TE WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 9.]
PO NEKE, WENEREI, HANUERE 22, 1873.
[No. 2.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga moni enei kua tae mai i muri nei a nga tangata mo a
ratou nupepa, ara:—
£ s. d.
Kapene Matthew o Waikouaiti mo nga tau
e rua ... ... ... ... ... 1 O O
Irai Tihau o Wairewa, Banks Peninsula ... O 10 O
T. Rothwell, Esq., Te Niho o te Kiore ... O 10 O
Hoani Nahe o Hotereni  Taone, Waikato ... 010 O
1872. Reweti Tapa, Whanganui ... ... 010 O
Hakopa Ki wa, ... ... O 10 O
1873. Hakopa Kiwa, ... ... O 10 O
Taketake, ... ... O 10 O
Ihakara Tukumaru, Manawatu ... O 10 O
Noa Te Rauhihi, Reureu ... ... 010 O
Hoani Maaka, Matatera ... ... O 10 O
Aterea Te Whetu, Whanganui ... O 10 O
Poari Kuramate, Whanganui ... O 10 O
Te Moanaroa, Patea ... ... O 10 O
Tamihana Te Aewa, Putiki ... ... 010 O
Paratene Te Wheoro, Putiki ... 010 O
1872. No Ngatiapa enei i raro nei mo nga
tau 1872 me 1873:
1873. Reupena Kemetone, Turakina ... 1 O O
Hoani Waitere, Turakina ... ... 1 O O
Utiku Marumaru, Parewanui ... 1 O O
Hoani Hakaraia, ... 1 O O
Kawana Ropiha,  ... 1 O O
Nahona Te Ahukaramu, ... 1 O O
1873-74. Hoani Ngaihi, ... 1 O O
Wiremu Kingi, Torere, Opotiki ... 010 O
Te Hata, Te Kaha, Opotiki ... 010 O
Total ... ... ... 16 10 O
Kua kite matou i te reta a Wi te Wheoro mo tona tamaiti e
Ia mai nei ia " he tamaiti poriro e kimi ana i tona matua "—ara
ko tona pukapuka whakaae ki te utu moni i whakamaoritia e
tetahi pakeha ki te reo maori. E mea ana matou he Roia, he
Kooti Whakawa, te matua tika mo tena tamaiti, me kawe ki
reira. E kore e tau te nupepa hei matua mona—e kore hoki
tetahi tangata ke atu e tau. Ki ta matou nei whakaaro ake he
tupato noa ta Wi te Wheoro mo taua pukapuka. Ki te rite
nga moni i tetahi o nga tangata nana i tuhituhi, e kore hoki e
kiia kia utua ano e tetahi, kia tuarua utunga. Engari ki te
kore e utua e tetahi, katahi ka kiia ma tetahi e utu a ka rite
heoi ano, ka hoki ano te pukapuka ki nga tangata nana—ki ta
matou whakaaro ko ta te Ture tenei. Ka kite iho a Wi te
Wheoro kua he te tuhinga o taua pukapuka, rae kawe e ia kia
tuhia tetahi e te pakeha nana i tuhituhi. Heoi ta matou
whakamatuatanga mo taua tamaiti poriro.
Tenei te reta a Rewi Raupo o Hiruharama kua tae mai.
Kahore tahi he tikanga korero o taua reta e taia atu ai—tetahi
e kore e o i te nui o nga reta. Ko ta Hamuera te Raikokiritia
hoki, he pena ano—he whakapai kau ki nga korero o nga
nupepa e haere atu na.
Kua tae mai te reta a Te Watene Te Whiti he whakaatu
mai i te matenga o Miriama Hetaraka Nero, he wahine ranga-
tira no Ngatihourua hapu o Waikato i Whaingaroa—hei tama-
hine ki a Wiremu Nero Te Awaitaia. I hemo i te 8 o nga ra
o Nowema kua taha nei, he whakawhanautanga tamaiti. E
kore e o ki te nupepa nei taua reta i te nui o te korero. E mea
ana matou kia ata tuhi mai koutou i o koutou tangata mate.
He tino nui rawa nga reta whakaatu tangata mate e puta mai
ana ki a matou. E kore rawa e taea te ta; mehemea  ka taia
katoatia penei ka kapi katoa te nupepa i te mate anake, te ai
he wahi watea mo etahi atu korero. E ki ana a Penetahi
Tanuku o Whanganui kua mate tona wahine a Anairi te
Auripo—i mate i te 15 o nga ra o Tihema, 1867. Hua noa no
naianei i mate ai i tuhi kau mai ai! Hua noa he mea hou.
Kati rawa te tuku mai i nga mate tawhito—e kore e panuitia
atu a muri ake nei. Ehara te waka nei i te mea hei ekenga
mo nga tupapaku anake, engari mo nga tangata ora tetahi
wahi.
Kaore he tikanga e panuitia ai ki te nupepa nga korero a te
kuia o Hone Hira Te Wharetiti (a Heranuku) mo to raua
whenua i tona matenga.
E ki ana a Irai Tutange o Whanganui kua mate tona matua,
a Wharematangi o Ngatihine—i mate ki Putiki i te 8 o nga ra
o Hanuere nei.
Ko Hone Hira Te Wharetiti e whakapai ana ki te reta a
Whiari Turahui mo nga uhunga maori kia kore.
Ko Utiku Marumaru o Rangitikei e ki ana kua timata a
Ngatiapa ki te kohikohi moni i runga i nga whenua Karaati mo
nga tikanga o nga Rori Poata; kua timata hoki ki te mahi mo
nga Whare Kura. E ki aua hoki kua tae atu te panui a Wi
Parata, a e whakapai ana ia ki taua panui.
Tenei te reta a Paora Poutini Ngaiwi o Hiruharama  ki
Whanganui. Ko etahi enei o nga kupu ki roto, ara;—"Tenei
tetahi mahi Kura kua tu ki konei. No te 25 o Tihema i ta ai
ta matou hui ki Hiruharama mo te Whare Kura. Kua oti
taua korero. Ko nga tangata kei roto i te porohita mo tenei
Kura e 70; ko nga pa e 2—ko Hiruharama, ko Kauaeroa."
Ko te Reta a Hare Kepa o Little River Wairewa, kaore e
tika kia taea ki te nupepa nei. Tenei hoki etahi tangata e
tuhituhi reta mai ana kaore i whakaata mai i o ratou ingoa ki
roto kia mohiotia ai nga tangata nana—tetahi he korero whaka-
kino noa ia ki etahi atu tangata nga korero i roto. E kore e
panuitia e matou aua tu reta. Ka tuhi mai te tangata i tana
reta me whakaatu pono mai i tona ingoa— a ka kite iho matou
kei a matou te whakaaro ki te panui atu, ki te kore ranei.

8
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Tenei ano tetahi reta, na Te Moanaroa Maruera o Ngatiru-
anui i tuhi mai, he korero mo Aotea, mo Horouta, mo tona
Kumara, mo tona Karaka, mo tona aha noa atu. Kua hoha
nga tangata ki taua korero. Engari- pea ko te waiata e panui
atu i tetahi atu nupepa.
Ko te kimi e kimi nei nga tangata katoa o te ao he
rawa, hei oranga mo ratou me a ratou tamariki. A,
e kitea ana te rawa i runga i te matauranga raua ko
te mamahi; ki te kore he matauranga kaore hoki he
rawa e kitea—ka noho kuare tonu te tangata i runga
i tona kuaretanga, kaore he mana, he rangatiratanga,
hei tukunga mana ki ana tamariki i muri i a ia kia
noho rangatira ai ratou i te ao nei; kia tirohia ai
ratou he tino tangata. Ko te tangata e aroha nui
ana ki ona tamariki ka mamae rawa tona ngakau me
ka noho kuare tonu ratou; no te mea e mohio ana ia
ko te matauranga te ara ki te oranga mo ratou  i
tenei ao me ka mate atu ia te kai whakatika i a ratou,
a ka haere ko ratou anake kaore he whakawhirinaki-
tanga mo ratou. Koia ai i whai katoa ai te pakeha
kia tukuna a ratou tamariki ki te Kura. Ahakoa he
kai mahi he rawakore te tangata, e kinitia ana he kai
mana kia toe ai tetahi mea rawa hei utu mo te
whakaakoranga o ana tamariki. E mea ana kati ko
ia ko te matua kia noho ki raro ki te kuaretanga, ko
tona tamaiti me kokiri ki runga ki te matauranga—a
kua rongo rangatira ia i runga i te rangatiratanga   o
tona tamaiti. I mua ai e whai ana te tangata ki te
rongo toa taua hei nui mona; otira kua rongo koutou
ki te whakatauki;—" He toa pahekeheke te toa taua;
e kore e paheke te toa mahi kai." Na, ehara enei
korero i te mea e tau ana ki runga ki te mahi a te
tangata noaiho anake; e tau nui ana ano ki runga
ki nga iwi katoa o te ao, ki runga ki ana mahi—a i
tenei takiwa e whai ana nga iwi rangatira me nga iwi
kuare katoa o te ao ki nga mahi o te matauranga, o
te tohungatanga, hei nui mo ratou, hei whakawhai-
rawatanga. A, e kitea ana e tatou te putanga mai o
taua whakaaro ki konei ki Niu Tirani nei ano inaianei.
No konei te Kawanatanga i hiahia ai kia tu nga Kura
(pakeha, maori hoki) puta noa ki nga wahi katoa o
te motu hei akoranga tamariki, kia kotahi ai matau-
ranga o te pakeha o te maori, kia mahi tahi ai raua i
nga mahi hei tika mo te motu nei. No konei i ki ai
te Kawanatanga kia hoatu he moni ki nga hunga o
tenei motu e kitea nuitia ana tona tohungatanga ki
runga ki nga mahi e nui ai te motu—ara, he haro pai
i te muka, he whatu kahu ki te muka, he hanga
pukapuka tuhituhi, he tahu rino ki te onepu o
Taranaki o etahi atu wahi ranei, me era atu tini
mahi hei taki mai i te rawa ki uta nei. No konei
ano hoki te Kawanatanga i whakahau ai kia mahia
nga rerewe me nga rori hei whakatuwhera i te motu
katoa kia taea ai te kawe mai i nga rawa o te whenua
U waho ki nga tunga kaipuke, hei taki mai i te moni
ki tenei motu hei nui mo tatou. Ko te rerewe rawa
te matua o nga tohungatanga katoa; ma reira hoki
nga mahi katoa ka whakataua e te tangata, ka ai hoki
he huanui mo ana rawa, ka whai putanga mo ana
whakaaro. He nui nga mahi kua timata te whakatau
ki Niu Tirani inaianei—e kore e taea te tatau. He
tohu pai tenei mo te motu nei—ko te haeata o te
rangi ka kitea. Ko nga tikanga enei mana te
tangata e whakanui; mana te haerenga o te poaka
raua ko te weka e whakapai hei nohoanga mo te
tangata, hei tupuranga mo te kai; mana e whakamahi
i te tangata rawakore, kore mahi; mana e whangai te
pouaru me te pani; mana e hipoki te marietanga ki
runga ki te whenua; mana, e whakaputa i te rongo
o  to tatou motu; mana e homai te oranga me te
whairawatanga noatanga atu.
Kua utaina atu e matou, i te Waka o te 6 o
Maehe, 1872, nga korero o nga rerewe i mahia ki
Amerika me etahi atu whenua—ona maero, ona
maunga teitei i whakapikitia ai, ona tau i mahia ai,
me ona aha noa atu hoki. Kua kite matou i muri
nei i nga korero o tetahi nupepa mai o Amerika mo
aua rerewe—ara mo nga rerewe o Karaponia, he
whenua kei reira. E ki ana taua nupepa, ki te haere
te tangata ki nga whenua whakatupu witi o taua
kainga ki reira matakitaki ai ka kite tonu ia i te
painga o tena hanga o te rerewe, ka mohio ia he
taonga nui rawa te rerewe. Ko nga wahi e kore ana
he taone i te tau ki tua tonu atu, kua whai taone pai
rawa inaianei; e takitutu  ana i waenganui o nga
raorao i whakatupuria katoatia ki te witi, aua noa
atu te roa. Ko nga awaawa me nga parae i kore
rawa ai he tangata i te tau 1871, kua nohoia e te
hunga ahu whenua, te hunga whakakake, me te
hunga whakawhairawa.  He nui rawa atu te whaka-
tupu o te witi—e kore rawa e whakaponohia ki "te
kore e ata kitea e te kanohi. Tahuri ki katau he
witi anake; tahuri ki maui ko taua ahua tonu. Nga
tima, nga kaipuke, me nga poti noa atu, he witi
anake nga utanga—tomo katoa i te witi. Nga toa,
nga waapu kaipuke, me nga tauranga katoa, kua kiki
katoa i te witi. Kei nga taha o te rerewe, puta noa
ki tawhiti, he witi anake e takoto whakapapa ana,
he tatari kia tikina mai kia mauria atu i runga i nga
wakena o te rerewe; a riro kau atu ana kua tae mai
etahi hei whakakapi i tona takotoranga. Kei nga
teihana katoa o te rerewe e hanga ana i etahi whare
nui rawa hei puranga mo te atawhaitanga nui o te
Atua—ara te witi. Kaore matou e ata mohio ana ki
te roa o te whakapaparanga o enei peeke witi i te
taha o te rerewe ra, engari he maha noa atu ia nga
maero. Te tino take o tenei mahi nui, tenei ranga-
timatanga nui, ko te rerewe—na reira i hoki mai ai te
utu o te uauatanga o te tangata, i tika ai hoki tana
mahi. Ki te kore te rerewe kua kore rawa hoki e
taea tenei oranga nui. Penei, e kore e rangona te
waha o te tangata ki runga ki nga parae whanui o te
koraha; ko te tangi anake o te kuri mohoao kai
tangata e rangona ana. Me i kore nga rerewe kua
kore e whakanohoia  ki te hipi nga whenua nui o
Kariponia ki uta rawa hei taonga, a ko nga wahi
momona e tupuna nuitia ana inaianei e te kai kua
waiho tonu hei wahi ururua. Ko te rerewe he mea
rite tonu ia ki te awa whanui e whakaheke haere
tonu ana i te taonga i te rawa hei nui mo te whenua;
a he kai tino whakaputa te rerewe i te mahi a te
tangata, he kai whakakake i te whenua. Ko te
rerewe he ariki tuku i te pai ki runga ki nga iwi
katoa; he mea tere tonu ia te kawekawe i nga
ritenga o tetahi iwi ki tetahi; he mea e hohoro ai te
tae nga taonga o tetahi ki tetahi; ko te ara ia e taea
ai te oranga me te rangatiratanga nui e hiahiatia ana
e te ngakau. Kotahi te tangata kei uta e noho ana
i tae tona mahinga witi i tenei tau ki te toru te kau
mao ono mano (36, 000) eka! E korero ana taua
tangata kotahi pauna tana moni e utu ana ia. i te
korenga o te rerewe mo te kawenga o te tana kotahi
i pahaki mai o te tunga kaipuke—tae rawa atu ki te
tunga kaipuke he moni ke ano ka pau. Inaianei,
kua oti nei te rerewe, te kau ma rima tonu herengi
ka tae atu te tana ki runga rawa atu ki te kaipuke.
I mua ai he nui te mahi o ana tangata me ana terei
ki te kawekawe i ana witi; inaianei e mauria atu
ana e te rerewe ana witi i te whatitoka tonu o tona
whare.
Heoi. Ko nga korero ena i kitea e matou i roto i
tetahi o nga nupepa o Amerika mo nga rerewe o
tena kainga. Na, e whai ana te Kawanatanga o
tenei motu ki te tauira kua takoto mai i era iwi; a
me kaha tatou ki te awhina i a ratou tikanga, kia
pera ai hoki tatou me tera whenua te kake haere me
te rangatiratanga.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
9
AHURIRI.
HE HUI NA NGATIKAHUNGUNU  KI A TE MAKARINI
I WAIOHIKI.
(Ko nga korero o tenei hui he mea tuku mai ki a
matou ki te reo pakeha, na matou i whakatu ki te
reo maori. No konei e kore pea e tino rite nga
kupu ki nga kupu nei ano i puta mai i te waha o
nga tangata i taua hui—engari ko nga tikanga o te
korero e rite ana.)
No te 7 o nga ra o Tihema ka tu taua hui kia kite
i a te Makarini, kia korerotia hoki nga korero. Ko
PAORA. KAIWHATA te tuatahi ki te korero, ka mea
ia;—" Haere mai e te Makarini! Kia kite koe i ou
hoa i whakaorangia e koe. Ko etahi anake enei kua
tae mai i tenei rangi; ko etahi kua mate; ko etahi
kei te ngaro i ana mahi, i ana mahi. Koia enei
etahi o nga tangata nana koe i waiho hei matua, ko
matou nga tamariki, hei noho tahi tatou i Heretaunga
nei. Muri iho ka puta mai te mate ki a tatou tahi;
a na to tatou piringa tonutanga, tetahi ki tetahi, ka
ora tatou i te mate, ka puta hoki te rongo me te
wehi ki to tatou kaha ki te motu katoa nei. E noho
nei etahi o nga rangatira nana i kawe mai nga
pakeha ki konei me nga Ture kua whakamanaia nei
e matou. Mehemea i pera au me etahi iwi, kua
pehea au i naia nei? Otira kaore au i pera. I
hapai matou nga tamariki i te matua, a e tika ana
kia haere mai te matua kia rongo ia i te korero a
nga tamariki, ki te whakatakoto hoki i te whakaaro
mo to ratou kaha ki te hapai i a ia. Koia matou i
koa ai ki a koe kia haere mai koe ki te whakaoti i
tenei mea. Te tikanga o taku kupu i ki ai au kia
puta he whakaaro mau ki a matou, ko te piihi whenua
i Turanga. Kua rongo matou kua whakaaetia te
piihi ki a Ngatiporou, no konei ka tono au kia homai
taku. I te hokinga mai o Tareha raua ko Ihaka i
Po Neke i korero mai raua kua marama nga tikanga
kia riro mai ki a matou tetahi wahi o taua whenua i
Turanga. Kua roa au e whanga ana ki taua whenua
kia homai ki au. Inaianei me utu mai e koe taku
tono, no te mea katahi ano au ka kite pu i a koe."
Kei runga ko TE MAKARINI;—" Kaore he nui o
aku korero mo taua whenua i Turanga. I a Tareha
ano i Po Neke ka ki atu au ki a ia ko taua whenua
ka wahia kia toru wahanga kia rite tahi te rahi.
Engari i rongo au i muri nei kua kore koutou e pai
kia noho ki taua whenua, mo te kupu a to koutou
tohunga kaumatua a Porokoru i ki ai kia kauaka e
nohoia e koutou taua whenua. E hiahia ana au kia
rongo kupu au i a koutou mehemea e hiahia ana
ranei koutou kia whakahokia taua whenua ki nga
tangata nana; no te mea, mehemea e pera ana
koutou, penei maku ano tetahi whakaaro ki a koutou
mo taua whenua ka whakahokia. E tino koa ana au
ka kite nei au i a koutou i a Ihaka Whanga ano i
konei, kia ata whakatuturutia he otinga mo taua mea
inaianei. Ka whakaaetia e au te piihi whenua ma
koutou, ki te hiahia koutou."
Ko TE HAPUKU;—"E tika ana to korero. Me
homai ko te moni. Ehara i matou nana i patu a
Turanga.—na ratou ano. Mehemea ko oku takiwa o
mua kua tangohia katoatia; ko tenei, i enei rangi,
me whakahoki ki a ratou—ko te moni e homai maku.
Ko te rohe tika kei Oeta, no te mea i mate ki reira
taku whanaunga—kaore matou e mea ana ki tetahi
taha o te awa. Ko te moni ma matou kia rahi; ko
te whenua, kei a koe te whakaaro mo tena."
PAORA. KAIWHATA;—" E ki ana koe kua whakaaetia
he whenua ki a Ngatiporou; me pena hoki ki a
Ngatikahungunu. He tika ano kua ki mai to matou
kaumatua kia kaua matou e noho ki Turanga, rae
waiho ma te Pakeha. Engari kua rite tenei kia wahia
taua whenua, kua whakaaetia koki te wahi ma Ngati-
porou, me homai hoki ta matou. Kua rongo au ki
to kupu kia homai ko te moni, ko te whenua kia
waiho. Ko taku kupu tenei, me homai te whenua;
no te mea kua nui hoki taku mahi. I kiia mai ki au
te kupu i mua atu ra kia tuhituhia e au ki te puka-
puka aku taonga kua pau kua mate i te Hau Hau.
Na, i tuhituhi ano au, engari kaore ano he kupu kia
puta mai ki au i muri nei. Tenei tetahi kupu. Ara
ko nga tangata o Tareha i whai mai ki a maua ko
Henare ki Taupo kaore ano kia utua. Tetahi, he nui
nga hoiho i ngaro i taua takiwa. Ko te wahanga o
Turanga na, e mea ana au me mapi rawa; katahi ka
hui matou ko Ngatiporou u i te wa e wahia ai kia
mohiotia ai ta tetahi, ta tetahi. Ka mutu tena ka
kimi i te whakaaro kia whakahokia ki nga tangata
nana, kia kore ranei. Kua ki mai te minita o Ngati-
porou ki au inaianei kua rite i a ratou kia waiho te
pihi i a ratou mo nga Kura."
TE MAKARINI;—"E tika tonu ana. Kua pena
ano ratou."
PAORA. KAIWHATA;—" Kaore e tika kia pera
ratou—ehara i a ratou te whenua. Ko tenei me
homai ta matou, kia mutu iho te korero."
TE WAAKA KAWATINI;—"Haere mai kia kite i
nga tangata o Heretaunga, ki te korero hoki mo te
whenua mo Patutahi. No Turanga matou. Engari
i whawhaitia matou i mua i reira, no reira ka oma
mai matou ki konei. Ehara i a matou tenei whenua.
E taea ano e au te whakahua i nga ingoa o etahi o a
matou tupuna i a ratou te tino take o taua whenua;
i patua ratou e nga tupuna o Raharuhi, oma ana mai.
E pai ana au kia homai he moni mo te wahi ki au;
no te mea kaore au e mohio ki te ki atu ki a Raharuhi,
' tenei to whenua.' Ko ta matou korero tonu tenei
ko Paora. Kaore! Me homai ki au taku whenua!
Ehara i a Raharuhi tena whenua."
TE MAKARINI;—" Kua tukua e au te whakaaro ki
a koutou ko te whenua, ko te moni ranei. Ki te ki
koutou, ko te whenua, e pai ana—me hoatu ko te
whenua. Otira me ki atu au ki a koutou, ko te ruri
kaore ano kia ruritia. Engari kua tonoa nga kai ruri
kia ruritia. Kia oti te ruri katahi ano ka wahia. E
kore au e mohio inaianei ki te wahi ma Ngatiporou.
Te moni i whakaaro ai au kia hoatu ki a koutou hei
whakarite mo te whenua, e toru mano pauna,
Ł3, 000."
HENARE TOMOANA;—" E tino whakaae ana au ki
to kupu kia ruritia te whenua i te tuatahi—muri iho
ka wehea. Katahi ka ata tika. Tetahi, ki te oti te
ruri ka tae katoa matou kia kite i te wahanga. Ko
te moni na, me whanga au kia oti te ruri—hei reira
kitea ai te whakaaro."
PAORA KAIWHATA;—" E whakatika ana au i te
korero a Henare kia hui katoa nga rangatira o konei,
o Te Wairoa, o Ngatiporou, ki te wahanga o te
whenua me ka oti te ruri. E hiahia ana hoki au kia
rongo au ki to kupu mo tenei, mehemea e whakaae
ana koe. Kua rongo koe ki te whakaaro o Te
Hapuku me etahi atu mo te moni kia homai, ko te
whenua kia waiho atu. Otira ko te tino mea e taria
nei matou inaianei ko to kupu whakaae kia huihui
atu matou ki te wahanga o te whenua. He ritenga
maori tenei, ka tapaetia te taonga nui ma te iwi, ka
huihui te katoa i te tuatahi kia matakitakitia kia
rekareka  nga kanohi i te tirohanga, muri iho ka
wahia."
Ko RAKA, KAI WHAKAWA;—" E tika ana ano
ta koutou korero kia huihui nga rangatira i te
takiwa e wahia ai. Engari he nui nga raruraru
mana e arai i taua tikanga. Heoi te kupu e puta
ki a koutou inaianei, me whakaaro marire a te
wa e pera ai me i kore e taea te kawe i nga
tino rangatira ki reira kia kite i te wahanga.
Kua tukua ki a koutou te whakaaro kia tango-
hia e koutou ko te whenua ko te moni ranei;
a ki te tuturu to koutou whakaaro i roto i tenei
takiwa e takoto mai nei i mua mai o te wahanga
nga
tango-

10
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
kia tangohia ki te moni, e pai ana; ka hoatu
he moni. Engari kia mohio koutou, ki te kiia he
moni me moni anake, kite kiia he whenua me whenua
anake—e kore e haere rua. Mea ake ka tu te Kooti
Whenua Maori ki Turanga, kua kiia mai au kia haere
ki reira ki runga ki te taha o te Kawanatanga; a ki
te mea kua marama nga tikanga mo te wahanga o
taua whenua i reira ai, penei maku ano e tuku mai
tetahi kupu ki a koutou. Kotahi taku e mea ana,
akuanei koutou tautohetohe ai ki runga ki te wahanga
o te whenua. I puta tenei kupu i au inaianei, he
mea kia ata whakaaroaro marire koutou i muri nei."
PAOKA KAIWHATA;—" Kua tuturu taku kupu
inaianei ko te whenua e homai ki au, kaua te moni."
TAREHA.;—" Heoi te tikanga i hiahia ai nga tangata
nei kia korerotia  no te mea hoki kua rongo matou
kua oti te taha ki a Ngatiporou. Kua rongo koe ki te
whakaaro o nga tangata e korero ana ki a koe mo te
whenua, mo te moni ranei kia waiho atu ai te whenua
ki a koe kia whakahokia ki nga tangata nana. He
aka koe i kore ai e whakahokia te taha ki a koe?
Kua rongo hoki matou ko te kupu whakaae kau kua
hoatu ki a Ngatiporou i naia nei—ko te whenua kia
oti te ruri ka hoatu ai. Ki taku whakaaro e kore
matou e tautohetohe ki runga ki te wehewehenga o
te whenua. I rongo au ki Po Neke ko te whawhai i
whawhaitia ai ehara i te mea hei tango whenua, engari
hei whiu i te hara; ko tenei ka kite au e tango ana
koe i te whenua."
TE MAKARINI;—" Ko tenei tangohanga whenua
kua whakaaetia ketia atu e te Paremete i mua atu o
taua korero i rongo ai koe ki Po Neke. Ko taua
korero he korero ia mo nga whawhai e whawhaitia
ana i taua takiwa ano—a kaore ano hoki he whenua
kia tangohia mo era whawhai."
TAREHA;—" E pai ana. Engari ka oti te ruri o
taua whenua me whakakite mai te mapi ki a matou
katoa, katahi ka wahia te whenua. Tenei tetahi kupu
aku. Ko aku tangata i haere ki Taupo ki te whawhai
ki a te Kooti kaore ano kia tango utu. I puta ano
taku kupu ki a te Omana i taku taenga atu ki te
taone; ka ui mai ia me i kore ano au i korero ki a
koe."
TE MAKARINI;—" Na, mo to koutou ui mai ki te wahi
o te whenua i au ka peheatia? Me te wahi ma koutou,
mehemea ka tango moni koutou. Kua puta ano taku
kupu ki nga tangata maori o Turanga ko nga whenua
katoa e takoto ana ki waho mai o etahi rohe ki reira
ka whakahokia katoatia ki a ratou; ko nga whenua i
roto o aua roto ka puritia e te Kawanatanga; a ki te
tango koutou ki te moni, penei ko tetahi wahi o te
whenua e puritia hei ritenga mo nga moni ka pau i
te ruritanga i te ahatanga atu, ko tetahi wahi e
whakahoki ki nga tangata i kitea he tika kia pera i
runga i to ratou ahua pai, pehea ranei. Mo te ki a
Paora i he te waihotanga a Ngatiporou i te wahi ki
a ratou hei oranga mo nga Kura; kaore au e kite
ana i te he—e mea ana au he whakaaro tika rawa
taua whakaaro a ratou. Ko Tareha nei—tenei au
kai te rongo ki to korero mo ou tangata i haere ki te
whawhai. Maku ano e ata whakaaro marire taua
mea ka whakaotia—ko ena anake hoki nga mea e toe
ana kaore ano kia rite noa i tenei wahi."
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Eai Tuhi o Te Waka Maori.
Ngaruawahia, Waikato,
Hanuere 1, 1873.
E HOA,—Tena koe. I roto i tenei tau hou i te
tahi o nga ra o te marama nei o Hanuere ka turia ki
Ngaruawahia nei he mahi takaro, he whakahari mo
te tau hou—hui katoa te Pakeha me te Maori ki
taua mahi. Ka turia ko te reihi hoiho i mua. Koia
kau tera mahi ta te hoiho! Kaore i te mea ka motu
te hope o nga kai-eke—he pai ano tona. Muri iho
i tera ka timata ki te reihi waka. Rewa ake
nga waka reihi e 6; he pakeha anake i runga i
etahi, he maori i runga i etahi. Katahi ka puhia te
pu mo te tatetanga; katahi ka hoe, kotahi maero me
te hawhe te roa o taua riringa. Heoi ra, ka purei
haere te pakeha raua ko te maori, ka puta no te
pakeha te waka. Katahi maua te maori ka umere
katoa, me te pakeha, mo te mahuetanga o nga waka
o nga maori; no te mea kaore he iwi o te motu nei i
rite ki Waikato te mohio ki te hoe waka—ka mahue
nei i te pakeha. Ko te Ngaungau tenei, te tino iwi
kaha rawa o Waikato ki te hoe, ka mahue nei i te
pakeha ki te hoe waka. Heoi, he whakahoa tonu
nga mahi o taua ra takaro, te pakeha raua ko te
maori—pena ano me te teina me te tuakana. Tera
ano etahi reihi i puta nga maori—ko nga reihi
tupeke roa. Ko te mea tino pai i kitea ko te ahua
tino whakahoa mai o te pakeha ki te maori; me te
mea ano he pakeha katoa; kaore he ahua raruraru i
puta, kaore ranei he mahi haurangi i kitea i te
mutunga iho. Heoi te mea i kitea he koakoa tetahi
ki tetahi i runga i nga mahi takaro.
Na HAKI RAITI.
[Koia tena—ko te whainga pai tena ma nga
Pakeha me nga Maori i Waikato, hei whakatupu i te
aroha me te pai ki waenganui i a raua.]
Ei a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Tamahere, Waikato, Tihema 20, 1872.
E HOA. He utu atu tenei mo te Hokioi kua tae mai
nei. Whakarongo mai, ko tena manu kua ngaro noa
atu—na nga tupuna anake te kitenga o tena manu.
Heoi ano te manu e kitea ana e matou he manu hou,
na te pakeha—te ingoa o taua manu he Peihana.
Ko tena manu he manu kino; ko tana mahi he kai
kaanga—e kore rawa e toe te kaanga i a ia. Kia
mohio nga tangata o nga whenua kaore ano i nohoia
e tena manu ki te kitea kia mohio koutou he manu
raihana. Heoi tena. I te 26 o nga ra o Nowema
ka whanau tetehi heihei, e ono ana hoa. Ko tetehi
o aua manu e rua nga pane, e toru nga karu, kotahi
te kaki—he tinana heihei nei ano te tinana. Engari
kua mate ia; e rua nga ra e ora ana ka mate.
NA TUHAKARAINA  Ngatihaua.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Whangaehu, Hanuere 1, 1873.
E HOA, tenei aku mahara mo te reta a Hoani Nahe i
panuitia i te Waka Maori o te 12 o Tihema he
whakahe mo nga korero a Rapata Wahawaha raua
ko Tutange. E hoa e Nahe, tenei hoki taku mo tau.
Ka tika ano tau ki tau titiro iho. Ko koe anake te
tangata nana i ara te po i tae ai koe ki tenei tu
korero? Te mahara ai i ara katoa nga tangata i te
po. E hoa katahi te tangata korero he ko" koe;
inahoki ka ui koe ki Aotea raua ko Horouta.  He
turi pea koe. Ko Aotea te waka ko Turi te tangata
ki runga; tona atua ki runga ko Maru; tona hoe ko
te Rakau o Whiti; tona tata ko Whakawaha Tau-
pata; nga utanga o runga, ara nga o mai a taua
tangata i tona haerenga mai i Hawaiki, he kumara
(taua kumara he Kahutoto, a e ngaki nei ano nga
uri); tetahi he karaka—a e whawhaki nei ano nga
uri. E hoa e Hoani, te mahara iho koe i aitia te
tangata katoa i te po. Kaua e hanga whakahe mo te
tangata no te mea i haere mai koe me to waka i
Hawaiki, me nga utanga ano  o runga. E rite tahi
ana taua; i haere mai ano hoki ahau me toku waka i
Hawaiki, me ona utanga katoa. Te maara i ngakia
ai taku kumara ko Hekehekeipapa   te maunga i tu

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
11
ai taku karaka ko Papawhero; te whakatauki mo
taku kumara ina waruhia hei kau;—" Tena te wai
ororokia." E hoa ma, nga Maori me nga pakeha o
te motu nei; katahi te tangata i turi ko tenei tangata
e ki nei ia kaore ia i rongo ki Aotea raua ko Horouta!
He tino turi rawa pea koe. Kua rongo nei te ika i
te wai, me te manu i te ngahere, nga kirehe i te
parae. E tama, tenei taku titotito mo tau tito mai i
waiatatia  mai nei e koe:—
E noho ana au i te TOTO o toku whare, o te Aokaiwhitiangate-
rangi;
Kei te mania kei te paheke i aku taringa,
Me kohea to whare i tanumia ai te muka mo to kaha whiri kau e.
He muka ano taaku i tipu ki te Aroauhitiangiangi
Matangi te whakararau o te rangi.
Kotia ki te rangi te whakapakinga
Whakaupokoa te kaha mo nga atua mo taku toki e.
Ka hua hoki au i maka ai ki uta ki a Tane,
Maka ki tai ki a Tangaroa
Iringa whare, te ika whare, te manu whare.
Ko taringa whakaharore, popoia mango;
Ko te waka ipuipu, te waka o Maru, korenga te ika
Kaore i rewa i nga tupa,
I te hakunetanga, i te rukuhanga matua
I te kahui kore, ngaro atu ki te po i.
Te kitea ko Turau pokohina,
Whakaturia ko Niu Wananga.
Haere tu noa te waka o te kahui rua
I ruku ai nga whatui.
Ka rewa ki runga ko te whatu a Ngahue;
Hoaina ka pakaru te horo tuhenua,
Te horo tumounga,, ko tumutumu ki Rangiwhakarawea,
Kia kewa ko te kauri whenua.
Whakarawea ki maui ko te iho,
No ko te Awhiorangi.
Whakarawea kia rongo haua iho;
Ko teretere ki ao, ko te kopu huri te ika.
Kia  rongo mai koe ehara i te toki ihu wareware—
Ko te aitanga tena a Hinepoaira—Pawake i.
Naku te tipuna i whiti ki rawahi
Ko Torokaha, ko te Rangiamio te waka.
He waka utanga nui taku waka
Ko Torohaki uaua, ko Whakamere te ika, a i.
He waka aha tau waka?
Te hoenga ngu, hoenga papaki,
Hoenga parareka, te taroa,
Te ngoringori ki runga na, a i.
Na, e hoa e ui ana ahau mehemea kowai te matua
o tau kumara. Ko taku kumara ko Rongo, ko Tama,
Matuarangi, i heke tauaro i taitua o Hawaiki. Ko
tenei ra me korero mai hoki koe i te matua o tau.
Otira, e te hoa, kaua e pouri. Na to hoa.
Na HOHEPA TE POKI TAWHITUPOU.
[Me kati pea ta korua tuhituhi—kei tautohetohe
tonu korua, a riri kau noaiho. Kua puta te kupu a
tetahi a tetahi, heoi hoki pea.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Waiomio, Ngapuhi, Tihema 18, 1872.
E HOA tena koe. Ahakoa kei tawhiti tou tinana, ko
to reo kua tae mai ki au. I rongo au, to hoa, e
hoatu ana nga rangatira  maori i a ratou korero kia
whakanupepatia e koe a ka tuku atu ai hei panui ki
nga iwi e noho ana i runga i tenei motu kia rongona.
Tenei taku kupu ki a koe. E rua nga kupu e korero
atu ai ahau ki a koe, ko aku tikanga ko a te tangata
—koia tenei he whenua tetahi, he wahine tetahi, ka
rua. Koia enei o matou take raruraru e nui  te
kino ki a matou ki nga maori, kei o matou whenua
ki hai i takoto tika i o matou tupuna tae mai ki o
matou matua—penei e haere tika matou nga iwi
maori. Tena kei te taenga mai o te Ture katahi ka
ki tenei nona, ka ki tera nona; ka mau tenei hei
take tautohe ma raua. Koia te nuinga o nga he ki
te maori. Tena ka tukua ki te Kooti Whakawa
Whenua Maori kua he tetahi, he tonu atu i te Ture,
riro atu te whenua i tetahi. I putake ano ia ki runga
ki to raua whenua tahi; na te matauranga o tetahi
ki nga ritenga o te Ture, na te kuaretanga o tetahi,
ka riro te whenua i te mea i matau. Na, tenei taku
kupu kia rongo koe, e tino he ana tenei ritenga.
Mehemea ka ki mai te Ture e tika ana, ka ki atu au
kaore he wahi hei tunga mona. Ahakoa tini i take
ki runga ki taua wahi, riro katoa i te tangata kotahi
i tika. Na, e hoa, kia tika te whakahaere a te hunga
i kiia mana tera mahi. Kapa tau i rite matou ki a
koutou ki te pakeha he mea ruri mane nga whenua
o koutou nei matua tuku iho ki a koutou ki nga
tamariki—me te noho tika ano te pakeha kaore he
raruraru. Tena ko matou e kore e tika kia penetia
te tikanga, ara ma te tika o tetahi mona te whenua,
ko tetahi i he kaore mona. Kia rongo mai koe, kua
hoatu te riri e te mea kuare ki te mea i tika. Ka
mea koe te Ture, " ka he"—kahore, e tika. ana taua
tangata. Mehemea ki hai taua tangata i take tahi ki
taua whenua, he pono me tino he taua tangata. Koia
tenei e hoa ko te take e nui nei te raruraru ki nga
maori, e kite mai na koutou nga iwi pakeha i te kore
e hohoro te marama o nga Ture i tenei motu. Aha-
koa ka peke te tangata ki runga ki te Ture tu ai, e
kore e u. Ki te kiia ia kia tu, ka tu; kia hinga, e
hinga ia. Heoi tena kupu.
Te ritenga mo te wahine. E hara ano tera ki te
Maori. Ko enei hara e rua kaore ano i marama noa
he otinga i a matou i te maori. Tera pea e haere
tahi i roto i te Tare enei hara. Heoi tena.
E hoa, e te rangatira  o te Waka  Maori, tenei taku
kupu ki a koe ki te iwi pakeha. E ki ana koe kei
te kotahi tonu te Ture o taua, ara o nga iwi e rua—
o te pakeha o te maori E tika ana. Tenei taku
kupu mo tena. Ko te Ture e hipoki ana i te ao he
Ture kotahi tena mo taua tahi. Homai e hoa ki te
Ture tangata, kaore ki hai i tika—ka kaiponu ano
koe i te Ture mau. Ka whai atu au kia rite ki a
koe, kaore. I te kuare ano au, ka tuku tonu koe i
au kia noho i runga i toku kuaretanga, ara i te ahua
o te maori. I pera ano me te oroko taenga mai o te
pakeha hokohoko whenua ki konei i mua; a, te utu
he kohua, he toki, he kaheru, i te kuaretanga i reira
ai o tenei motu—e pai ana tera. I konei, o hoa ma,
kia pai te whakataki, kia marama; no te mea he
tangata, kotahi tonu ingoa he tangata—ahakoa kiri
ma, kiri whero, kiri mangu, kaore he whiriwhiringa i
roto i te Ture. Heoi tena.
E hoa kia hohoro te tuku mai nga nupepa o tenei
tau 1873. -E hiahia ana matou kia whakamaramatia
mai e koe te utu o nga mea e hiahiatia ana e matou;
te utu o te kau, o te hoiho, o te witi, o te aha atu, e
tukua ana ki nga makete nunui i Akarana, kia rongo
hoki matou i te hokinga o te utu i roto i nga marama,
i te nuinga o te utu. Tenei ano etahi o matou e
hiahia ana kia hoatu etahi o a matou nei rawa ki nga
makete.
E hoa e te kai Tuhi o te Waka Maori o Niu
Tirani, he utanga ena mo runga i to waka e huaina
nei ko te Waka Maori o Niu Tirani; ara kua tapi-
ritia tenei ingoa kia kotahi o raua here ko te Tiriti
ki Waitangi, taea noatia tenei tau 1872. Ka 32 tau
i tu ai taua Tiriti. Kua homai tenei hiri mo tenei
motu hei rahui; ekore e hinga, ta te mea kua herea ki
te Rangatiratanga o nga hapu o Niu Tirani. Koia
tenei e hoa, kua kotahi raua me te Waka Maori. E
hoa ma kia tika te arahi i o koutou hoa Maori e nga
tangata e waiho nei koutou hei Tumuaki mo nga
Kooti Whenua Maori. Me nga Kai whakawa Maori
hoki, kia tika. Waiho i runga i te tauira kapu a Te
Rongopai, Tiuteronomi, Upoko 27, Rarangi 19, e ki
ana te kupu:—" Ko te riri nui a Te Atua e tau ana
ki runga ki te tangata e whakarite he ana i te
whakawa; kahori nei e waiho tana whakarite i runga
i te tika; e whakaaro ana ia ki te tangata nui; e
mahara ana ki tona hoa." Na, e hoa ma, ki te
peneitia ka he. Na konei i tata mai ai nga TITI, nga
totohe, nga he, nga ahua kino o tetahi ki tetahi.
Kua rongo pea koutou ki tetahi whenua o te Kawa-
kawa Heoi nga kupu a to hoa.
NA MAIHI P. KAWITI.

12
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
[Me puta tetahi kupu whakahoki ma matou mo te 
reta a Maihi P. Kawiti—a kaua hoki ia e pouri mai
ki a matou kupu. E tika ana ano pea, kai te mate
ano etahi tangata i te Kooti i runga i tona kuare-
tanga. Otira mehemea ko nga ritenga Maori o mua
e kore ano e ora taua tu tangata, ko taua ahua tonu
—ka mate ano ia i runga i tona kuaretanga, ka riro
ano tona whenua i te tangata matau, i te tangata
toa, he mea ano ka mate tonu ko tona tinana tahi me
tona whenua. Kaua e ki na te Kooti i tino raruraru
ai—ko tona ahua tonu tena, to te tangata, he raru-
raru. Kaore ranei he raruraru o mua i te wa
Maori? He aha koia nga tino take o nga raruraru
me nga riri o mua? Hua atu ko aua take e rua nei
ano e ki mai na koe—ara he whenua, he wahine.
Engari ano tenei takiwa kua ahua pai nga ritenga;
kua ahua marama nga whakaaro o te tangata, kua
ahua mohio—na te aha? na te Ture ra. Engari he
rikorikotanga tenei, e ahua whakakakaka ana te kite
o te tangata i te tika o te Ture—kia tino whiti te ra
a muri ake nei, katahi ka tino kite te tangata i te
pai. Inaianei e penei ana nga iwi Maori me te
tangata e oho ake ana i te moe i te ra e whiti ana;
e korekoreko ana nga kanohi i te nui o te marama-
tanga—kia matatau, kia waia nga kanohi, katahi ka
ata kite. No koutou ano te raruraru, e hara i te
Ture. E ki mai ana koe kaore koutou e rite ki a
matou; e kore e hohoro te marama nga Ture i tenei
motu. Kaore e tika tenei kupu au ki ta matau
titiro. Ka nui te hohoro o nga Maori ki te matau-
ranga—ki hai i pena a, ku matua te hohoro. Ko tenei
kua pikitia e au te maunga tiketike, kua kite au i te
huanui, a e mea ana au inaianei kia arahina hoki koe
i taua huanui kei peau ke koe. Te whakaaro o te
Kawanatanga i hangaa ai nga Kooti, he mea kia rite
koutou ki a matou. He kite hoki i nga raruraru
Maori, e ki na koe, ki runga ki te whenua; a i mea
me whakamatau ki to te Ture tona ritenga me i kore
e pai. Heoi, ki te he, ehara i te Ture, no koutou
ano; no te mea ko taku hanga tena i tika ai au, he
Ture. E hiahia ana te Kawanatanga kia tika nga
Maori i runga i nga ritenga o te Kooti; na reira
hoki i whakauru ai tetahi tikanga ki roto ki te Ture
Whakawa Whenua e ahei ai te whakawa tuarua ki te
kitea he take pono e pera ai. He mea taketake rawa
tena hanga te Ture no mua iho, e kore e hinga i te
korero a te tangata. E mohiotia ana tera ano e
kakaritia te Ture e te tangata i te tauhoutanga; i
peratia ano ki au nei ano ki te pakeha, otira ekore e
ngawhere. E ki ana koe ko te Ture e hipoki nei i te
ao hei Ture mo taua. Ko tehea atu Ture tau e ki
nei? Tena, e titiro ana koe he Ture ke mo nga
pakeha e noho nei i te motu, he Ture ke mo nga
Maori—ta matou e mohio ana kotahi ano. Otira, he
tino uaua rawa etahi o nga Ture e mau nei i te
pakeha, e kore ano e taea e koe—mehemea ka tukuna
ki runga i a koe ka ki pea koe he mea whakatau-
rereka ia i te tangata; otira e whakamana ana e te
pakeha, no te mea kua mohio ia he mea whakaora
te Ture i te iwi—ahakoa mate te tangata kotahi i te
Ture, hei aha tena i te ora o te iwi nui tonu.
E hoa. I runga i te aroha nui rawa o tenei iwi, o te
pakeha, ki nga iwi maori o tenei motu, kai te ki marire
mai ano koe e waiho ana koe e au ki runga ki te
kuaretanga noho tonu ai! Ekore e whakautua e au
tena kupu au, no te mea e takoto noa ana te tikanga—
e kitea ana e te ao katoa te aroha nui o tenei iwi ranga-
tira, o te pakeha, ki ona hoa maori. Mehemea ko au i
rokohanga mai e koe ki konei e noho ana, tera ranei
koe e rite ki au te pai! Tirohia e koe tena. Na ko te
kupu mo te oroko taenga mai o te pakeha—tana hoko
i te whenua ki te kohua, te toki, te aha noa atu, i
runga i to kuaretanga—e he ana ano tena. Mau
hoki e mohio ko te utu o te whenua i tena takiwa e
kore ano e rite ki to tenei takiwa. Na te pakeha i
whakataongatia te whenua i ona rori, i ona ture, i
ona heke hei tangata noho mo runga, i ona taone,
ona whare karakia, i ona minita, i ona rawa, i ona
ritenga katoa i mauria mai i rawahi hei whakaranga-
tira i a ia ki uta nei. Na te pakeha ka noho ka
pirangitia te whenua, ka kiia he taonga. Koia te
tikanga i piki haere ai te utu o te whenua tae noa ki
tenei rangi—na te tangata i whakanui, na te pakeha
ra. He kahu pai te Kaitaka—he taonga nui. I tona
harakeketanga he mea noa, he puhanga ma te hau,
he moenga mo te poaka; na te mahi a te tangata i
kiia ai he taonga, koia hoki me te whenua he pera ano.
He aha koia te pai o te whenua i tona mohoaotanga i
te takiwa o te maoritanga? Naku ra i ki ai he
taonga te whenua; nga wahi i riro mai ki au me nga»
wahi i mahue ki a koe—naku anake i whakanui.
Te kupu mo nga makete. Ekore e taea e matou
tena. He nupepa tenei e rua ona putanga i roto i te
marama. Ko te utu o ena mea i whakahua mai na
koe ehara i te utu tumau, e whakawhitiwhiti tonu
ana. Ki te panuitia atu e matou te ritenga o te utu
i tenei rangi, ka taka ki tetahi rangi kua rere ke;
kua tae atu pea koutou ki te makete kua kite koutou
he utu ke—hei reira koutou ki ai:—" Ha! kua
parau te taurereka nupepa nei!"
Te kupu i tangohia mai e koe i roto i te Rongo
Pai, he kupu tena mo te Kai whakawa e mohio ana
ano ki te tikanga, a e ata kawe ke marire ana tana
whakarite i te whakawa kia he ano; kia kore e tika
te tangata tika, engari kia tika ko te tangata he—he
mea whakautu pea na te tangata e whakatikaia aua e
ia, he mea pehea ranei. E kore hoki e maua tena tu
whakawa i te Ture; ki te ata kitea i pera te tikanga
ka whakatakaia te whakawakanga i pena, ka wha-
kawa ano kia rua whakawakanga.
Heoi, ko te roanga atu o te reta nei kaore i taia e
matou. Te take i kore ai, he korero whakahe ki
etahi tangata, he whakapae korero ki te tangata.
Na, ko tena tikanga e mea ana matou kia kore e. eke
ki runga ki te Waka Maori—-no te mea kua waiho
te Waka Maori hei ara aroha ki te tangata, ehara i
te mea hei whakamauahara. Tetahi—kua kawea e
koe taua korero ki te Kawanatanga, a e hurihuri ana
te Kawanatanga ki taua mea—kaore hoki matou
e mohio ana he aha ranei te painga e kitea ki runga
ki te panuitanga o taua tu korero ki te nupepa.
Tenei te kupu ki a Maihi P. Kawiti. E mea ana
matou me manaaki ia i tenei Waka—he rangatira 
hoki ia e manaaki ana i te Tiriti o Waitangi. Nana
hoki i ki kotahi ano te here o tenei Waka raua ko
taua Tiriti—na me manaaki tahi ia i a raua tahi.
Me whakarite ia ki tona iwi kia kohikohi moni ratou
hei whakamana i te nupepa, kia pera hoki me Wha-
nganui e mahi nei. Mana e whakatakoto te tauira
ki tona iwi. He Ture tenei e " hipoki ana i te ao
katoa," he utu nupepa. Me tango ia i taua Ture kia
kiia ai he '' Ture kotahi to taua." E homai kai ana
koe hei utanga mo te Waka nei; engari kua rongo
pea koe ki te whakatauki nei;—" Kia whakaoho koe
i taku moe ko te Whatuturearua."  Tetahi, he taua
tau, me mau mai e koe ko;—" Te patu ki tahi ringa,
ko te whakapuru ki tahi ringa." " Noho maana ana,
haere maaha ana." Heoi a matou kupu. Kei pouri
koe e hoa—he korero pai noa hoki na taua.]
HE WAIATA.
HE tangi aroha tenei na Hunia Ngapaki mo Hohepa
Ngapaki, mo Tamati te Hawe, mo tona tuakana hoki
mo Pinarepe te Neke i. mate i te piwa i te tau 1871,
ara:—
Tera te whetu taukapo ana mai—
Hoki mai e Hepa kia moe taua,
Kia horahia atu te takapau horanui,
Kia mui iho au to kiri rau whero i.
E Hineawai ka moenga ke koe,
E kore te mamae e whakahokia iho;

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
13
Me tuku e au kia putu ki waho ra
I taku taha maui, i taku taha katau.
Ka whati e tama to piki kotuku,
I ou piki waiwhara, i o matua, i a.
Ma wai e tutaki te hami o te waka
Ka ngahae ririki i a Tamati ma—
He hinganga mea rahi ka moe ki te hau i.
Aue kau ana te karoro i tai ra,
Ka hora i te akau ki te Mahia ra i.
E hara i te tangata, he kawau whakaruku
No nga tauhuna i waho o Kaiwaka i.
E Rauakehu, mau e mihi mai
Ki te ao o te tonga e whakaheke noa ra i runga i a Kaputi.
Taku tau a Tikura, taku tau a Tuhau,
Ka ngaro i te rehu ki runga o nga iwi—
Koe mate ronaki, koe mate tuku tata to hoa e.
Ko tetahi tenei na Pare Tawara mo tona hoa aroha
mo Te Hau Huriwhenua i mate ano i te piwa i taua
tau ano, 1871, ara:—
Ra te aouru whakahinga i Titere
Whangai tonu mai nga rae tapu ki Kaitangata;
Moea iho nei i raro reinga te wairua
Tutaki tonu atu ko te makau i te mate.
Hoki mai e Hau kia moe taua.
Uira hiko noa te uira i te rangi,
Nga tohu o te mate i nunumi ake nei.
Ka riro i kona nga puhi o Tainui, te puhi Tokomaru—
Taka piki kotuku ka ngaro i a hau,
Nga manu tute o te pae.
Waiho kia haere ana, he Toroa hunga nui;
Huia noho uta no runga i Tararua.
Haere tohu kore te makau ki te mate,
Hai i whakataua te ata o Poutini.
E kimi ana a hau i te Tura tuatahi,
I te Ture tuarua, i te kupu oati,
Hei ara mo koutou ki te mate na i.
Ko te reta a Pohetaraka te Tawhero o Whakatane
kua tae mai ki a matou. E ki ana taua tangata kua
kohikohi moni nga tangata o tona kainga hei hanga
whare Kura mo nga tamariki, kua rima te kau
pauna aua moni; kua hoatu ki te Kai Whakawa o
reira takoto ai. Ko te Kai-whakaako i nga tamariki
ki reira inaianei ko Huhana, he wahine hawhe kaihe
Katorika no Akarana. Ka nui te whakapai a nga
tangata ki taua wahine, ki te kaha ki te mohio—e 50
nga tamariki kei a ia e ako ana. Ko nga tamariki
katoa o taua kainga e tae ana ki te rua rau. Heoi
ta matou kupu ki nga tangata o Whakatane, kia
kaha koutou; ko te tikanga pai tena mo o koutou
tamariki—he kura.
HE WAIATA.
KUA tuhi mai nga tangata o Turakina, he whakaatu
mai i te matenga o Te Waitere Marumaru, he kau-
matua rangatira   no Ngatiapa. No te 25 o Oketopa
i mate ai. Ko te waiata tangi tenei a te iwi mo taua
kaumatua, ara:—
Tu kau mai ra Kopu i te ata,
Ka riro ra e te mana o te tangata, te maru o te whenua.
Haere ra e pa e—whai atu i te tira,
Whai muri kei to whanau.
Taku matua e, ka ngaro i au e.
Kotahi rapea i mihia koe,
Mo nga turanga atu ki waho ra i te nui Atiapa.
Kia tu mai koe i te one o te riri patiki moe one;
He kura takaipuni, he kawau ma nga tohu.
E pa kei matua i te wa i mua ra,
Kei hauora ana i te iwi ka ngaro e i—
Ka huri atu na koe ki raro o Paerau e,
Noho kau nei ra nga iwi i te ao.
Ka tere te Parata, ka maunu te ika i tona rua.
Piki atu e koro i te toimau o te rangi,
Te ara o Tawhaki i kake ai ki runga.
TE HOKIOI.
KUA tae mai tetahi reta ki a matou na Wiremu Maihi
no Te Whitianga i te taha ki Te Rawhiti, he ki mai
kua kite ratou i te manu nei i te Hokioi. Ko etahi
enei o ana kupu ara;—" I rongo korero au ki oku
tupunu ki te manu nei ki te Hokioi. Kua kite rawa
i taua manu nei i te 24 o Oketopa kua taha nei.
E hoa katahi rawa te manu kaha kite rere he Hokioi.
Ae pea e wha tini tona tawhiti i a matou. I rongo
katoa matou i te tangi o ana parirau; ka kite matou.
i te tatanga iho ki a matou. Ko tona ahua he
mangu; ko ona parirau e toru iari pea te roa."
Ko nga witi i kawea mai i Poti Kupa (i te ra
moutere i o Ngaitahu) i roto i nga marama e onoi
te timatanga o tenei tau hei hoko ki etahi kainga kua
tae rawa ki te ono Rau Mano puhera! He mea
whakatupu mai ki reira ena witi katoa—haunga ia
nga mea i waiho atu hei kai ano ma ratou. Koia
kei ena pakeha te kaha ki te mahi kai. Akuanei pea
hei te otinga o nga Rerewe i tenei moutere te nui
haere ai te whakatupu o te kai. Ko te tino take
tena e whai rawa ai te tangata, he mahi kai.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.