whanganui. Ko etahi iwi o Whanganui,
o tenei tai ki te taha hauauru, i tae ano ki te wha-
whai ki reira—engari i mau tonu te pai ki konei.
Katahi ka whawhaitia a Waikato e te Pakeha, ka
mate a Waikato. Ka herehere ka kawea ki runga ki
te kaipuke noho ai. Muri iho ka timata te karakia
Hau Hau i Taranaki. Ka tapahia te upoko o te pakeha
(Capt. Lloyd  ), ka pakipakia ka taurakina ka mauria
haeretia ki enei nga kainga. Ka hoatu taua upoko
ki a Matene Rangitauira e Hoani Ngoungou, ka ki
atu;—' Mauria te upoko nei, akona nga iwi; ka kore
e rongo, aia atu ki te moana.' Katahi ka puta mai te
Ua ki konei ka korero ki nga iwi ma tona Atua ka
taea te iwi pakeha. Ka mauria te upoko ra ki
runga o te awa, ki te kainga o Pehi Turoa. Ka ki
ia kia whakahokia, kaore i whakarongo a Matene.
Katahi ka haere mai te Hau Hau ka whawhai ki
Moutoa, ka mate ratou i reira. Ko Whanganui ko
Ngarauru i noho pai tonu. Ka rongo a Hoani
Ngoungou kaore ratou i te whawhai, katahi ka haere
mai ia ki konei ka hopungia   a Rio raua ko Karipa
ka patua. I mea a Rio kia mau ia ki tona pu; ki
ana te Kawana mana ia e tiaki, no reira ka haere
kau a Rio ka kore e mau pu. Kaore i ngakia he
utu mo te matenga o Rio. Muri iho ka haere mai
ano a Hoani Ngoungou ka patua te pakeha, a te
Hiueti (Mr. Hewett). Katahi ka tae mai ko Tienara
Kamerona (General   Cameron). Ka timata te wha-
whai ki Nukumaru — ka mate etahi tangata ki
reira. Muri iho i tenei ka mutu te whawhai—ka
haere ke atu hoki a Te Ua, a Hoani Ngongou,
me a raua hoa. Katahi ka turia he karakia hou
na Titokowaru; ka pakanga hou ano—te take,
he whanakotanga hoiho, taonga. Ka toia a Taurua
me tona iwi me etahi o Ngarauru ki roto ki te riri e
Titokowaru—a ka roa tena riri e riri ana. Ka tonoa
mai au e te Tapeta kia haere ki Poneke; ka kite au i a
ia ki reira. Ka mea mai ia kia tangohia mai e aunga
pu i a Ngatitupaea;  kaore au i pai. Katahi ka tohe
tonu ia; otira kaore au i whakaae—i ki atu au me
tono ia ki tetahi tangata. Ka ui au ki a ia ko wai
tona hoa whawhai—Titokowaru. Ka ki atu au;
—' Katahi au ka mohio he whawhai tau ki a Titoko-
waru anake. Maku e tiaki nga iwi, no te mea i au
anake ratou.' Ka mea mai ia;—' E kore au e wha-
kaputa kupu mo tena iwi kino mo Ngaruahine.
Engari kia kaha koe te tiaki i to tatou kaumatua
rangatira, a te Kewetone i whakawaia ra e te Katene.
Ko te Pakakohi, me nga tangata i Patea, i Whenua-
kura, me Waitotara, kei a koe te tikanga, mau e
tiaki.' Katahi ka ki atu au kia tuhia e ia ki te reta
a maua korero kua oti ra ka tuku ki tetahi apiha o te
Kawanatanga ki Patea. I whakaae au kia haere
au ki te tiki i a Ngarauru ; a i ki  atu au ki a
ia, ki a te Tapeta, me haere mai ia ki Whanganui kia
kite ratou, ki te haere mai ratou. Ka tukuna e te
Tapeta nga reta, tetahi ki a Pareti tetahi ki a Puutu.
Katahi ka rongo au kua riro a Puutu ki Patea ki te
tiki i a Taurua; ka haere mai a Taurua ratou ko ona
hoa ki roto ki te Kawanatanga ka mauria ratou ko ona
hoa ki Poneke. Muri mai ka tae mai te Kooti ki Taupo.
Ka haere atu au me Ngarauru ki reira. Ka wha-
whaitia e matou te Kooti ki Pourere, ka hinga ia ki
reira i a matou, katahi matou ka hoki mai ki Wha-
nganui. I muri iho i tenei ka tono a te Pokiha kia
hoki ano au ki Taupo. Kaore au i whakaae, no te
mea e wha aku mate i reira ai; ara te Pakakohi,
Ngarauru, te whenua kei Taupo, me nga whenua riro
i te rau o te patu—i hiahia hoki au kia haere ke au
ki Poneke. Ka tohe tonu te Pokiha kia haere ano
au ki Taupo, katahi au ka haere; me Ngarauru,
i haere ano i au. Ka whawhai matou ki Tapapa; ka
mate ki reira a Te Whiro o Ngarauru, tokorua i tu a
kiko—i mahue era i te huanui. Katahi ka haere
matou ki Opotiki. Ko nga herehere i mau i a matou
ka kawea atu ki Poneke. I te nohoanga o te Pare-
mete kua taha nei ka rongo matou kua whakahokia
ki nga maori te whenua e takoto ana i waenganui o

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
17
Waingongoro me Taranaki, a pouri rawa ana nga
tangata o konei ki taua mea. Mea ana ratou ko
nga tangata i kino rawa e whakapaingia ana e wha-
kaoranga nuitia ana, ko ratou kaore e whakaarotia
ana. Mea ana hoki a Ngarauru he aha ra te take i
whiua ai ano ratou? no te mea hoki kua utua kua ea
to ratou he. I mea a Pehimana kia whakahokia ia
ki tona kainga. Katahi ka tukua atu e au nga
Pitihana, tetahi ki te Kawanatanga tetahi ki a Wi
Parata, te mema o te Paremete, he tono atu naku
kia tika te whiu i nga tangata; ki te mea e whakao-
rangia ana te tangata i te hara nui, kaua hoki e whiua
te tangata i te hara iti—ka whiua te tangata i te
hara nui, katahi ka tika kia whiua te tangata i te hara
iti. I tukuna atu e au enei Pitihana i a Oketopa,
kua kite ra ano koe. He kupu ano naku i roto i
aua Pitihana mo Te Wakana. 1 tukua atu ai e au
aua Pitihana he mate nui no Ngarauru, e hiahia nui
ana hoki kia hoki ki to ratou kainga. No muri mai
ka tuhi mai a te Tapeta ki au, ka ki mai kua rongo
ia e hokihoki takitahi ana a Ngarauru ki Waitotara;
a e ki mai ana kia puritia ratou e au, tera e whaka-
nohoia ratou ki Whanganui ki tetahi atu wahi ranei;
ko Teoti Wakana kua tonoa e ia kia hokona katoatia
te whenua. Taku whakahokinga mo tana reta,
whakaae aua au he tika te hokinga o Ngarauru; 
engari taku i mohio ai ko etahi o nga pakeha o to
ratou kainga i pai ki a ratou kia hoki atu, ko etahi
kaore i pai. Otira i whakaae ano au kia tikina ratou
e au kia whakahokia mai. Katahi ka ui atu au ki a
ia, ko tehea whenua e tonoa ana e ia kia hokona e
Teoti Wakana? No te mea kua ki ia kua tangohia
taua whenua i runga i te rau o te patu; a kua mea
ano ia kia hokona. Ka ki atu au ki a ia kaua e
hokona—e hara tana i te hohou rongo ki te tangata,
engari he hohou rongo ki te Atua. Katahi ka tuhi-
tuhi mai ano ia ka ki mai kua tae atu taku reta ki  a
ia, a kia mutu te Paremete ka haere mai ia ki konei.
Engari i rapu ano au ki te tikanga o tana tono kia
hokona te whenua i te wa e noho aua te Paremete.
Ko koe e te Makarini te Minita inaianei mo te
taha maori. Kua tuhituhi au ki a koe mo o matou
raruraru. Kua rongo au ko te whenua ki te taha
ki raro o Waingongoro kua whakahokia ki nga maori;
na e tono ana au ki a koe kia whakaorangia e koe
enei tangata i o ratou mate, kia pera me to whakaora
i era tangata i te taha ki raro o Waingongoro. I
hiahia au kia kite au i a Wi Tako ki konei i tenei
rangi kia ki mai ia na Ngarauru, ua Ngatiruanui, na I
te Pakakohi ranei, te take o te mate e mate nei tenei
motu. E tono ana au ki a koe inaianei kia whakahokia
mai te whenua ki a Ngarauru. E koa ana au ki a
koutou ka tae mai. Me whakahoki a Ngarauru me
te iwi o Taurua ki to ratou kainga. Ki te hara ratou
a muri ake nei ka mate ratou, no te mea kua paranitia
ratou. E pouri ana au ki to whakahokinga i te
whenua i te taha ki raro o Waingongoro, puta noa
atu e 60 maero te roa. I rongo au kua riro a Maki-
tonore (W. McDonnell)  me tetahi pakeha ki te reti i
te whenua o Titoko, me tetahi atu wahi i porohitatia
mo te katoa kaore mo te kotahi."
Kai runga ko METE KINGI;—" Haere mai, e te
Makarini! Kaore he korero hou. Heoi te korero
koia tena kua korerotia e te Keepa. Haere mai ki
Whanganui! (Ka waiata i konei i tana waiata;—" E
to i te tangata," tera atu te roa—ma koutou e mohio
atu). Haere mai! Mauria mai ou pononga! Kua
korero noa atu matou i tenei korero i roto i nga tau
katoa, kua ki tonu matou ki nga tangata kia waiho i
te Kawanatanga te tikanga. Haere mai! Mauria
mai ou hoa, nga whanaunga o te Rauparaha. Haere
mai! e Wi Tako, korua ko Wi Parata te whanaunga
o te Pehi. Ko korua nga tangata nana i hoko te
whenua i Po Neke i Taranaki. Haere marire kia kite
i to korua kingi. Kia mau koe ki tau mahi e taku
tuakana me taku tamaiti. Ko te Rauparaha tonu tena
raua ko te Pehi, ko korua. Whakahokia to korua iwi
ki to ratou kainga. I rongo au i mea a Karaitiana
kia tu ko ia hei Kawanatanga, otira ki hai i taea e ia.
E tono ana au kia whakahokia e koe a Taurua ki tona
kainga, i a ia ano e ora ana I ki koe e kore ratou e
mate. Kua kawea ratou ki te herehere, kua whaka-
hokia mai, a ko Wharematangi tenei kua mate. Kua
whawhai ki Taranaki, ki Whanganui, ki Waiapu—a
kai te whakaroa tonu koe i te tikanga mo enei tangata.
Kua whakahokia e koe te Whakatohea. Whakahokia
enei tangata—whakahokia a Ngarauru."
Katahi ka  korero a KAWANA PAIPAI, he karanga
ki a te Makarini Makarini me nga mema maori. Muri iho ka
tu ko WI TAK O, ka mea;—
" Kua rongo au ki nga korero tangi mai a nga
rangatira i tenei rangi. E kore au e whakahoki i
ena; engari me korero au ki a Meiha Keepa. I
timata te mahi kingi ki Taiporohenui—e hara i a
Matene nana i timata. I haere matou ki reira i
runga i te tono a Ngatiruanui. I haere au ki
Wharekauri i te tau 1855. I muri mai ka tae mai
te reta a Pirikawau ki au, he ki mai kia kimihia e
matou tetahi tangata i roto i a matou hei kai whaka-
haere i nga tikanga o te taha maori. Kaore ia i ki
mai ho Kingi to ingoa mo taua tangata, he aha ranei.
I muri i te tunga o te Kingi ka haere au ki Waikato
kia kite i a ia. Ka rua aku wiki ki reira ka ara te
pakanga ki Waitara. I taku hokinga mai ka tutaki
au i a to Makarini e haere atu ana ki Akarana mo te
rongo kua tae ahi ki a ia e mea ana nga iwi o
Waikato kia tatautia to taone o Akarana. Ka ki atu
au ki a ia he parau taua korero. Ho tika ra, he
tangata hapai au i to mahi kingi. No taku hokinga
mai ki konei ka kite au i a Mete Kingi, ka korero
atu au Ia a ia katahi au ka hoki mai i Waikato.
Na he ui taku ki a koe inaianei, kaore ranei koe i
whakanuia e au i taku whakaturanga kingi? Na
kona koe i whai mahi ai mau. Ki hai aku korero i
tahuritia mai e to kingi, na reira ka mahue ia i au,ka
rere mai au ki waho o ana tikanga. Mo i kore te
kingi kua kore koe e kiia inaianei hei Meiha—kua
kore e tau ki runga i a koe tena ingoa. Kaore he
mahi mau inaianei. E taunu ana koe ki au mo te
kingitanga. Kua oti i a koe tau mahi te patu
tangata. Maku to mahi i tenei takiwa, ka mahi hoki
au i taku mahi. Me waiho e au ma te Makarini e
whakahoki i o kupu mo te whenua. Mo te whaka-
turanga o te kingi anake aku korero."
HATA RIO;—" Mo to kupu a te Keepa mo te
Wakana e whakarite reti ana mo te whenua a Tito-
kowaru; ko au te tangata katahi ano ka haere mai i
Waingongoro—kaore hoki au i rongo ki taua korero
ki reira. Ko Puutu te tangata i he." Ko etahi o
ana korero he tangi ki a te Makarini.
Ko MEIHA KEEPA;—" Ka ki ano au na Matene i
timata te mahi kingi. Na wai koia tenei, ara;—
' Papapapa te whatitiri ki runga nei,
Ko tana tini ko tana mano.
Ko te wai raparapa te tohe atu ki te akerautangi;
Te ekenga o Tutauaraia.
Ko Tutaukaraia, ko Mina te Kakara,
Ko Taiporohenui taku ara whiua ki te whakama,
ko! i! a!'
I hangaia te whare  i Taiporohenui hei taki mai i
nga tangata ki roto ki te mahi kingi. E ki ana a Wi
Tako mana te mahi inaianei. Akuanei au mohio ai
ki tena kupu ana, maua e tono nga iwi nei kia hoki
Tatou ki o ratou kainga. E koa ana au ki tana kupu;
hei tika hoki tena mo nga tangata me te whenua.
Ko tenei, kua tae mai na koe ki konei e te Makarini,
koutou ko Wi Parata me Wi Tako, ka tono au kia
whakaaetia mai ta matou tono. Kaua koe e whaka-
aroaro ki te takiwa e takoto ake nei. Kua puta to
atawhaitanga ki era atu iwi. Ko koe te tangata nana
te whenua katoa i hoko i te motu nei, a mau e
whakaoti enei mea katoa. E kore koe e hinga i runga
i nga mahi a te maori; ki te hinga koe, nau ano na te

18
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
pakeha. Kore rawa he maori e whawhai ki a koe."
Ko WI PARATA, M. H. R.;—" Tena koutou, te iwi
e ora ana me te iwi e mate ana. E hara  tenei i te ra
hei korerorerotanga mo te mahi kingi. Kua oti tena
mea i a te Keepa ki tona ringa kaha. He rangi tenei
mo te houhanga o te rongo; kaore mo nga raruraru
tawhito kia kohikohia mai ano inaianei. He rangi
tenei mo te hara kia murua. Kaore he tikanga i oti i
roto i te Paremete, i te Kawanatanga ranei, kia whaka-
hokia te whenua ki etahi iwi anake, ko etahi ka tika-
ngaketia. Ko o koutou whenua i tangohia katoatia i
runga i te Ture, i to takiwa kotahi ano hoki. He rangi
tenei hei murunga mo nga hara katoa. Kei whakaaro
koe, e Meiha Keepa, he tapahi ta matou i te whenua
mo tetahi iwi kotahi—ki ta matou whakaaro kei a ma-
tou aua whenua katoa inaianei. I haere mai matou ki
te kawe mai i te Rongo mau i te Rangimarietanga ki
a koutou. E kore hoki matou e tahuri e whawhai
ki enei iwi a muri ake nei; ko ratou hoki, kaua ratou
e porangi. I whawhaitia ratou hei whiu i a Tatou mo
o ratou hara; e hara i te mea he tikanga mauahara,
he tohe pakanga, he ngakau kino ranei, o te pakeha
raua ko te maori tetahi ki tetahi. Mehemea i pena
te tikanga, penei e whawhai tonu ana inaianei ano.
E te Keepa, i hohoro rawa koe ki te hopu tikanga
mau i roto i nga kupu a Wi Tako. Kua mate nga
tangata, engari i mate i raro i te Ture. Ma te Maka-
rini e whakaputa i te kupu hei otinga mo taua mea."
KAWANA HUNIA.;—E ki ana a Wi Tako kua kore
he mahi ma te Keepa inaianei. I te whawhai o
maua iwi mo te pakeha. I whakaae ai maua ki te
whawhai na te kupu a Kawana Kerei. I whawhai
matou ki o matou whanaunga ano. Kua ripeneta
ratou, na he tika kia whakaaro ki a ratou inaianei.
Kaore maua e pai kia mutu ta maua mahi, me mahi
tahi matou ko Wi Tako ko Wi Parata. I whiua ano
e matou a Pehi Mamaku, me etahi atu. He aha te
pai kia noho puku nga tangata nana i hapai nga ringa
o te Kawanatanga. Mehemea kaore matou i awhina
i te Kawanatangaa penei kua kite ranei tatou i tenei
rangi? kua whai mema ranei tatou mo te Paremete?
kua whiwhi ranei tatou ki nga Komihana, me nga
Runanga? Ki te puta he kino a mua ake nei ka
hoki mai ano koe ki a matou hei hoa mou. Ko Wi
Parata i whakaturia hei mema mo tenei takiwa. Kua
rongo matou kua oatitia ia hei tangata mo roto i te
Runanga whakahaere o te Kawanatanga, a kua wha-
kahoki whenua koutou ki nga tangata i Waingongoro
i enei iwi e noho mate ana. Na, he mea ke tenei. I
a koe ka riro ki Waikato kei muri matou apopo e
tautohetohe ana mo Tararua. Kua rongo au kia oti
te tikanga mo nga rohe o waho katahi ka tapahia te
whenua. E kore e tukua e au nga rohe ki Toto kia
ruritia. Ki te mea ka riro i a matou te tino. tikanga
o te whakawa, me tuku mai te whenua ki a matou
me haere ke atu a Ngatiraukawa i tenei takiwa."
Kei runga ko TE MAKARINI.—" Whakarongo mai e
te Keepa, e Whanganui, e Ngarauru. E kore e nui
he korero maka ki a koutou i tenei ra. Te mea e
whakaaro nui ana koutou inaianei ko Ngarauru me
te Pakakohi kia whakahokia ki o ratou kainga
tawhito. Kua tohe ano koutou ki au ki tenei i etahi
atu takiwa; a kua ki atu au ki a koutou me whai
takiwa marire ano kia ata tau ai te marietanga ki te
ngakau o te tangata, kia ngaro ai hoki te tara o te
riri i Toto i te ngakau. Tetahi, ko te tikanga tuatahi
hei whakaarotanga ma tatou ko te rangimarie kia tu,
ko tetahi tikanga hoki kia takoto e kore ai e takahia
ano e te tangata i muri iho. Kia oti enei tikanga
katahi tatou ka tika ki te korero i etahi atu
ritenga ki raro iho i ena mo te whenua me
te hoki o nga tangata ki runga. No te mea ko
ena tikanga he mea iti iho i te ora mo te
tangata. Ko aku kupu ena i korero ai.  E tika ana
ano kua hemo atu etahi o nga tangata, ko etahi e
mate ana mo o ratou hara. Otira e taea hoki koa te
aha? Mehemea i noho tonu ratou i o ratou kainga,
kua kore ano Tatou e puta i te mate, kua pena ano me
to etahi atu wahi. E pai ana kia waiho e nga morehu
ko te takiwa kua taha nei hei whakatupato i a ratou
kia noho pai ai Tatou a muri ake nei—e mea ana hoki
au tera ano ratou e pera, e noho pai. Kua rongo
koutou e whakaarotia ana kia panuitia he murunga
hara. Na, he mea tika i runga i te whakaaetanga ki
taua murunga hara kia rite rawa he korero ma tatou
ki te kohuru te tangata i muri atu me tuku rawa mai
kia mahia e te Ture, kia whakawakia e te Ture. Kia
tino oti rawa tenei, me etahi atu tikanga ruarua nei,
katahi ka whakaarotia kua tino mau rawa te rongo.
Engari e kore e pai, e kore hoki e kiia hei tino otinga
hei tumautanga, mehemea ka haere taha tahi nga
whakaaetanga me nga whakangawaritanga, ara ki te
puta atu i te taha o te Kawanatanga anake ano—ma
nga maori ano hoki etahi tikanga e whakaae e
whakangawari.
Na, mo te kupu a Wi Tako ki a koe e Keepa,  i ki
ra tera ko to mahi me mutu—kaore e pera ana aku
whakaaro. I timata to mahi ki a matou i a koe ano
e tamariki ana; a kaore ano kia mutu noa. He nui
te mahi mau, ma Wi Tako, ma tatou katoa hoki; a me
hui o tatou whakaaro ka hoe tahi i runga i te waka
kotahi kia paneke ai.
Mo te whenua i te taha ki raro atu o Waingo-
ngoro, kaore au e mohio ana ki te whakahokinga e
korero mai na koe—kaore ra, kaore he whenua i
whakahokia. Mehemea i te korero whenua ki reira
nga pakeha ki nga maori ehara i te mea i whakaaetia,
he mea poka noa na ratou ake ano. Ko nga tikanga
mo nga whenua ka ata kimihia e au i tetahi takiwa, a
maku ano e whakaatu marire ki a koutou te tikanga
me ka oti mo aua whenua.
Ka mutu aku korero inaianei. He takiwa hauha-
kenga kai tenei. He tika kia haere te tokomaha ki
te kokoti i a ratou witi; ka waiho iho nga rangatira 
me nga tangata ata whakaaro hei korero i nga tikanga
i haere mai ai matou ko aku hoa."
Ko te KEEPA ano.—" I mahara au he pono taua
panuitanga mo te whenua ki te taha ki raro o Wai-
ngongoro. I rongo au ki nga pakeha. I mea au na
Pareti taua mea, a i haere ano au ki a ia korero ai. I
korero ano hoki au ki a te Kawana mona. I pa
ano hoki au ki a te Wakana mo taua mea. He
nui te pouri o aku iwi mo taua panuitanga. I
rongo au kua tae a takuta Kara (Dr. Curl) raua ko
I Makitonore ki te korero reti ki reira. Kotahi te
pakeha kua tango reti i te Raia. I ki atu au ki a ia
kia tupato ia kei ngaro ona moni. I mahara au ko
taua whenua mo te katoa, kaore mo te kotahi. Kua
reti whenua a Mere Awatea i Oeka, engari kaore au
e whakaae ana kia riro katoa te porohita i tana reti.
Kaore au e tono ana kia homai katoa te whenua inai-
anei. Ko taku e mea ana kia takoto tika. E pouri
ana a Ngarauru ki te mahinga o a ratou whenua. E
mea ana matou na te Wakana te he. Kei tetahi wahi
whenua i hokona ki te Kawanatanga kua riro mai he
moni ki a Poari. I haere a te Teira pakeha (Mr.
Taylor) ki reira, katahi ka ki atu a te Wakana
(Worgan) ki nga maori kia tukuna ki a ia, ki a te
Teira, no te mea ko tona utu i rahi atu i to te
Kawanatanga. E tohetohe ana a Ngarauru i roto i a
ratou ano mo o ratou whenua—ko etahi kai te reti,
ko etahi kai te pupuri. E hiahia ana au kia hohoro
te oti i a koe te tikanga mo ratou."
METE KINGI:—" Kaore matou i pai kia hokona
te whenua o Mere—i TITI ano matou i mua kia kore
e hokona. I au i Po Neke ra ka haere maua ko Tau-
rua kia kite i a te Tapeta mo nga whenua i tangohia
i runga i te rau o te patu; katahi ka ki mai ia ko nga
wahi i nga pakeha ekore e taea, engari ko nga wahi e
takoto tonu ana ka whakahokia mai. E mea ana au
kia tonoa e koe inaianei kia whakahokia nga moni i
hoatu mo nga whenua i hokona e te Kawanatanga."

TE WAE: A MAORI O NIU TIRANI.
19
WIRIHANA PUNA:—" He tika te take o Mere ki
nga porohita katoa. Ko te 400 eka i homai ki a ia e
kore e rite ki ona wahi. Ko au tonu tona reo ki
konei. E mohio ana te Keepa kai te tika nga kereme
o Mere e korero nei au. Na Puutu te take o te
whawhai o Titokowaru; tena ano koe e rongo ki a
Ngatihine."  
MEIHA KEEPA:—" Ko taua porohita nei, e mohio
ana au kaore i porohitatia nga whenua e te Kawana-
tanga mo te tangata kotahi, engari mo katoa."
TAURUA:—"E kore au e korero mo te whenua
inaianei. Taku mahara ki te hui e hui nei tatou ki
konei i tenei rangi he whakahoki i a matou ko Nga-
rauru ki o matou kainga; ko tenei o Ia mai ana koe
kia tuturu te rongo mau i te tuatahi. Kua mate atu
etahi o matou; akuanei ko au koki pea ka rokohanga
e te mate—e kore ano e kite i te hokinga mai o te
whenua. Mo te kereme o Mere Awatea, naku ra te
kereme i nui atu i tona—a e whakahe ana au ki to
moni kia hoatu mo reira."
UTIKU; —" E hari ana au ki a Wi Tako raua ko Wi
Parata ka tae mai nei ki konei. I pouri rawa matou
i to matou rongonga kua kore a te Makarini i roto i
te Kawanatanga. No te taenga mai o te rongo kua
hoki ano ia kua tu ano, ka koa matou."
Heoi ena korero i runga ra. He korero ko enei i
raro nei na Pehi Turoa raua ko te Makarini i taua
ranei ano, te 11 o Hanuere 1873.
PEHI TUROA.;—" Tena koe e te Makarini—tena
koe! Nau matou i whakaputa mai ki waho o te pou-
ritanga. Tena koe! te hoa a nga tangata o mua, a
Hori Kingi me etahi atu rangatira kua ngaro atu.
Tena ra koe! Haere mai! aukahatia  te waka kia mau
rawa ai. Haere mai! Ka po te rangi e whanga ana
au. Awhea ra te tae mai ai te Makarini? (I konei
ka waiata i tona waiata.)
Haere mai! Tiakina, whakaorangia ou iwi. E
hara i te pakeha te he; naku ano, na te maori. I
whakarongo au ki te korero parau a te tangata, i
hiahia au ki te taonga. Tena koe! i muri i ou hoa
kua riro (ara kua mate). Tenei koe, te tangata
nana i whakarauora te tangata. Haere mai ki nga
mahi i mohio ai koe hei mahi mau. Haere mai."
Katahi ka karakia i tona karakia mo te rongo mau.
Ko te MAKARINI;—" Kaore he nui o aku kupu.
Kai te mahara tonu au ki ou kupu pai mo nga pakeha
i a maua ko Kapene Timona (Capt. Symonds) i tae
mai ki konei. Ka tika to mahi i reira, I ki koe ki au
i muri i a te Timona e kore e patua nga pakeha. Ka-
ore he tikanga kia hoki rawa taua ki muri ki te kimi
ko tehea i tika ko tehea i he. Engari kia mohio taua
kia tupato taua kei kino kei he a mua ake nei. Ko
Pehi Turoa, ko te Heu Heu, ko Taonui, Te Kuru-
kaanga, Hori Kingi, me etahi atu rangatira, kua riro
katoa—ko korua tenei ko te Mamaku e ora nei.
Heoi te tikanga inaianei ko te whakatupu o te kai
ko te mahi i nga mahi ke atu e tika ai e ora ai nga
tangata o te motu nei."
Ko enei korero i raro nei no tetahi hui ki Putiki i
i te 13 o Hanuere, 1873.
Kai runga ko PEHIMANA TE TAHUA; " Haere mai
e taku tuakana! Haere mai e taku tamaiti! Haere
mai, tirohia nga morehu o te tangata, me nga waka
pakaru. (Ka waiata i konei tana waiata.) Haere
mai e taku Atua! Tangohia atu to ringa e nonoti
nei i taku kaki. Ka waru oku tau e inoi ana au.
Haere mai, horoia nga roimata o tou iwi."
MATIU TUKAORANGI;—'' Haere mai e te Makarini!
Haere mai korua ko Wi Parata, te mema mo nga
Porowini. I roto i nga tau kua taha e mate ana matou
i te kawenga taimaha. Mau matou e whakaora
inaianei. (I konei ka waiata i tona waiata;—' E to e
te ra, kumekume ana "—ma koutou e mohio atu ki
te roanga). Haere mai! Haere mai, te matua o
te pouaru me te pani. Haere mai e Wi Parata.
Mauria mai to aroha ki nga tangata o tenei motu.
Kei i a koe e te Makarini te whakaotinga o nga mea
katoa—kei o ringa o mau ana. Kei te mate tonu
matou, mau matou e whakaora."
TE MAKARINI;—'' Tena koe e te Mamaku. Kua
nui noa taku hiahia kia kite au i a koe, engari i raru-
raru au ki era mahi i Po Neke, i era atu kainga hoki.
Otira he ahakoa tena, i te mea kua puta mai koe ki
waho ki to taone ki roto ki ou hoa pakeha. He
tangata manaaki koe i nga  pakeha o Whanganui i era
nga rangi, no konei he rongo pai te rongo o to ingoa.
Kai te nui toku hiahia kia rongo au ki to whakaaro
ki nga tikanga hei painga mo ou uri, e ora ai ratou a
muri ake nei. Ko nga raruraru o mua, kaua tatou e
whakaaro ki ena inaianei; engari me korero tatou
i nga tikanga hei painga mo a mua ake, hei oranga
mo nga whakatupuranga i muri I a tatou. Ko mua
kua hori atu, kua ngaro atu; ko nga takiwa e takoto
mai nei ta tatou e whakaaro ai e rapu ai.
TE KOOTI WHAKAWA WHENUA MAORI
KI MANAWATU.
I TAIA atu e matou i te nupepa o te 24 o Tihema nga
korero a Hoani Meihana ki roto ki te Kooti mo nga
take ki te whenua ki te taha ki Tararua o nga iwi e
rima i hui ki a te Keepa o Whanganui. Ko Hoani
Meihana te tangata i whakaritea e ratou hei kai
whakahaere i a ratou korero ki roto ki te Kooti. Ko
Hare Wirikake  o Ngapuhi ta Ngatiraukawa tana
tangata i whakaritea ai hei kai whakahaere mo te
taha ki a ratou. Ko ana korero i roto i te Kooti i
muri i a Hoani Meihana katahi ano ka tae mai ki a
matou. Koia tenei ki raro nei, ara:—
" E te Kooti, i au ka tu nei ki runga ki te korero ka
whakatakotoria e au ki te aroaro o te Kooti nga take
nunui, nga tako kaha, nga, take tika, nga take pono
rawa, o .Ngatiraukawa ki runga ki te whenua ka
whakawakia nei.
" Otira kia puta ho kupu whakahonore maku mo
te Kooti. E whakawhetai ana au ki a te Rokena
raua ko te Mete mo to raua kaha ki te whakatuwhera
i to whakawa mo tenei whenua. Ahakoa ko nga iwi
e rima ki te tutaki, ko nga iwi e toru ki te whakatu-
whera i runga i te kupu a te Keepa, kia tutakina
tenei whakawa; a i runga i taua ritenga tau ana te
pouri ki nga iwi e toru. Na te tino mohio me te
marama o tenei tangata o te Rokena ki nga tikanga
nunui o te maori, na reira i kore ai e tae atu tona
whakaaro ki runga ki te whakaaro o nga iwi e rima.—
a ka kiia tenei hei taonga nui mo nga iwi e waru.
" Ka korero ahau mo nga take kua puta i tenei
Kooti. Me tiki e au ki te timatanga mai ra ano
whakaatu haere mai ai i etahi o nga take o nga iwi e
rima. I te ra i tu ai a Hoani Meihana ki te whai
korero mo runga i tenei whakawa i pataia e te Kooti.
Ko te patai tenei;—' E whakahe ana ranei koe ki
te take o Ngatiraukawa ki runga ki tenei whenua?'
Ka utua e Hoani Meihana ki te Kooti ka mea;—
' Kaore au e whakahe ana ki te take o Ngatiraukawa,
engari me uru tahi atu au.' Te tuarua, ko te Keepa.
Ko tana kupu tenei, he take tupuna to ratou ki
runga ki te whenua nei. E tika ana ano tera i
mua. I te taima i nohoia ai e Ngatiraukawa tenei
whenua kua kore rawa atu tena take o ratou. E ki
ana ratou kaore ratou i mate, me to ratou whenua
kaore i riro. A, he whakahe nui rawa taku mo tena
kupu. Me he mea hoki i kaha ta ratou whawhai ki
a Ngatiraukawa, penei kua kore rawa a Ngatirau-
kawa e noho a iwi nui ki runga ki te whenua o tetahi
iwi ke e hara nei i a ratou. Ko nga matenga o
Ngatiraukawa ki era whenua noa atu i era iwi ke e
hara nei i a ratou i mate ai—ka mana mai hei take e
tika ai ratou e he ai a Ngatiraukawa ki runga ki te
whenua e whakawakia nei. Ki taku whakaaro e
kore rawa tenei e tika hei take e totika ai ratou.

20
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
"Ko te tikanga a Ngatiapa, a Rangitane, a Muau-
poko, ki hai nei i kaha ki te takitaki i o ratou
matenga ki ta ratou ki, ko te whenua ka mau i a
ratou, e kore rawa tena ritenga e meinga e te Kooti,
ae. Ko te ritenga ia o te maori, o te pakeha hoki,
me he mea hoki i mohio iho ratou e noho tika ana
ratou, e noho ora ana, e noho rangatira  ana, penei
kua kaha Tatou ki te whakaea i o ratou matenga.
Kaore ano hoki a ratou meatanga i taua taima kei a
ratou ano to ratou whenua.
Na, ko te take o nga iwi e toru ki tenei whenua e
hara i te mea tuku mai ki a ratou na nga iwi e rima,
engari he mea tango he mea whawhai na ratou. Ko
te tikanga o te Kooti, ko nga whenua i riro me nga
iwi i mate i mua noa atu o te taenga mai o te Ka-
wanatanga ki tenei motu, i mua atu hoki o te Tiriti o
Waitangi, e kore rawa e tika kia hoki ki a ratou
inaianei. No te mea hoki ko te ritenga tenei o nga
iwi katoa e noho nei i te ao katoa. Ko te noho a
Ngatiraukawa ki runga ki te whenua nei kua marama,
kua pumau, kua tino tuturu rawa, kua tae nei ki te
runa o ratou whakapaparanga.
Ko te Kuka raua ko te Ropitini, he pakeha; he
hunga kaore nei o raua paanga, take ranei, ki te
whenua e whakawakia nei. Na raua i korero ki te
Kooti te ahua o a raua i kite ai i mohio ai—te ahua
o nga iwi e toru. E ki ana raua i a Ngatiraukawa
katoa te mana me nga tikanga o tenei whenua i to
raua taenga mai. I te tau 1843 ka tae mai raua ki
konei. A, e kitea nuitia ana i nga korero a Hoani
Meihana ratou ko ana kai korero, a Ngatiraukawa
hoki, me nga korero a te Kuka raua ko te Ropitini.
He pono, he pono pu ano, i mate aua iwi, i riro to
ratou whenua i a Ngatiraukawa."
TE RUNANGA WHAKAHAERE TIKANGA
O TE TAONE.
KUA. kite matou i tetahi Panuitanga whakaatu i te
tikanga o te ture mo nga tangata kaore e hoko a
whare ana i a Tatou taonga i te taone o Po Neke, ara
te tikanga e tika ai ratou ki te kawekawe haere i a
ratou mea ki nga whare hoko haere ai. Ko taua
Panuitanga kua taia ki te reo maori kia matau ai nga
maori o roto o te Porowini o Werengitana. 
He mea whakatakoto nga ritenga o taua mea e te
Runanga whakahaere tikanga o te Taone—i haere i
to te Ture tikanga aua whakaritenga. E mana tahi
ana ki te pakeha me te maori Ko nga kupu enei o
roto o te Ture mo taua mea ara;—
" Ki te mea ka kore e whai Raihana tetahi tangata
kai-hoko e hokohoko haere ana e hiki haere ana i ana
taonga hei hoko mana i roto i tetahi Takiwa Taone e
mana ai tenei wahanga (o te Ture), kia ata kitea i
runga i te whakawa tona he pera, ka meatia kia utu
ia i nga moni e kore e rahi ake i te Rima Pauna mo
ia he mo ia he; a ko te tangata e mahi pera ana e
hokohoko pera ana i roto i taua tu Takiwa Taone ka
kiia he tangata kore Raihana ki te kore e taea e ia te
whakaatu i tona Raihana, te whakamohiotia ranei
tona Raihanatanga i tetahi ara ke atu.
" Ko te tangata e Raihanatia ana hei kai hokohoko
haere i Toto i tetahi Takiwa Taone, e mana ai tenei
wahanga, e kore ana e whakamanaia e ia nga Whaka-
ritenga a te Runanga whakahaere tikanga o te Taone
e whakatakotoria ana i raro o te mana e hoatu ana e
tenei wahanga (o te Ture) hei whakatika i te mahi
a aua tu kai-hokohoko, kia ata kitea toua he pera i
runga i te whakawa ka meatia kia utu ia i nga moni
e kore e rahi ake i te Rua Pauna mo ia he mo ia he."
Ko tena Runanga he mea whakatu hei whakahaere
i nga tikanga e whaiti ana ki te Takiwa Taone. Ma
ratou nga Rori o te taone e hanga e whakapai, me
nga Piriti (arawhata nei), me nga Awakeri hei
rerenga mo nga wai o te taone, me nga Raiti hei
whakamarama i te taone i te po, me nga Pou e taki-
tutu ana hei kaanga mo aua raiti ma ratou e whakaara,
me nga Maketetanga, me nga Pauna hei maunga mo
nga hoiho me nga aha noa e haereere  noa ana, me
nga wahi Pureitanga, me nga tikanga noa atu hei
painga mo nga tangata, ma taua Runanga anake aua
tu mahi e utu.
Na, me whai moni ano ra e taea ai ena tikanga
katoa; no kona he maha nga mahi. a te tangata kua
whakaritea e te Ture me homai rawa he moni ka
whakaaetia ai te mahinga—a koia ano tenei tetahi o
aua tu mahi kua kiia kia utua. Ko nga tangata e
hoko a whare ana i a Tatou taonga e pau ana etahi o
a Tatou moni i te utu reti mo nga whare i noho ai i
hokohoko ai; tetahi e hoatu koha tonu ana Tatou ki
te Runanga whakahaere tikanga o te Taone, ara e
hoatu moni ana i runga i nga ritenga o te Ture mo
nga mahi katoa o te taone kua whakahuatia i runga
ake nei. Engari ko nga tangata e hari ana i ona
taonga i roto i te kete, i runga i te kaata ranei, ki
tenei whare ki tera whare hokohoko haere ai, kaore
he moni a ratou e hoatu pera ana ki taua Runanga.
Na, he mea tika rawa kia homai ano e enei tu kai-
hokohoko etahi moni hei whakapai i te taone, ona
rori ona aha atu hoki.
Kei mea o matou hoa maori ki aua Panuitanga utu
Raihana kua taia nei ki te reo maori kua kawea atu
na ki a ratou, kei mea ki tena ko ratou anake e
meatia ana kia tango Raihana; kaore, kai te rite te
Ture ki runga ki te katoa—ko nga pakeha e kawe
ana i a Tatou mea ki nga whare hokohoko haere ai e utu
Raihana ana ano ratou pera tahi me te tangata maori.
Koia tenei te Panuitanga e ki nei matou, kua taia
iho ki raro nei, ara;—
PANUITANGA.
Kua taia nga tikanga kei raro iho nei kia mohio ai
nga Tangata Maori ki te utu mo te tangata e hae-
reere ana ki te hokohoko i te Taone o Poneke.
Me haere nga tangata e hiahia ana ki te hokohoko
haere i o ratou taonga, ki te Karaka o te Taone
Kaunihera ki te tiki Raihana mo ratou ———— a ko
te utu tenei mo aua Raihana.
Mo te tau ... ... ... £4 O
Mo nga marama etoru ... ... 10
Mo te marama kotahi ... ... 010
Ko te Raihana mo te tau me timata i te tahi o nga
ra o Oketopa i ia tau, a haere ki te toru tekau o nga
ra o Hepetema i ia tau.
Ko te Raihana mo nga marama etoru me timata i
te tahi o nga ra o Hanuere, o Aperira, o Hurae, o
Oketopa i ia tau.
Ko te Raihana mo te marama kotahi me timata i
te tahi o nga ra o ia marama, ———— ekore e wehea
te marama. WM. HESTER,
Karaka o te Taone Kaunihera.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o Te Waka Maori
Turakina, Hanuere 2. 1873.
E hoa. No te 2 o nga ra o Hanuere ka tae mai
etahi pakeha o waenganui o Turakina nei me nga
minita tokotoru, kotahi to Whanganui, kotahi to
Matene, ki te whakatuwhera i to matou whare
karakia; me to Tatou kohikohi moni mo taua whare
hei utu mo te mahinga a nga kamura. A, i nui rawa
te mahi kauwhau a aua minita, me te korero hoki o
etahi pakeha i nga tikanga o te whakapono, o te
whakakotahi o te maori o te pakeha, me te noho
pai, me te whakatu kura mo nga tamariki maori.
Katahi ahau ka tino mohio kua tino tuku mai te
pakeha i tona oranga mo tatou, koia ra tenei e
whakaatu mai nei te Kawanatanga me nga minita me
nga pakeha katoa i nga tikanga hei oranga mo tatou.
E hoa, i mua he iwi whakapono a Ngatiapa, kaore au
i kite kia UTU mai te pakeha ki te hapai tahi i nga
mahi o nga whare karakia. Inaianei kua UTU mai
ratou. Na REUPENA KEWETONE.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,   Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.

TE WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 9.]
PO NEKE, WENEREI, PEPUERE 26, 1873.
[No. 4.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga tangata enei kua homai moni i muri nei mo a ratou
nupepa, ara:—
£ a. d.
Te Were Were o Runanga, Taupo ... ... 1 O O
Maika Pikaka o Waikouaiti... ... ... ... O 10 O
Wi Wharepa  o Waitangi, Chatham Islands  O 10 O
Hoani Nahe o Hotereni Taone ... ... ...I O O
Kingi Topia o Patea ... ... ... ... ... O 10 O
1872. Te Oti Takarangi ... ... ... ... O 10 O
 Ratana Urumingi ... ... ... ... O 10 O
 Rihari Wunu, R. M., Kai Whakawa
Tuturu ... ... ... ... ... ... 1 O O
1873. Aperahama Tipae ... ... ... ... O 10 O
 Hone Tumango ... ... ... ... ... O 10 O
 Tamati Reina ... ... ... ... ... O 10 O
 Hapurona Tohikura ... ... ... ... O 10 O
 Horima Katene ... ... ... ... ... O 10 O
 Aperahama Tahunuiorangi  ... ... O 10 O
1873-74. Te Hemara Raukawa ... ... ...I O O
£9 10 O
E ui ana a Herariki Matao o Horowhenua ki te ra hei
homaitanga moni mo tana nupepa. Hua atu kua mohio koe.
Kua mutu te tau 1872—me homai i naia nei.
Tera te nupepa kua tukuna atu ki a Karaka Maki ki Marae-
kakaho i runga i tana tono. Mana e homai te tekau herengi.
Ko Hone Rua o te Teko i te rawhiti e tuhi mai ana e ki ana
kaore ia e pai ana ki te waipiro raua ko to tupeka, he kai
whakarawakore i te tangata.
Kua tae mai te reta a Wiremu Kerei o Amuri Bluff, he
whakapai ki te reta a te Keepa Tahukumutia i whakahe ra taua
tangata ki te mahi Ratapu.
Tenei te reta a Hemi Koinaki i tukua mai i Akarana he
whakaatu i te Kirihimetitanga a Ngatipaoa i Taupo i te taha
ki raro. E ki ana i nui te kai i taua hua, ko te waipiro i kore.
I kohikohi moni ano ratou mo nga Kura.
E ki ana te One Pereni kaore he tangata o Taupo katoa e rite
ana ki a Perenara Tamahiki te atawhai ki te tangata.
Kua tukuna atu te nupepa ki a Arama Karaka o Otamatea
ki Akarana. Mana e tuku mai te tekau herengi
Kua tae mai te reta a Reweti Tapa o Whanganui, he ki mai
kaore ia e pai ana ki nga korero maori kia utaina ki runga ki te
waka nei. Engari nga korero pakeha o etahi atu whenua, o
tenei ano hoki. Na te Koeti o Whanganui tetahi reta, he
pena ano nga korero.
E tuhi mai ana a te Koroneho te Ika-te-Maui  , o Whanganui,
ko to ratou Kura hei akoranga tamariki kua rite i a ratou kia
tu ki Hiruharama. 
Tena kua riro nga nupepa e toru ki a Mr. George Burton  o
te Wairoa, Hawke's Bay. Me tuku mai e ia kia kotahi pauna
te kau herengi.
Tena kua tukua katoatia atu nga nupepa o te tau 1872, ki a
Hoani Nahe ki Shortland Town.
Ko nga nupepa ma Tiakapa o Amuri Bluff, Marlborough,
kua tukuna ketia atu ki Little River, Katapere. Katahi ka
haere tika atu. Me tuhi atu ia ki te whare takotoranga reta i
Katapere kia tukua atu ki a ia era kei reira e takoto ana.
Ko te ra hei putanga mo tenei nupepa ko te Wenerei
to 19 o nga ra o te marama nei. Te tikanga i kore ai
e puta i taua rangi he pakaru no te Whare ta Perehi.
Kua wahia katoatia, e hangaia houtia ana. He raru-
raru no nga kai ta ki te hikihiki i a ratou mea ki tetahi
whare i kore ai e mahia te nupepa i tona ra ano.
HE kupu ako tenei na matou ki nga iwi maori o te
motu nei. A, e mea aua matou kia ata whakarangona
e koutou a matou kupu; no te mea he kupu pono,
he kupu e haere atu ana i runga i te aroha me te
whakaaro pai ki a koutou. Kaua e korerotia  enei
korero hei whakaahuareka mo te takiwa noa, muri
iho ka whakarere atu ka whakaangake^ te whakaaro
ki runga ki nga mea noaiho kaore e whai tikanga
ana. Ko te rua tenei o nga tau i rakia ai nga kai,
ara nga taewa, i etahi wahi o tenei motu. E kore e
mohiotia te tau e tino rakia katoatia ai puta noa ki
runga ki raro o te motu. Me he mea ka peratia ka
nui rawa te mate o nga iwi maori. Haunga te
pakeha—e kore ano e tino nui rawa tona mate, no te
mea e mahia tonutia ana he kai mana i tawhiti.
Tera tetahi whenua, ko Pahia (Persia) te ingoa,
kei te taha o Ruhia (Russia), i Iuropi. He whenua
nui rawa taua whenua; e hara i te moutere, penei
me enei whenua i tenei moana—ko tetahi wahi ia o
te whenua puku o te ao. Ko te iwi e noho ana i
taua whenua he iwi rangatira ano; he nui ona koura,
me ona hiriwa, me ona taonga noa atu—he tini ona
taonga nui me ona tohungatanga noatanga atu. Ko
te ahua o te kiri o ana tangata he tu a whero ma,
pouri nei. Na, i roto i enei tau e rua tae ki te toru
kua taha atu nei kua mate taua iwi i te raki o te kai
puta noa ki to ratou whenua katoa. Ko nga tangata
o ratou i mate rawa i te hemo kai e toru miriona—
ara, e toru te kau rau mano!! I tuku kai ano nga
iwi o Iuropi me Amerika me etahi atu whenua hei
oranga mo taua iwi; engari kaore i hohoro atu aua
kai ki nga wahi mamao atu ki uta, me nga tangata

22
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
hoki kaore i taea te kawe mai ki waho ki te wahi ora
i a ratou, i te kore ara—heoi ano nga ara ko nga
huanui noaiho nei ano. Heoi, mate ana era tangata
tini noa i te kore e tere atu he oranga mo ratou.
Me he mea i whai Rerewe taua whenua—ahakoa
kotahi noa te Rerewe haere atu i tatahi puta ki te
takapu o te whenua, penei kua ora taua iwi. I mua
ai, i te wa kaore ano kia -tuwhera nga huarahi, ko
tona hanga auau tonu tena i nga kainga o Iuropi he
mate i te kore o te kai. Inaianei kua kapi nei nga
whenua i te rerewe hei kawe kai, i te waea hoki hei
kawe korero ki nga pito o te ao, e kore rawa tenei e
nui te mate i runga i te mate o te kai. No te mea
hoki ki te kitea te ahua mate  o te kai i tetahi
whenua, e kore e taro ka tae te rongo ki nga whenua
e ora ana nga kai—a tae rawa ki te wa e mate ai
nga tangata kua kawea he kai nui hei oranga mo
ratou. Tetahi take nui i mate ai i rakia ai nga kai
o taua whenua, he pau no nga ngaherehere. I mua
ai, i era whakatupuranga noa atu, he nui te rakau o
reira hei whakamarumaru i te whenua, hei taki mai
i te ua kia makuku ai te whenua—no reira i momona
tonu ai i tupu tonu ai te kai. Tae rawa mai ki enei
whakatupuranga i muri nei kua hinga nga ngahere-
here kua pau atu i te ahi, kua takoto kau te whenua;
no kona ka rakia, ka mate nga kai. Me he mea e
tahuna atu ana i etahi wahi e whakatupuria houtia
ana i etahi wahi, penei ka mau tonu te momonatanga
o te whenua. He mea tenei kua kitea noatia atu e
matou i nga whenua katoa o te ao, ara ko tena hanga
ko te ngaherehere he mea taki mai i te ua o te rangi
me te wai o te ao pouri e rere ana. No konei hoki
kua nui rawa te whakaaro o nga iwi nui katoa o te
ao inaianei, i Toto hoki i nga tau kua taha atu nei, ki
te tiri rakau puta noa ki ona rohe katoa. Ki au,
ki te pakeha nei, ko te tangata i kaha ki te tiri
rakau ki te whenua he tangata rongo nui tena
tangata, he tangata manaaki i te tangata, he tangata
tuku i te atawhai me te oranga ki nga whakatupura-
nga i muri i a ia. E ki ana kua whai Turetia taua
tikanga i Amerika inaianei, kia kaha ai te tangata ki
te whakatupu rakau.
Na, he mea tika rawa kia titiro nga iwi maori o
tenei motu ki enei korero. Me whai ratou kia
haere tahi ratou me era iwi i runga i taua tikanga.
Me tahuri te katoa ki te tiri i te rakau; hei nga
rakau noa atu o ro ngahere, me nga rakau katoa atu
o te pakeha. Ahakoa, kore e kitea e te tangata te
tikanga o tana mahi i tona oranga nei ano, me wha-
kaaro ia ko ona tamariki e kite—hei oranga nui ia mo
nga tamariki. Ahakoa te kau tonu rakau e tina e
te tangata kotahi, rupeke rawa atu nga tangata o te
motu, ki te rite tahi te whakaaro, kua tini noa te
rakau e tupu ana. Me penei tahi ano hoki nga
pakeha o te motu nei. Tetahi, me whakaaro nga
maori ki nga wa o te mate o te kai, a kaua e tina ko
te taewa anake; kei tae ki te wa e mate ai he raru
nui te raru o te tangata. Engari me mahi katoa i te
taewa, i te kumara, i te kaanga, i te taro, i te pau-
kena, i te aha noa atu; kia kore e hua mai te kai i
tetahi e hua mai ana i etahi—kia ora ai hoki nga
tangata. Heoi ta matou—ma koutou e whiriwhiri.
TENEI te reta a Tamati Ranapiri o Otaki kua tae
mai. E korero ana ia kia mau te whenua; ko te
whenua te matua o te tangata; ko te whenua mana
e whakarangatira i te tangata; na te whenua te
pakeha i whakanui; ki tana whakaaro ma te whenua
anake e ora ai te tangata, e tika ai, e rangatira  noa
atu ai te tangata. E ki ana ia kia tupato ki te korero
whakapati a te tangata (a te pakeha pea), kei " wha-
katirohia ou kanohi ki runga a ka naomia mai to
taonga i raro i a koe." E ki ana ko Hatana te pake-
ha e tawai ana i nga maori. Na, e he ana nga korero
a tenei tangata—he rawa atu. E tika ana ano he
taonga te whenua, e kite ano te tangata i te ora i
runga i te whenua; engari ma te mahi e pena ai—ki
te kore e mahia e kore ano hoki e kite tikanga o te
whenua. Tena ranei e puta mai he oranga ki te
tangata, ki te iwi ranei, i runga i nga whenua koraha
e waiho ana kia takoto noa iho ana? Kei hea kia
ora a Ngatiraukawa e noho mai i Otaki i ona whenua
e takoto haere nei i raro o Tararua e matakitaki
kautia ana e ratou i roto i nga tau maha kua hori
nei? Ko te ora tena e kitea ana e ratou ko te mata-
kitaki kau, ko te ki kau; "Taku whenua! taku
whenua!" I ora ai au te pakeha i runga i taku
whenua, he iwi mamahi au—na taku kaha ki te mahi,
na taku mohio. E kore e tupu noa te moni, te kai
ranei, runga  i te whenua, penei me te otaota. Mehe-
mea i riro mai ki au i mua tena whenua, i raro mai o
Tararua haere atu ki Manawatu, penei kua oti i au te
rori, kua nohoia katoatia i te tangata, kua oti nga
taiepa, kua mahia ki te kai, tae rawa mai ki tenei
takiwa e haereere tonu ana nga kaata me nga terei
ki te pikau kai ki te kawekawe taonga. Penei kua
nui te mahi ma te tangata inaianei ki Otaki, te pake-
ha me te maori; kua nui te moni me te ora. Ko
tenei ki te kore e riro i te pakeha taua whenua, heoi
nei ano te oranga e kitea e koutou i runga ko te
matakitaki kau ano a mate noa koutou. Na, ko te
kupu e kiia nei ka whakatirohia nga kanohi o te ta-
ngata ki runga ka naomia tona taonga i raro i a ia;
tetahi ko Hatana te pakeha e whakawai ana i nga
maori—ka nui te he o enei korero, he pura rawa pea
nga kanohi o te tangata nana ena tu korero, te kitea
e ia nga tikanga whakaora tangata a te pakeha i te
motu katoa. Kaore he whenua e naomia hunatia ana e
te pakeha, he mea korero katoa i te ra e whiti ana.
Tetahi, ko nga whenua anake e takoto kau ana ta te
pakeha e hiahia ana kia hokona; nga whenua e kore
e taea e koe e te maori te mahi i te kore tangata.
Kei au te tangata hei mahi, na reira au i mea ai he
aha te pai kia moumoutia te whenua ki te waiho
noaiho; engari me tuku mai ki au kia mahia e au
kia whakanohoia  e au ki te tangata hei mahi taonga
ma tatou katoa. Ko nga wahi e mahia ana e koe,
waiho atu ena; kaore au e hiahia atu ana ki ena.
Heoi, me kati te tuhi mai i ena tu korero tupato
noaiho.
HE PAAMU WHAKAHARAHARA.
KOTAHI  te paamu witi kei Kareponia i Amerika e
kotahi ana te kau ma whitu maero te roa! Nga eka
o taua paamu e toru te kau ma ono mano (36, 000)!
Nga witi i patua mai no te eka kotahi e wha te kau
(40), tae ki te ono te kau (60) puhera. Te huinga
katoatanga o nga witi o taua paamu katoa, kotahi
miriona e wha rau e wha te kau ma wha mano
(1, 440, 000) puhera! E ki ana ka tomo tonu nga
kaipuke e wha te kau (40) i aua witi i tupu i taua
paamu kotahi! Te parautanga, e wha te kau nga
parau nana i mahi. Ko tetahi i whakahaerea i muri
tonu o tetahi, ko tetahi i muri atu, ko tetahi i muri
atu, pena tonu te haere. Ka timata te mahi i te
ata, tae rawa ki te haora o te tina kua mahue mai
tetahi hawhe o te whenua te mahi. Ka noho nga
kai mahi ki reira tina ai, me nga hoiho hoki ki reira
kai ai. Ko nga kai taka kai hoki e noho tonu ana i
te wahi hei tinanga. Ka mutu, ka haere ano. Tae
rawa atu ki te mutunga mai o te hawhe i toe ra kua
ahiahi. Ka moe ki reira. I te aonga ake o te ra ka
hoki mai, me te parau haere mai ano, pena ano me te
ra tuatahi. I pena tonu te mahi i nga ra katoa a
mutu noa te mahi. I roto i nga marama e ono i muri
mai o Hurae i te tau kua taka nei kua toru rau mano
(300, 000) tana witi kua kawea ki Ingarani no taua
whenua no Kareponia—a i mahue ano ki muri e rua
rau mana (200, 000) tana hei utanga mo muri iho.
E whitu rau (700) tana witi e puta tonu mai ana ki

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
23
nga tunga kaipuke i runga i te rerewe, i ia rangi i ia
rangi, no nga kainga i uta o Kareponia. Katahi te
iwi mahi nui i te kai! E ki ana ki etahi wahi o taua
whenua i tae nga puhera ki te 75 o te eka kotahi!
Kua kite matou i tetahi nupepa no Waikato, e ki
ana kotahi te pakeha, ko te Piritimana (Bridgeman)
kua tae ona witi i tenei tau ki te 53 puhera i te eka
kotahi. Na, he nui ano tena. Ki te ata mahia to
tatou kainga e kore rapea e hoki ki muri i etahi atu
kainga. Tera pea te takiwa, kia oti o tatou rerewe,
e ahua rite ai tatou ki era atu whenua mahi o te ao
ki te uta kai hei hoko moni mo uta nei.
NGA HEKE PAKEHA KI NIU TIRANI.
I TE takiwa ki waenganui o te 29 o Hurae 1871, me
te 17 o Nowema 1872, kua toru te kau ma waru
(38) nga kaipuke uta tangata mai ki uta nei ki
Niu Tirani. Hui nga tangata katoa i tae mai i
runga i aua kaipuke ka ono mano e rima rau kotahi
te kau ma ono (6, 516). E toru mano e ono rau e
iwa te kau ma waru (3, 698) o aua tangata no
Ingarani, he tangata Ingarihi; e rima rau e whitu te
kau (570) no Kotarani (Scotland); e waru rau e
wha te kau ma rua (842) no te Aerihi (Irish);e
ono te kau ma wha (64) no te Werehi (Welsh); e
toru rau e ono te kau ma whitu (367) no Teamani
(Germany); e wha rau ma toru (403) no nga Teeni
(Danes); te kau ma tahi (11) no nga Tuiti (Swedes );
e rima rau e toru te kau ma rima (535) no nga
Nawitiana (Norwegians); e rua te kau ma ono no
etahi iwi atu. Ko nga kainga i whakanohoia  ai, ki
Otakou kotahi mano e whitu rau e rua te kau ma
tahi (1, 721); ki Kaiapoi kotahi mano e ono rau ma
wha (1, 604); ki Marapara (Marlborough) kotahi rau
e toru te kau ma waru (138); ki Po Neke kotahi
mano e wha rau e rima te kau ma rua (1, 452); ki
Nepia e whitu rau e iwa te kau ma rima (795); ki
Akarana e waru rau ma ono (806). Kai te uta tonu
mai ano hoki etahi inaianei. Akuanei pera tonu ai i
roto i nga tau katoa e takoto ake nei.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Kaikohe (Bay of Islands  ), Hurae 15, 1872.
E HOA. Kua tae mai te Waka Maori, o te 22 o Mei,
kua pahure nei ki au. E ki ake ana kia hoatu e au
taku te kau herengi ki a Te Wiremu Kai Whakawa
Tuturu o Te Waimate ara, o Pewhairangi katoa,
mana e tuku ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.  Na;
no tenei ra pu ka hoatu taku te kau herengi ki a ia,
me te mohio ano i runga i te awangawanga tera pea
e whai ritenga tona putanga mai. Na konei ka maia
ki te tuhi iho i enei nga korero hei utanga mo te
" Waka " nei.
I taua Waka, o te 22 o Mei, ka kite ahau i tetahi
wahi e whakamarama ana ki te hunga e whakahe ana
i nga Ture. E tino whakatika ana ahau ki a koe mo
tenei. Engari pea mei penei ta ratou whakahe, tera
e ahua tika tetahi wahi—(otira e tino tika ano ki
taku mohio)  Ko nga Ture e tika tonu ana, erangi
ko te hunga hei whakahaere i aua Ture, me ratou
hoki hei whakarite i aua Ture, e he tonu ana. Na
ko tetahi wahi o taua korero tenei:—
" No reira au ka tono ki a koe kia uru mai koe ki
roto ki te Ture hei matua mou kia tika ai koe.
Kaore hoki matou e hanga ana i te Ture hei mate
mo te tangata—i hangaia hei oranga mo te tangata.
Ki te kore e ora te tangata i te Ture, ehara i te mea
ata whakaaro no te ngakau kia mate i mate ai ia—
erangi pea he kore kaore i ata tika taua Ture ki ta te
ngakau i whakaaro ai."
Na, me tuhi iho te peheatanga o tenei wahi o te
Ture kei runga pea i enei korero kua korerotia i
runga ake nei. Tenei ano tetahi tangata kei runga
tonu i nga Ture tona whakamanawatanga i nga tau
katoa kua pahure nei tae noa mai ki naianei, a e
haere ake nei hoki. I tona matauranga hoki kaore
atu he Ture i te ao katoa e rite ana ki nga Ture o
Ingarangi te tino pai, marama hoki, e ora ai e whi-
whi ai hoki ki te tika te pani, te tutua, te pononga
hoki. Hei te hunga ngakau marama ia hei whaka-
haere i aua Ture.
I te 12 o nga ra o Pepuere, 1869, ka puta te
Raihana Ruri " mo nga Whenua Maori, 1865," ki
taua tangata; a, i te 13 o Hanuere, 1872, ka tuhi-
tuhi nga Kai Whakawa o tona takiwa ki te Kawana-
tanga kia tangohia tona  Raihana. Tena o ratou
pukapuka katoa kei te Minita mo nga mea Maori
e puranga ana—a nga Kai Whakawa, me a taua
tangata. Heoi, na te aroha noa o te Minita mo nga
mea Maori, whakawerewerea ana (Suspended) tona
Raihana mo tetahi takiwa.
Kia mohio tatou katoa e kore te tangata nei e
noho ki te hunga e whakahe ana i nga Ture. Inahoki
e tino hiahia ana ia me hanga ano he Ture mo nga
mea penei. Kaua e tangohia noatia te Raihana
Ruri a te Maori no te mea he Maori ia; engari me
ata kawe ki te Ture i whakaritea mo nga mea penei,
ma te Ture e kite e tika ana te hara e tangohia ai
tona Raihana hei reira ka tika kia tangohia. He
maha ano enei korero ki muri mo tenei; heoi me kati.
Mo to muri atu taima me timata mo te Rori Poata,
mo te Kura, me etahi atu ritenga hei painga mo
tatou katoa.
Ka nui toku tohe tonu ki nga hapu o toku takiwa
kia mahi matou i enei ritenga pai a te pakeha, me te
tini atu hoki o a te pakeha ritenga kaore nei ano
matou i mohio noa i whiwhi ai ia ki te matauranga
me te whairawa katoa hoki. Kaore atu hoki he
ritenga ke atu ki taku matauranga e hohoro ai te
maori te whiwhi ki te matauranga ki te whairawa
hoki. Ma nga Rori kia pai ka whai utu te whenua;
ma te nuinga o te utu o nga whenua ka whai moni
hei ako i nga tamariki; ma te whai moni ("kia kawa
e kainga titaritia) ka whiwhi nga tamariki ki te
matauranga.
Na to hoa,
Na HIRINI RAWIRI TAIWHANGA.
[Ko tenei reta kua tae noa mai. Ko nga kupu
whakamutunga kua whakarerea atu e matou. E
hara hoki i te korero tikanga i whakarerea ai. He
korero whakatiriwa i nga iwi e rua, he whakakore i
te kotahitanga e tika ai taua rua. E ki ana ia kia
motu ke nga tikanga katoa a te maori i te iwi
pakeha; mana ma te maori ake ana Kai-whakaako,
aua whakahaere tikanga, ana aha noa atu. Me he
mea ka wehea mai te pakeha i a koe me ana ritenga
me ana taonga me ana aha noa, e tika ranei koe?
Ko nga tangata whakaaro tika o te iwi maori e kite
aua i te he o taua whakaaro. He hanga noaiho; hei
aha i korerotia  ai? Kua kotahi tenei te kohanga, e
kore hoki e taea te wehe ke. I kore ai e taia wa-
wetia tenei reta he kapi no te nupepa i etahi korero
atu; tetahi, kaore matou i mohio ki te tangata Kai
Ruri i ki ra a Taiwhanga, me he mea ko wai ranei.
No to matou uinga i muri nei ka rongo matou ko ia
ano ko Hirini Taiwhanga taua tangata. Na, e kore
matou e tahuri ki te utu i ona korero; engari me
whakaatu noaiho te tikanga i tangohia ai tona Raihana
Ruri—a ma nga tangata e titiro te tika, te he ranei.
Tana mahi, ta taua tangata, he whakahau noa atu
ki nga maori e kuare ana kia ruritia tuaruatia, tua-
torutia atu, nga whenua kua oti ano te whakawa.
Ahakoa he tangata ke nana te whenua, kua oti ke
atu ranei te Karaati, kua riro i te Kawanatanga i te
pakeha noa atu ranei te hoko, te reti ranei, hei aha
mana tena—he kai anake nana. Te mea i pena ai e
hara  i te mea he mohiotanga nona he tika tana mahi
pera, e tika ranei ki roto ki te Kooti; engari he

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
patipati moni mana. Ka riro mai he moni utu mo
tona mahi i nga tangata i tawaretia e ia, koia tena,
heoi tana e hiahia ai—hei aha mana te mate o te
tangata i moumoutia ona moni ki te utu kau? He
mea ano ahakoa kaore i whakaae nga tangata nana
te whenua kia ruritia e ia, ka tohe tonu ano ia ki te
mahi poka noa atu. I peratia ano e ia etahi whenua
i te Kawakawa, i Whangaruru, i Waikare, i te takiwa
ki Hokianga. Kua korerotia hoki i roto i te Kooti i
matau rawa ano taua tangata he whenua kua oti te
Karaati etahi o nga whenua i ruritia e ia—a e kite
ano ia i te Karaati me he mea i hiahia ia kia kite.
Kotahi te Paamu nui kua 30 rawa tau e nohoia ana e
te pakeha i huia e ia ki roto ki tetahi o ana ruritanga
hei tahae mana ki roto ki te Kooti. E whakaatu
noa ana te Karaati ti ki a ia e te tangata nana te
paamu, kaore i tahuritia atu e ia—hei aha hoki
mana? Tetahi—E hara ia i te tangata tino mohio
ki te ruri whenua. Na te mea he tangata maori ia i
whakaaetia ai he Raihana mana—me he mea he
pakeha pera me ia te kuare ki te mahi kua kore e
whakaaetia he Raihana. Te tikanga o te Ture mo
nga Kai Ruri e mau Raihana ana, ko a ratou mapi
me matua whakaaetia e te tangata i whakaritea e te
Kawanatanga hei titiro ki ta ratou mahi, te tika te
he ranei; kia tuhia rawatia e taua tangata tona
ingoa me tona whakaaetanga ki runga ki aua mapi,
katahi ka tika aua mapi mo roto i te whakawakanga.
Na, ko Taiwhanga nei e kore e kawea ona mapi ki
taua tangata, he mea hoki kei kore e whakaaetia;
no te henga ki roto ki te Kooti ka korero ia ki nga
tangata kuare no te Kooti te he—kahore, nona ano.
He tangata whakararuraru nui tena tangata i nga
mahi a te Kooti; he tangata whakawai i nga tangata
maori kuare ki nga tikanga kia riro mai ai a ratou
moni mana mo tona mahi he; he tangata ia e whaka-
hengia ana tona ingoa e nga maori ano o tona kainga.
Na, koia tenei nga take i whakakorea ai tona Rai-
hana.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Arikihanara, Hanuere 20, 1873.
TENA. KOE. Ka nui to kaha ki te uta i to Waka.
Koia kei a koe. Tenei hoki etahi utauta mo to
waka. Me uta atu hoki i konei. Ahakoa kino, he
kino na te auripo; he iti, he iti whakaatu—kaua e
whiua ki te wai, tukua kia u ki uta. Rere! E hoa
katahi au nei ka utu i nga taunu a te motu katoa nei
moku, a te pakeha a te maori, e kiia nei ko au anake
te iwi kino o te motu nei, ko Waikato. E. tika ana;
otiia e kino tahi ana. Kaore au e ki he tangata pai
au. Heoi ano taku he titiro tonu ki to mahi taunu
tae noa mai ki tenei ra ka ki taku kete. Katahi ka
utaina atu nei hei titiro hoki ma te motu nei. Rere!
E hoa ma, whakarongo mai! I te 11 o nga ra o
Hepetema, 1872, ka tae mai te korero o te hui a
Ngatiporou. Ka whakaarahia tana kara; ka takoto
nga hoari na te Kuini, he mea tono atu na te minita
o te taha maori kia homai ma taua iwi; whai korero
ana mo to ratou kaha ki te hapai i te pai, to ratou
piri ki a te Kuini me ana Ture; me tana whakamoe-
miti ki a ia ano; tatau rawa i nga oko manu i kainga
e ratou—nui atu to ratou koa ki a ratou ano. Ha-
painga ana a ratou kupu taunu i roto. Katahi ka
hapainga taua iwi e te minita o te taha maori o te
Kawanatanga i roto i te Paremete, ara nga iwi o te
pito ki runga. Ki hai hoki i po rua ka rangona
rawatia atu, rere! e patu ana i a ia ano ki taua
hoari! Ka hua i homai ai e tona ariki hei patu
moku, e ahu mai ki au anake; kitea rawatia atu kua
u ki a ia ano! Koia nei pea te kupu i te Karaipi-
ture nei, " Ko ia e mau ana i te hoari ka maru ano i
te hoari." Tahuri rawa iho ki ana Ture me ana
korero hapai i a ia ano kua oti te paruparu ki te
paru. Te waiho maku anake te kino. Otiia i konei
ano hoki koe e Ngatiporou, me era atu iwi o te pito
ki runga, haere ana koe ki kona taunu mai ai. E
mea ma, he poaka te take! Ki rau o te iwi nei he
kai na te kuri te poaka. Engari hoki tera i Horo-
whenua, he whenua; akuanei na aua tangata i hoatu
he hoari te poauau. Rere! tahuna ake nga whare o
Ngatiraukawa ki te ahi! A, na te ngawari o te iwi
kaore nei he hoari i a ia, totahi kua paruparu ano
ana Ture ki te paru. Rere! e nga iwi nei, kati to
taunu ki au. E mahi koe i te Paremete; au paru-
paru iho ki te paru nau ano. Kati to mohio ngutu
ki au, me to mahi taunu i roto i nga tau nei. Ka
pehea ra to kupu e Anaru i roto i te Paremete i ki
nei koe ko au anake te iwi Hau Hau? A, kua ahu
ke katoa o hoa e hanga na koe i te Ture, kua tahuri
ki te patu i naia nei. Koia au i mea ai kaua e taunu.
E mahi koe i tau, maku au e mahi. Tenei ano hoki
nga rangatira  o Waikato i tu tonu i to taha o mua
iho tae noatia ki naia nei. He rangatira  nui, he uri
tuku iho, kaore ano i kitea tona maminga; e hara ia
i te tangata parapararua penei me etahi i te motu
nei e taunu mai nei ki au. Kua rangona hoki tona
ingoa e te motu katoa nei, whiti atu ki tawahi nei, o
te timatanga mai ra ano. Tenei ano hoki pea ia te
titiro whakatau nei ki to mahi. Kaore hoki te
Kawanatanga e whakahua i a ia, no te mea he uri no
te aitanga a Tiki. E kore koe e patai mai, kowai?
Rere! e koutou—kati to taunu tonu ki au. Ka
rawe koe; me te ngutu ruruhi o ngutu e tuahangata
—he ngako kau ki a koe!
Waihoki ka utua ano e au te kupu a Wi Parata e
ki mai nei kia tirohia atu ana kupu " e hara ia i te
mea tawai e te Makarini ki te hiriwa ki te korero,
engari he kitenga nona i te maminga a te Tapeta."
E hoa, hei aha i peneitia ai te kupu? Kowai te he
nei? He aha te ki tonu mai ai, " ae "—na te hiriwa
na te koura koe i tango, na te kore turanga hiriwa
koura a te Tapeta. Homai ana ko tena turanga e
tu na koe, e hara koia tena i te hiriwa i te koura?
Kia aha ai ki te whakawai, hei pewhea koia nau?
Heoi ano. Kei mumura o koutou taringa ka tahuri
ka maka i tenei pukapuka.
Na to koutou pononga he Hau Hau i mua.
Na HIMIONA NGAWAKA.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Matapihi, Tauranga, Hanuere, 27, 1873.
E HOA, tena koe. Ka nui te whakamoemiti o toku
ngakau ki te pai o tau mahi e mahi nei koe i nga
mahi o te rangimarie; ara koia tena e tau mai nei i
Po Neke te Waka Maori hei uta i nga taonga o ia
iwi o ia iwi o Niu Tirani.
E hoa, he kupu tenei mo to matou maiatanga ki te
ahu whenua. No te tau 1872 ka mahi matou i te
witi e wha rau eka. I tenei tau 1873 kua riro mai
i a matou te mihini tapahi witi. Ko te utu o taua
taonga nui e wha te kau pauna moni, £40—e rua te
kau ma rima matou nana i utu. He mihini patu
tetahi i riro mai i a matou. Ka nui rawa atu to
matou hiahia kia riro mai i a matou nga taonga
nunui o te pakeha, kia whai atu ai matou i muri i te
ahu whenua o te iwi pakeha. He whakamana ano
hoki na matou i nga whakahaunga mai a te Maka-
rini i enei tau kua hori ake nei, i kiia ai e ia kia ahu
whenua te iwi maori ki te mahi taro, harakeke.
Kua whakamana e matou taua kupu; kua tupu ano
he taro i a matou, e rua te kau eka kei tenei wahi.
E hiahia ana hoki matou ki era atu kai a te pakeha
kia whakawhiwhia ki a matou; ara te raihi me etahi
atu kai e tupu ana i te whenua.
Heoi nga kupu. E hoa tena koe. Kia ora tonu
koe hei mahi mai i to tatou waka. Ma te Atua koe
e tiaki.
Na to hoa aroha,
Na HAMIORA. TUPAEA.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
[Ka tika rawa te mahi a te iwi e noho mai i Tau-
ranga. Ko te mea tena e ora ai te iwi he mahi i te
kainga—e kore e ora te tangata i te hanga e hae-
reere ana ki nga tangihanga me nga huinga noatanga
atu o te motu korero haere ai i ana tikanga hei
whakanui i a ia, hei whakapehea ranei. Ko te raihi
nei e kore e tupu i tenei motu.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Wairau, Hanuere, 1873.
E HOA, tena koe. Mau e tuku atu ta matou reta ki
te Waka  Maori mo nga ritenga poti tangata mo to
matou takiwa; kia waiho ma matou anake e poti, ma
nga tangata o tenei takiwa. Kaua nga tangata o era
atu takiwa e poti mai—timata i Wairau, Waikawa,
te Hoiere Rangitoto, Whangarae, Whakapuaka, Mo-
tueka, te Mataau, Takapau, Motupipi, Takaka, Pare-
whakaoho, Tukurua, Aorere, Te Whanga Nui. Ko
nga kainga tenei hei poti tangata mo to matou
takiwa. Ko te take i penei ai matou he tito no
etahi takiwa o nga maori me nga mema hoki. Kua
kotahi hoki nga ritenga i nga ra o era mema kua tu
nei. A, kua kite matou i a ratou ritenga—mo to
ratou takiwa anake, kaore e ahu mai a ratou mahi ki
to matou takiwa hoki. Koia matou i whai Ture ai
mo to matou takiwa. Tetahi, he tito no aua mema,
he ki ka mate te Rori Poata i a ia. Ka whano
matou te mau ki te whare herehere mo nga tito o
aua mema. Kua utu noa atu matou i a matou
Karauna Karaati, (mo nga Rori) na tana pukapuka
ki mai kia kaua matou e utu atu. Tenei ano te
mau nei taua pukapuka i a matou. Tetahi hoki, he
he no a Tatou poti tangata, he mauahara ki nga
ritenga patunga a o matou matua i nga tangata o
Ngaitahu i nga ra o te Rauparaha ma. Ka mea
ratou;—" Kaua tatou e poti ki nga tamariki a te
Rauparaha ma." Tetahi, he whakakake no taua iwi
no Ngaitahu ki te poti noa mai kia riro nga ritenga
o to matou takiwa i a ratou. Kua tika nei i te Ture
ma tona porowini ake ma tona porowini ake ano e
kimi tikanga mo tona rohe mo tona rohe. E kore
hoki e mohio te tauhou ki nga wahi kino o te
whenua tangata ke. Kia roa ano e noho ana te
tauhou katahi ka mohio ki te whenua, ki nga wahi
kino. Ko taua iwi e kore ratou e mohio mai ki nga
tangata ahua pai, ki nga tangata ahua mohio o
etahi kainga atu.
E hoa ma he ki tuturu tenei na matou. Ki te tae
atu tenei reta me ta rawa ki te perehi. Kaua e
hawhetia. E rua aku reta, a Kereama Herangi, i
tae atu kotahi i hawhetia  kotahi kaore au i kite ki
roto ki nga nupepa i tae mai nei ki a matou.
Na te Runanga o Ngatirarua o Ngatitoa ki
Wairau,
Na te ROKE PUKEKOHATU.  
 KEREAMA HERANGI.
 MEIHANA TE WETA
Ei a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Mataahu, Hanuere 24, 1873.
E HOA, tena koe. Ko te reta i raro nei he mea
homai na nga tangata o konei kia taia e koe ki te
Waka Maori ki te paingia e koe.
Na KAPENE POATA.
Ki a te Kai tuhi o te Waka Maori.
Mataahu, Hanuere 24, 1873.
E HOA. Ka nui te tika o nga kupu a Hunia te Iki
i tuhia mai nei i Matatera wahi o Wangaehu i roto i
nga ra o Nowema, 1872; e ki mai nei e whakaatu
ana ia i ana whakaaro hei tirohanga ma te iwi maori.
Ara kia whakamutua rawatia nga mahi kuare, te
kaihaukai, te tangihanga, te urunga tapu, te poka-
poka i nga taringa, te mangere, te noho i roto i te
paru, te moenga huihui ki roto ki te whare, me etahi
atu mea e whakama ai te tangata e rawakore ai hoki.
Engari tahuri ki te ahu whenua kia puta mai ai te
hua ki te ringaringa hei whangai i te tinana. Kia
tukua hoki ki te Kura a tatou tamariki kia whaka-
akona. Kaua e koroukore; kei penei me tatou e
noho kuare nei, e whakaako mai nei o tatou hoa
pakeha, kore ake e mohio i te mea kua titongatia te
ngakau. Heoi ena kupu.
He kupu whakatau atu tenei naku mo nga kupu
a Hoani Nahe o te Kirikiri, Hauraki, i tuhia mai i
Hotereni Taone i te 22 o nga ra o Oketopa, 1872.
Ara mo nga kupu whakahe mo Meiha Rapata mo te
korero tipua i korero tia e ia i roto i nga ra o Hurae,
1872—i whakaatu nei i te haerenga o Kahukura ki
Hawaiki ki te tiki i te kumara.
Na, e hoa, e Hoani Nahe. Ko au tenei ko te
tangata nana i tuhituhi nga korero katoa a Meiha
Rapata ratou ko nga iwi i huihui mai ki Mataahu i
reira ai. He tokomaha nga tangata i tae mai nei ki
te whakarongo ki nga take o taua hui i panuitia atu
na ki te Waka Maori. I tae ki te toru mano (3000)
nga tangata ki te whakaaro iho. Kei te Wairoa
hoki te rohe mai o nga iwi i tae mai ki konei Me
nga rangatira  ano hoki o te Urewera tae noa ki enei
iwi o te taha tika—atu i Whangaparaoa, te Kahanui
a Tiki, Torere, Opotiki. I tae mai hoki no te iwi e
noho ana ki Heretaunga e 40 ratou—na te Runa
tima o te Kawanatanga ratou i mau mai ki konei.
Ko enei tangata no tua tata mai o Hauraki o to
kainga. I rongo katoa hoki Tatou ki nga korero i
whakapuakina e Meiha Rapata tae noa ki te korero
mo te haerenga o Kahukura ki Hawaiki, a kaore
rawa i puta he kupu whakahe a Tatou mo aua korero.
Na, e tama. Na nga kaumatua tonu o tenei takiwa
enei korero. Ko nga mea tonu enei i kitea e nga
kaumatua o mua atu i a ratou; na era i korero iho
ki etahi tae noa iho nei ki enei whakatupuranga. E
hara i te mea i kite a Meiha Rapata i te haerenga o
taua waka; kaore, engari i rongo korero ki nga
kaumatua e korero ana—na, kei te korerotia ano i
naia nei. E takoto marama noa nei hei tirohanga
mai mau. E kore rawa e tika te ki no Rapata noa
ake tenei mohiotanga. E hara nei hoki i a ia, no
nga kaumatua ke—e hara ano hoki i te roro o tona-
whare noa. Mo au kupu tawai enei kupu. E ki
ana koe e he ana te whakahe a Iraia—te titiro ki te
kurupae i tona kanohi katahi ka kape i te otaota i
roto i te kanohi o tetahi tangata. Na e hoa, kia
mahara hoki koe, kei waiho e koe ko nga korero a ou
tupuna hei mea e pono ana, a kia waiho ko nga
korero a enei tupuna hei mea tito—kei tahuri atu
tau kupu whakarite ka whakawa i a koe. Kei
whakapono koe ki nga mea i rongo ai koe a kaore i
kite, a ka uaua noa ki te whakatikatika—kei kitea e
wairangi ana hoki koe. E ki mai nei koe ki a matou
kaua hei noho noa ka ahuareka noa iho, ka tuku i
etahi korero titotito noa ma matou ki te Waka
Maori kei kitea to matou wairangitanga; a to pouri
kei kiia te nupepa nei, te Waka Maori, ko " te
Pono ko te Tika ko te Aroha " tona ingoa, kei kiia
he kai mau i nga korero titotito noa. Taku kupu
mo enei kupu au, he aha koe te mohio ai he titotito
ano hoki nga korero o Tainui, te Arawa, Matatua,
Kuruhaupo, me Tokomaru? Ka kape hoki koe i ena ki waho kia atea mai ai te ara mo nga korero
pono anake e hara nei i te wairangi. Na kua kite
nei au kaore ou pouri, no te mea kei te korero tonu
koe i nga korero a ou tupuna! Kati ra, he aha koe
i whakahe ai ki a Meiha Rapata e korero ana hoki ia
i nga korero a enei tupuna?
Ko au te tangata e whakahe katoa ana ki nga
korero a nga tupuna o tenei takiwa e noho nei au;
no te mea ko ratou noa i ngakau mahara, a kore ake
e mohiotia te tau te marama te ra ranei i tae ai a
Kahukura ki Hawaiki—engari pea e hoa ena tupuna
i a koe na? E ta, kaore ano he karangatanga.