TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9].

PO NEKE, WENEREI, HEPETEMA 17, 1873.

[No. 14.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Tenei nga moni kua tae mai hei utu nupepa, ara :—

£ 3. a.
Rewharewha Huri o te Rauhihi, Bay oof Island O 10 O
Iharaira te Houkamau o Waiapu ... ... O 10 O

Rev. Wiremu Paraire o Waiapu ... ... O 10 O

Henare Riki o Waiapu ... ... ... ... O 10 O

Hone Hona o Waiapu ... ... ... ... O 10 O

Ko John Miller o Purakaunui Otako e ki ana kotahi tonu te
nupepa i tae atu ki a ia, a e ui ana ki te tikanga i kore ai. E
mahara ana matou kai te haere tonu ana nupepa ki a ia. Tera
te kai tuku i nga nupepa ki nga tangata kei roto i te Tari Maori.
Ma matou e kawe taua reta a John Miller ki a ia, a ka ki atu
kia tukuna atu nga nupepa i ngaro.

Tera nga nupepa e rua ka riro atu ki a Hoani Nahe.
E tuhi mai ana a Karaka Maki o Maraekakaho i Ahuriri, e
ki ana ki te mangere o nga tangata o tona kainga ki te mahi kai
ma ratou ko a ratou tamariki. E ki ana ko ta nga wahine mahi
he moe, ko ta nga tane he haere hoiho, a e mea ana ia kia taia
ki te nupepa me kore e whakama ratou. Katahi ano tera
kainga ka pera. I ta matou kitenga i mua ai he nui te kai e
tupu ana i reira; he nui hoki te kaha u nga tangata ki te mahi
parau whenua, ki te whiu kau to kaata; ki te aha noa atu.

TE PAREMETE.

Te whai korero a te Pokiha i roto i te Paremete i
i runga i te tukunga Raihana ki nga Paparikauta.

KA taia atu e matou nga korero a te POKIHA i
roto i te Runanga o te Paremete i te ono o nga
ra o Akuhata mo nga Raihana hoko waipiro e
whakaaetia ana e te Kawanatanga ki nga Papari-
kauta, no te mea e whakaaro ana matou he mea
tika kia tahuri te whakaaro a te iwi Maori ki
runga ki tenei mahi he, tenei taniwha horo
tangata, ara te kai waipiro. He tikanga pouri
ki a matou te mahi e kai nui nei etahi o nga
tangata Maori i tenei kai—nga tamariki me nga
kaumatua, nga wahine me nga tane. Kaore he
mea o te ao hei whakakuare i te tangata, hei
whakarawakore, hei whakamate rawa atu i te
tangata, e hira atu ana i te waipiro te kaha. He
tokomaha rawa nga tamariki tu a rangatira o te

Pakeha i tirohia koatia e ona matua hei tangata
whakawhirinakitanga mo ratou, he tokomaha
nga tamariki pera na te waipiro i whakahe, a
mate kuare noa iho ana i roto i te paru me he
kuri, kaore i tangihia e te tangata. A, e tika
ana ano hoki, he whakaaro tangata te whakaaro
o te tangata i tona oranga, ka tahuri ia ki tenei
tikanga whakamataku, te kai i te waipiro, kua
kuare kino rawa atu ia i te kuri; ko nga whaka-
aro nanakia me nga hiahia kino o tona ngakau
ka puta ake ki runga, ko ona whakaaro tika ka
ngaro noa iho—a ko nga kuri marire ano ka
haere titaha i a ia. I a matou korerotanga ki o
matou hoa Maori ki runga ki tenei tikanga kua
mea mai etahi o ratou,—" Nau, na te Pakeha, i
kawe mai tenei kai; nau na te Pakeha, i whaka-
takoto te tauira ki a matou." Ae ra, e tika ana,
naku na te Pakeha ; engari me patai matou ki
ena tangata mehemea kaore ranei ratou e kite
ana i etahi tikanga pai kua tauiratia e te Pakeha
ki a koutou ? Kaore he iwi o te ao i kore ai ona
tikanga kino—he Atua ka kore, tena ko te
tangata, he he tonu tana mahi. Engari me whai
koutou ki nga tauiratanga pai a te Pakeha; ka
kite koutou i te kino, kaua e tahuritia. Ko te
tikanga a te Pokiha e whai ana kia whaituretia he
tikanga e riro ai i nga tangata o tena kainga
o tena kainga mana e whakaae, e whakakore
ranei, nga raihana ki nga paparikauta i o ratou
takiwa. Ki te mea ka tokorua tangata i
roto i te tokotoru (rupeke noa nga tangata
o te takiwa) e whakakahore ana kia rai-
hanatia he whare i roto i to ratou takiwa, e
tika ana, ka kore e whakaaetia; ki te iti iho nga
tangata e whakakahore ana, e kore e tika.
Tera atu etahi tikanga a te Pokiha hei
tikanga tiaki i te whakahaeretanga papari-
kauta, e kore e taea te korero i naianei e
matou. Na; ka kite nga hoa Maori e tahuri ana
te Paremete me te nuinga atu o nga Pakeha

108

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

whakaaaro tika ki te rapu tikanga mo tenei he
e tika ai e ora ai te katoa, me tahuri mai hoki
ratou ki te awhina i nga tangata e mahi ana i
tenei mahi pai. Akuanei, ki te puta i roto i te
Paremete te Tare Kaunihera Maori e tohea ana
e te Makarini, kei reira kaha ai nga Maori ki te
whakatakoto tikanga i roto i o ratou takiwa mo
tenei hanga whakangaro tangata—kei nui haere
a ka ngarongaro noa nga tangata o te iwi
Mari.

Heoi, ko etahi enei, ki raro nei, o nga korero a
te Pokiha i korerotia e ia:—

Ki mua mai o te timatanga o taku korero kia
whakatakotoria he Ture whakahaere tikanga mo te
hoko waipiro, e tika ana kia hoatu e au ki te Whare
tetahi pitihana inoi kia whakaaetia he ture pera. Ko
taua pitihana kua tuhia ki nga ingoa o nga tangata
1,630 o te Porowini o Katapere (Kaiapoi). He tino
tangata katoa aua tangata—ko nga tino Pihopa me
nga Minita noa atu o te Hahi, nga rangatira noa atu o
te pakeha, nga kai hokohoko, me te hunga kai mahi
ano hoki etahi. He pitihana ke atu ano hoki kei au
na etahi pakeha o Akarana. Tera atu hoki etahi piti-
hana e rua na nga tangata o Murihiko i tera motu, ko
nga tangata nana enei e rua e rahi atu ana i te 650. I
te nohoanga o te Paremete i tera tau kua tukua mai
he pitihana i nga wahi katoa atu o Niu Tirani kia
whakaaetia he ture penei hei whakarite tikanga mo te
hoko o te waipiro—hui nga ingoa katoa i tuhia ki aua
pitihana, ka hira atu i te kotahi te kau ma whitu
mano. A, i te tau ki tua atu e iwa mano nga tangata
nana nga pitihana i tukua mai ki tenei Whare. Na,
kaore he pitihana kia tae mai ki tenei Whare mo etahi
atu tikanga i pera te nui o nga tangata nana. E mohio
ana nga mema o te Whare nei he mahi uaua, he mahi
tia haereere i te whenua, te mahi kohikohi ingoa mo
nga pitihana; he mahi whakapau moni hoki—a e kore
ano hoki e kaha te tangata ki te haere kau i nga
whenua roa, ahakoa nui noa tona ngakau ki runga ki te
tikanga hei peratanga mana. No konei i kore ai e rite
te nui o nga pitihana e tukua mai ana i naianei ki to
mua. E kore e tika te ki he ngakau koretanga no te
tangata i tenei tau, he iti iho no te whakaaro i to tera
tau, ki runga ki tenei tikanga; no te mea kua kite
rawa au i te whakaaro nui o nga tangata o te motu katoa
ki tenei mea i naianei, a kei nga pootitanga mema mo
te Paremete a muri ake nei te kitea ai te putanga o te
whakaaro o te motu. I koa au i taku rongongo i tera
rangi ki a te Tumuaki o te Kawanatanga kua anga to
ratou whakaaro ki runga ki tenei mea, kua kitea e
ratou te tikanga-nuitanga i Toto i te hanganga ture hou
mo runga i tenei mahi—ara te mahi kai waipiro a te
tangata. Na, ka ora au i tena kupu ; no te mea hoki
ka kore e puta i au taku tikanga i tenei nohoanga o te
Paremete, tera e oti i te Kawanatanga ano tetahi ture
pera i tera huinga mai o te Paremete—penei, heoi te
mahi maku i reira ai he apiti atu i ki taua Ture etahi
whakaaro e kitea e au he mea tika. Kua kiia e tetahi
tangata matau i rawahi, a te Pakitana (Mr. E Buxton),
mehemea ka huia katoatia nga kino me nga mate o
nga whawhai, me nga mate uruta, me nga wa kai

kore, o te ao katoa i mua ai, e kore ano e rite ki
nga mate e puta ana ki te tangata i runga i te
tikanga kai waipiro o tenei rangi. Tera hoki tetahi
tangata, he tangata matau rawa no roto i te Kawana-
tanga o Ingarani, ko Ta Hori Kerei (kaua tenei Hori
Kerei i tukua mai hei Kawana mo Niu Tirani), i ki
taua tangata, i roto i tetahi whai-korerotanga nana i te
tau 1871, kaore rawa atu he mea kaha ki te arai i te
oranga noatanga, te whakaaro tika, me te whakapono o
te tangata, e rite ana ki nga tikanga kai waipiro o tenei
rangi—ara, o tenei takiwa. Me whakaatu e au ki te

Whare nei tetahi mate nui kua kitea i konei i tenei
Koroniti i puta mai i runga i te hanga e kai nei te
tangata i te waipiro; ara, nga tangata e mate rawa ana
i tenei Koroniti i roto i te tau kotahi, ia tau ia tau, kua
tauria e rima rau ! Tika rawa taua tatautanga—e rima,
rawa rau tangata i roto i te tau kotahi ka ngaro i te
mate! Na, ka tirohia tenei i runga i te tikanga e uta-
uta mai nei tatou i te tangata o rawahi ki uta nei, e
rite ana ki te £50,000 o te Koroniti e ngaro ana i Toto
i ia tau, i ia tau. He moni nui whakaharahara nga
moni e tangohia mai ana e namaia ana e tatou hei
whakauta tangata mai ki tenei Koroni. E mate ana
taua Tima; rau, e tikina atu ana tetahi rima rau hei
whakarite. Ko nga moni e pau ana i te utunga kai-
puke hei kawenga mai i taua 500 tangata, me etahi atu
tikanga hei oranga mo ratou, e tae ana ki te £10,000
i te tau kotahi. E ki ana te Kawanatanga o
Ingarani ko te ritenga mo runga i te hoia kotahi tonu
e rite ana ki te £100 moni, ia tangata, ia tangata. Na,
ki runga i te ara o tenei whakaritenga e rite ana te 500
tangata e mate ana i te tau ki te £50,000. Ko ena
moni e ngaro noa atu ana i te Koroni i roto i nga tau
katoa i runga i te matemate o te tangata i te kai wai-
piro—mehemea e makaia ana aua moni ki te moana te
rite. Ka u mai ki uta nei tetahi o nga kaipuke uta
tangata mai ka rangona he mate kei runga, heoi katahi
ka owhiti nga tangata katoa, ka tukua nga panuitanga,
ka whakarItea etahi atu tikanga hei arai atu i te mate
kei kawea mai ki uta—ka tu te puehu i te katoa, a e
tika ana ano kia pera. Otira, ko enei tu mate e hara i
te mate tuturu tonu, ko etahi tangata pea ka matemate
atu, a ka nga ngaro atu te mate. Tena ko te 500 e ki
nei au e mate ana i ta te waipiro tana patunga, e mate
ana i roto i nga tau katoa ia tau ia tau; he moni
ngaro noa hoki na te Koroni, ia tau ia tau, te £10,000
e utua ana mo te kawenga mai i tetahi 500 hei whaka-
kapi mo ratou ka; mate atu ra—a e noho kuare tonu ana
tatou, kaore nei tatou e tahuri ki te whakarite tikanga
e kore ai tenei mate nui i roto i a tatou. E rua nga
waewae o te Ture e tohea ana e au kia whakaturia ;—
te tuatahi, ko nga tikanga pupuri, nga tikanga pehi, i
te hoko o te waipiro, ko te tino waewae kaha ora tenei,

ko te waewae e whakaarotia nuitia ana e au hei oranga
mo te tangata. Te tuarua, ko nga tikanga mo te
tukunga raihana, mo te rongoatanga waipiro, me era
atu tikanga pera. Kaore au e whakaaro nui ana ki
tenei waewae ; e rite ana ia ki te waewae rakau hei tau-
toko ake i te tangata mate. Engari tera waewae, ara
nga tikanga pehi i te hokonga waipiro, ko te tino wae-
wae ia e tu ai nga tikanga e ora ai te motu i tenei mate.
E rua nga tikanga kei roto i te waewae rakau e hiahia
ana au kia tirohia e te Whare. Te tuatahi, ko te wha-
kaaetanga o nga Raihana. E mohio ana nga mema ko
nga Kai-whakawa noa atu te hunga tuku raihana i
tenei Koroni, a kei a ratou anake te tikanga,
kei a ratou anake te mana. Na, e titiro
ana te nuinga o nga tangata o te motu ki nga
paparikauta kua mia whakareretia ki runga ki te
whenua katoa (me te kakano tarutaru), a e mea ana o
ratou whakaaro e hara i te mea tika kia waiho i aua
Kai-whakawa noa te mana whakaaetanga raihana hoko
waipiro. E whakaae ana te Tumuaki o te Kawana-
tanga ki tenei. Tana i whakaaro ai me whakatu
etahi Komihana hei tuku raihana, hei tirotiro hoki
hei tiaki i nga tikanga katoa mo nga paparikauta.
Ki taku whakaaro e kore ano e tika tena. Te mea i
kore ai e tika te mahi a nga Kai-whakawa noa, he noho
tata ki nga paparikana (nga kai hoko waipiro), he
kainga kotahi, a kaore ratou e toa kia utaina ki runga
ki a ratou ake ano te whakakahoretanga raihana me te
pehanga i nga tikanga hoko waipiro. Me nga Kai-
whakawa Tuturu me nga Komihana e kore ano e tika.
Na, ko taku tikanga mo tenei mate he tikanga kua

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

109

korerotia i roto i te Paremete i Ingarani i tera tau, a e
whakapaingia nuitia ana taua tikanga i rawahi. Ara,
he tuku i te mana whakaaetanga raihana ki nga ringa
o te katoa mau ai; kia pera tona me te mana whai-
hanga rori, me te whakaakoranga tamariki, e tukua
ana ki te katoa. E mea ana au kia whakaritea etahi
hunga e pootitia ana e te katoa hei mau i te mana e mau
ana i nga Kai-whakawa i naianei mo runga i nga raiha-
natanga paparikauta. Ka kitea i roto i te Ture e tohea
nei e au e meatia ana kia hoatu ki te Kawanatanga he 
mana whakarite takiwa e tika ai te whakatu Poata, i 
runga i etahi ti.kanga pera me ta te Ture Rori Poata
o Po Neke nei, hei Poata mahi i nga tikanga katoa o te
raihanatanga paparikauta, ko ta nga Kai-whakawa e
mahia nei i naianei. (Te tikanga o te kupu Poata, he
 hunga i pootitia ete katoa hei mahi i tetahi maui i whaka-
ritea mariretia hei mahi ma ratou.) Te tuarua o nga
tikanga i roto i te waewae rakau o taku Ture, ko te
rongoa tanga waipiro. Akuanei pea ketekete ai nga
mema ki taku kupu e ki nei au, hei aha maku tena
rongoatanga ? Ko te tangata kaore e pa ana ki tena
kai ki te waipiro, e kore hoki ia e pawera ki nga rongoa
i roto. Engari e mea ana matou, nga tangata kaore
nei e kai i tera kai, e hara i te mea tika kia utua e
matou he moni ki runga ki te whakaturanga pirihi me
etahi atu tikanga tiakanga mo nga tangata kai waipiro
kia whiwhi noa ai ratou ki te waipiro rongoa kore. Ki
te mataku ratou ki aua rongoa, ma ratou ano e tirotiro
—kei a ratou ano te tikanga mo ta ratou kai. Otira
ko au nei e mea ana kaore i ena rongoa te mate—he
mea noa aua rongoa. Nonahea i hoki ai te tangata ki
tona whare ki te patu i tona wahine, i whakaaro kore
ai ranei ki ona tamariki, i runga i tona kainga i tena
rongoa ? Nonahea i tupu ai he he pera i tena rongoa
te whakatupu? Kaore ra—no te waipiro tonu ano te
tino he, te tino kino. Na te waipiro i whakakino i aua
rongoa i tino kino ai—kia whakahanumitia ki to wai-
piro, ki te pia, ki te waina, katahi ka mate te tangata.
E tika ano ra te mahi e rongoa nei nga waipiro. Otira
kia nui rawa he moni e pau i runga i te whakahaere-
tanga tikanga e kore ai e taea te pera. I tauria ki
Ingarani kia toru rau mano pauna, £300,000, e pau i
te tau kotahi i runga i te pehanga i taua tikanga e taea
ai. Na, ki te pera te nui o te moni e pau ki reira, tera
ano hoki e nui ki konei. Ko tenei ka korero au ki
nga tikanga o te waewae ora, te tino waewae, o taku
Ture—ara nga tikanga pehi i te hokohokonga o te
waipiro. E rua nga hunga nui o tenei motu e whai
ana kia pehia kia whakakorea te tikanga kai waipiro o
te motu nei. Ko tetahi e whakaaro ana me whai
tikanga i runga i nga raihanatanga e taea ai, me tiaki
hoki e nga pirihi nga whare hokonga; ko tetahi hunga
e whakaaro ana heoi rawa te tikanga e mutu ai taua
mahi whakamataku e ture haere nei i te whenua, he
whakakore rawa he whakamutu rawa i te hoko waipiro.
E hara taku i te mea ma te Kawanatanga ake ano e
whakatu he Ture whakakore, kaua e pa ki nga tangata
katoa o te motu kia rangona ta ratou whakaaro ; engari
taku e ki ana me tuku he mana whakaae, whakakore
ranei, ki nga tangata o te motu, kia ahei ai nga tangata
o nga takiwa katoa te whakarite kia tu he paparikauta
i roto i tona takiwa i tona takiwa, kia kore ranei. Na,
ko nga tangata e whakaaro ana heoi te tikanga e mutu
ai tenei kino ko te whakakorenga rawatanga o te
hoko, e mea ana ratou e kore katoa e pai nga whai-
turetanga whakaae raihana—ahakoa pai te whakatako-
toranga o nga tikanga, e kore ano e pai. Ko nga ture
raihanatanga i Ingarani e hangaia houtia tonutia ana,
me nga Koroni  hoki kai te pera ano. He tia mahi
tonu te hanga a o tatou tupuna ki te whakatikatika i
nga Ture raihanatanga waipiro i roto i nga tau kotahi
rau kua taha nei; kua tae ki te toru rau nga Ture o te
Paremete o Ingarani i whakaturia ai ki runga ki taua

mahi. A, e pehea ana te ahua i naianei ? Ko te rite"
nga o nga waipiro i kainga ki Ingarani i te tau kua
taha nei e tae ana ki te kotahi rau e toru te kau
miriona pauna moni, £130,000,000! E tae aua ena
moni ki te kotahi te kau ma tahi miriona pauna,
£11,000,000, te pahikatanga atu i to te tau ki tua atu !
Na, e nui haere tonu ana—ahakoa ena Ture i whai-
hangatia i roto i te kotahi rau tau kua taha ra. E ki
ana matou me waiho te tikanga whakahere ki nga
tangata o ia takiwa o ia takiwa, nga tane me nga
wahine ano—he aha hoki kia kore e puta ai nga
whakaaro a nga wahine ki runga ki tenei tikanga ? E
tohe ana matou kia tukua he mana ki nga tangata e
ahei ai ratou te ki, " E kore e hokona he waipiro i roto
i tenei takiwa." Kaore matou e mea ana kia tukua te
tino maua ki te Poata e kiia ana i roto i tenei Ture kia
whakaturia. Ta matou e ki ana me tuku ki te katoa
o te tangata ma ratou e pooti kia tu he paparikauta i
waenganui i a ratou, kaore ranei—ma ratou anake te
whakaaro. Kia mohio koutou e hara tenei i te Ture
pera mo ta Mema ta matou e ki nei kia whakaturia
(He kainga a " Meina" kei Amerika). Ta matou Ture
e tohea nei e matou e ki ana me tuku ki nga tangata
katoa te tikanga o te whakaae, o te whakakore ranei.
Akuanei korerotia e au etahi kupu a etahi tangata
whai matauranga nui noa atu i taku, kia kitea ai e hara
anake i te maramatanga o te whakaaro kei au, engari
ko te maramatanga o te whakamatauranga kua whaka-
matauria i etahi atu wahi. Ko te Kupu whakahoki
tonu mai a te tangata mo runga i tenei tu tikanga pehi
i te hoko waipiro e penei ana, "Hei aha—kua whaka-
matauria ki Mema, a ki hai i tika." Kua tini noa atu
aku rongonga ki taua kupu. Na, me ki atu au ko tenei
tu Ture kaure rawa ano kia whakamatauria ki Mema o
mua iho—katahi ano, no naianei, no enei wiki tonu
kua taha nei- Te ture i whakamatauria ki Meina he
ture whakakore rawa i te hoko waipiro puta noa ki te
kainga katoa, e hara i te mea tuku ki nga tangata te
tikanga o te whakakore, o te whakaae ranei. Ko
matou, kaore matou e haere mai ana ki tenei Runanga
tono ai kia meatia tetahi tikanga e kore e paingia e nga
tangata. Ko au e ki ana i tika rawa te ture o Mema,
kaore i he. Tenei kei au nga whai ki a te tangata nana
i hanga taua ture ki Meina, ara a te Kou (Mr. Gow).
E ki ana taua tangata;—

" I mua ai te take o te hokohoko katoa o Meina, he
rama. Heoi rawa ta ratou i whakapono ai he rama.
Ko tenei kua ahua ke katoa. Kua pehia katoatia nga
paparikauta ki raro ki te ture, kua tino tuturu to ratou
whakaaro kia kore he paparikauta i roto i te nuinga o ratou.

" I mua ai i kapi katoa nga whenua nui whaka-
harahara o Mema ki te ngaherehere paina (he rakau
pera me te matai me te rimu te paina)—e hara i te
hanga ake te nunui o aua rakau. Mehemea e tu ana
ano i naianei aua ngaherehere, hei taonga nui atu ia i
nga koura katoa o Kareponia. Ko nga uauatanga
katoa o Meina i anga ki te whakapau i taua taonga nui.
I rupeke te nuinga o nga tangata o te kainga katoa ki
te whakamarakerake  i te whenua i ona ngaherehere.
Nga awa katoa e whakapokarekaretia ana e te wiira o
te mira ki te kanikani i te rakau. I te po pai ka
rangona te tangi o te mira, nui atu i te harurutanga o
te taheke i tu ai. I te hutoke, i ki tonu te ngahere-
here i te tangata e tua ana i te rakau. I te raumati ka
kapi katoa nga awa nui i te kahupapa rakau e whaka-
heke ana ki nga mira (ka rewa hoki te hukapapa).
Ko nga whanga tunga kaipuke i tatahi i ki katoa i te
kaipuke hei utauta i nga rakau ki te Weta Inia (West
Indies), ki te whakahoki mai hoki i nga utu mai (He
I moutere tahu nui i te rama te Weta Inia). Ko nga
tino mea e whakahokia mai ana mo runga i tenei
mahinga nui, he rama, he moraihi (molasses). Ko
nga ngaherehere o Mema i heke katoa ki roto ki nga

110

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

korokoro o nga tangata. Kaore he taone, kaore he
kainga, kaore he whare, o Mema katoa i kore e taea e
te mana o tenei hanga o te rama, kaore kia kotahi. He
rama kei nga wahi katoa e karapoti aua i te tangata,
me te ao e hangia ana e te tangata, raua ko te wai
maori e inumia ana. Ka kitea te rama i roto i nga
kaho nui me nga kaho paku e haere ana i nga huanui
katoa o te kainga ; e kawea ana ki nga kokorutanga
me nga kokonga katoa o te whenua, ahakoa tawhiti,
tutata ranei; kaore he whare paku noa i runga i nga
maunga i ro ngahere i kore ai e tae he rama ki reira.
Kaore he rerewe i era rangi; he kaata taimaha nei
tona hanga kawe taonga i reira ai—e toia ana e te kau
i runga i nga huarahi kikino. Ka kapi tonu nga rori i
aua kaata, maero noa maero noa te roa, e kawe atu ana
i tatahi ki nga kainga i uta nga taonga ; ara he iti te
paraoa, he iti te poaka, he iti te ika tote, he nui te
rama—e rua taonga rama ki te kotahi taonga mea ke
atu.

" Na, i roto i ena tau katoa o mua heoi te putanga
mai o tena taonga nui. o te rakau, me tena uauatanga
nui, he rama anake. No te paunga o nga ngaherehere,
no te tahuritanga a nga tangata ki etahi atu mahi,
kaore i kitea kua whai rawa te kainga i. runga i tenei
hokohokonga kuare i. te rama, engari kua rawakore
iho. Ko tenei kaore he iwi o te ao katoa atu e rite ana
ki enei tangata te kaha ki te pupuri i te tikanga
kore e kai i te rama; a ko te iwi tenei kua tuturutia
tona whakaaro kia peia atu i roto i ona Tohe katoa te
tikanga hokohoko waipiro.

" E he ana te kupu a era tangata i ki ra kaore i
tika ki Meina te ture whakakore waipiro ; mehemea e
kitea ana e ratou kua he iho te ahua o tenei kainga, o
Mema, i naianei i tu mua ahua, ka tika ratou kia pera
—ko tenei, kaore. Kaore he wahi atu o Amerika katoa
i rite ki a Meina te mate i tenei hanga i te rama, i te
haurangi, a i te rawakoretanga atu me nga he me nga
kino noa atu. He mea rawakore nga tangata me nga
mea katoa o te kainga katoa. He marutuna nga whare,
he ware nga tangata. Kei runga anake i te hokohoko
o te rama te aronga o te ngakau o te tangata. Kei
nga whare hokohoko taonga katoa, ahakoa paparikauta,
kaore ranei, he rama tonu tana hanga kei roto. Inai-
anei kaore he whare katoa atu o te kainga e hoko ana
i te waipiro. Ko nga paparikauta nei ano, kaore tahi
he waipiro e kitea ana i roto ; ko etahi ano kai te hoko
ano, engari e hoko huna ana. Ko tenei e whai rawa
ana nga tangata o tu matou kainga, e kake haere tonu
ana, kaore e pera ana me to mua ahua. Kaore he mea
e kite ai i te whitinga ketanga o te whakaaro o te
tangata, ko nga Kura rawa. I mua ai e kino ana te
ahua, e pakarukaru ana; inainei he whare ataahua
rawa aua whare kura, pai ana tona ahua e takitutu ana
puta noa i te whenua katoa—a e whakamiharotia nuitia
ana e nga tauhou me ka haere mai ki nga kainga ma-
takitaki haere ai. Inaianei ko nga whare o nga. kau
me nga hoiho e pai atu ana i to te tangata i te wa o te
rama."

Heoi tena. Katahi ka panuitia e te Pokiha
nga korero a etahi pakeha i tae ki taua kainga
ki Mema matakitaki haere ai. Ko aua korero
katoa he korero whakaatu i te ora, i te pai, i te
whairawatanga, i te nui hoki o te whakapono, o
nga tangata me nga taone katoa o taua kainga
i runga i te tikanga pehi i te hoko o te waipiro.
Tetahi wahi o aua korero i panuitia e te Pokiha,
he whakaatu i te he, me te rawakoretanga, me
nga kinonga katoa atu, o etahi atu kainga i
Amerika ano e hokohoko noa atu ana i te wai-
piro, e kore ana e pehia e te Kawanatanga. Ka
mutu tena katahi ka panuitia e te Pokiha nga
kupu i korerotia i tetahi huinga nui o nga minita

me nga pihopa o te Hahi i hui ki Katapere i
Ingarani. I whiriwhiria i taua huinga nga
tikanga me nga meatanga katoa o te hokonga
waipiro ki Ingarani, a kitea ana i reira kua ko-
tahi mario e wha rau nga taone me nga kainga
i tetahi hawhe o Ingarani e kore rawa ana e whai
paparikauta, kaore kia kotahi—kaore hoki e
hoko anar i te waipiro, kore rawa. E ki ana he
nui rawa te ahua pai, te ahua tika, o nga tangata
o aua kainga. I patai taua hui ki nga minita,
me etahi atu tangata o aua kainga, kia korerotia
te ahua ora me te ahua tika o nga tangata e noho
ana i reira. Ko nga kupu whakahoki mai a nga
tangata e rima te kau ma rua i panuitia e te
Pokiha Te tikanga o aua kupu he whakapai
katoa ki te tikanga whakakore paparikauta. I
whakaatu katoa aua minita i te ora i te tika i te
whairawatanga o nga tangata o a ratou kainga, i
te nui hoki o te whakapono me te nui o te hiahia
o te katoa kia whakaakona a ratou tamariki ki
nga matauranga katoa. A, i ki aua minita na
te kore waipiro i aua kainga i pena ai, ko te take
tena; mehemea he kainga e whai paparikauta
ana kua kore e kitea ena tikanga pai. Heoi, ka
mutu te panui i enei korero katahi ka korero
tonu te Pokiha i ana korero ake ano, ka mea:—

Na, ko nga tikanga enei e kitea ana e au i runga i
enei korero, ara—e tika ana te noho a te tangata i te
takiwa e kore rawa ana he waipiro ; e kotahi mano ana
e wha rau nga kainga o tetahi wahi o Ingarani kaore e
whai paparikauta, kaore hoki o kai ana i te waipiro ; e
ora ana e koa katoa ana nga tangata o nga takiwa kua
pehia nga whare paparikauta, a e nui haere aua te
whakaaro tika o nga tangata o aua takiwa ; e kitea ana
hoki kei nga wahi e tawhiti atu ana nga paparikauta e
ora ana nga tangata, kaore hoki he whakawainga mo
ratou. Tenei kei au he nui nga korero o rawahi mai,
he korero whakarite i te tika o te pehanga i te hoko
waipiro i Ingarani; a tera ano hoki e tika ki tenei
motu. He kupu ke tenei naku. Kua tia rongo noa
atu au e korerotia ana e te ngutu patere o te tangata
he mea tika rawa tenei mahi, te hoko waipiro, hei
whakawhairawa i te motu; hei homaitanga moni nui
ki te Kawanatanga, a ki te kore aua moni e kore e taea
e te motu te utu i nga koha mo nga moni e namaia
ana e tatou inaianei hei whakamahi i nga mahi nui o

te Koroni. Kua rongo noa atu i ena tu korero. Ka
rongo au ki nga kupu pera e puta mai ana i nga tangata
kaumatua hina, ka whakaaro au kua tae ratou ki to
ratou tamarikitanga tuaruatanga. He korero tamariki
rawa atu ia; he kuaretanga ki te tikanga no nga
tangata nana ena tu korero. Ki te kore e whakapaua
e te tangata ona moni ki Toto ki te paparikauta, tena
ranei e makaia noatia, e tanumia ranei ki te whenua,
e waiho ki ro kete ranei takoto ai ? Kaore ra. Mehemea
he moni ta te tangata e kore e puritia tonutia—tena
ano e kokohokona atu, a e taea ano he tikanga e hoko-
hokona ai i tetahi ara e puta mai ai he moni ki te
Kawanatanga, nui atu i to te hoko waipiro. He kuare
rawa te tangata e kore e kitea tetahi tikanga e riro mai
ai he moni ki t.e Kawanatanga pai atu i to te tikanga e
whakapaua atu nei nga moni ki te paparikana. He
tino kuare rawa atu tena korero. Ina na ! kua whaka-
matauria kua kitea ki Aerana taua tikanga. I te takiwa
i rere nui ai nga tangata o tera kainga ki runga ki te
tikanga a Te Matiu (Father Matthew ) i kauwhautia ai
e ia, ara kia whakamatau nga tangata ki te tikanga
kore e kai i te waipiro i roto i nga tau e rima. Kitea
ana i reira i runga i taua tikanga kua iti haere te
kohuru tangata, te tahae, me nga kino noa atu ; a kore
ana he mahi ma nga Kai-whakawa o nga Kooti ki

TE WAKA MAORI O NIU TIRANA.

111

runga ake (me te Hupirimi Kooti nei). Katahi ka
oma atu etahi tangata ki te Kawanatanga o Ingarani
korero ai ki te mutunga o te kai a te tangata i te wai-
piro, ka patai atu;—" Me pehea he moni ma te
Kawanatanga; me pehea he tikanga ; me pehea e rite
ai nga koha mo nga moni i namaia e te Kawanatanga ?"
I ahua pawera hoki te Kawanatanga; ko te aha e taea
e ratou ? kaore ra. Heoi, ka noho noaiho ratou ka
waiho taua tikanga kia haere ana; ka pera me te wa e
ua ana, ka waiho kia ua ana—e taea hoki te aha? A,
i pehea te tutukitanga? He tika ano ra ia, i te
mutunga o te tau tuatahi kitea ana nga moni i puta ki
te Kawanatanga i runga i te ara o te hokohokonga wai-
piro kua iti iho i to tona tuturutanga i etahi tau—kua
iwa te kau mano pauna, £90,000, i ngaro, i iti iho i to
etahi tau. Engari kua nui noa ake te moni i puta ki
te Kawanatanga i runga i etahi ara atu, ara i runga i
etahi mea atu e hokohokona ana e te tangata, tona
pahikatanga ake i to etahi tau i tae rawa ki te toru
rau mano pauna, £300,000. Na, ka kitea i konei
mehemea ka toe te moni a te tangata i te waipiro tera
e hokohokona atu ki runga ki etahi atu ara tika rawa
mo te motu. Tetahi, he hunga mamahi te hunga kaore
e kai ana i te waipiro, he hunga whai rawa, he hunga
e hokohoko nui ana i te taonga, a he nui te putanga o
te moni ki te Kawanatanga i runga i aua hokohokonga.
Tetahi hoki, e kore e mea te Kawanatanga kia tango-
hia atu i roto i o tatou pakete he moni penei rawa me
te moni e tangohia ana i naianei. Inahoki, inaianei e
waru te kau mano pauna, £80,000, a te Kawanatanga
e pau ana i tenei Koroni i roto i te tau kotahi i runga i
te pehanga me te whakawakanga o nga he me nga kino
katoa atu o te motu. Me whakakore te take o ena
kino (ara te waipiro), ka kore hoki aua kino; ka toe
hoki ki te Koroni ena waru te kau mano pauna,
£80,000 ; ka kore hoki nga kino, me nga rawakore
tanga, me nga tini he noa iho, e puta mai ana i runga
i taua mahi kai waipiro. Tetahi kupu e puta mai ana
i nga tangata e whawhai ana ki ta matou tikanga, e
hi ana he takahi na te tokomaha i te tokoiti, he poka-
noatanga ki te rangatiratanga o te tangata, he whaka-
kuare i te tangata. Tena—ko tatou e noho nei, e noho
ana i raro i te aha ? Hua atu e noho ana i raro i te
takahanga a te nuinga. Ko nga mema katoa o tenei
Whare, ia mema ia mema, i tukua mai ki konei i runga
i te kaha o te nuinga i te pootitanga; e noho ana i
roto i tenei Whare i runga i te takahanga a te toko-
maha i te tokoiti. Ko etahi tikanga nui i oti i roto i
tenei Runanga, i oti i runga i te takahanga a tetahi i
tetahi—ahakoa kotahi noa te tangata i pahika ake i
tetahi taha, ka riro rawa te tikanga i tena taha. Engari
ta matou tikanga e mea ana me riro te tikanga whakaae,
whakakore ranei, mo nga paparikauta ki nga tangata
tokorua o roto o te tokotoru tangata, puta noa i roto i
te takiwa katoa. He takahanga tangata ranei tena ?
Ki te riro i te tangata kotahi te tikanga kia tu he papa-
rikauta, e hara ranei tena i te takahi i te tokorua ? Me
tohe koia ki te tokorua tangata kia whakaae no te mea
kaore e pai te kotahi kia whakakorea nga whare papa-
rikauta i roto i to ratou takiwa ? Katahi te tino taka-
hanga i te tangata—he takahi na te tokoiti i te
tokomaha. E kore matou e pai ki tenei tikanga. E
kore rawa matou e whakaae kia riro a matou moni, kia
mate noa atu hoki matou i etahi tukinotanga ke atu, i
runga i nga tikanga kai waipiro o te motu. Ki te ki te
tokomahatanga o te tangata kaore ratou e pai ana
kia tu he whare paparikauta i roto i a ratou, e kore
rawa te tokoiti e tika kia ki me tu ano. E ki ana au
kaore koe e pai ki te whakatau ki runga ki au he
tikanga tango i aku moni kia whiwhi ai koe ki tau kai
e pai ai koe ! He aha te tika kia tohe koe kia homai
au paparikauta ki runga ki au ?—kaore ra. E kite ana
tatou i naianei kei te tangata kotahi te mana ki te tuku
raihana paparikauta puta noa i te Koroni  katoa (ara he

Kai-whakawa); e hara hoki i te tangata i pouritia e te
katoa taua tangata—engari he mea whakatu noa. He
aha te pai o tenei ? He aha i tukua ai he mana penei
ki te tangata kotahi?—he maoa e kaha ai ia ki te puru
i te paparikauta ki roto ki te korokoro o te tangata. E
whakapono aua koe ki te Kai-whakawa, ki te Komi-
hana ranei, he aha koe i kore ai e whakapono ki te
nuinga o te tangata ? Kaore koe e whakakahore ana
ki te whakaaro a te tangata kia puta ki runga ki etahi
atu tikanga, he aha koe i kore ai e tuku he mana ki a
ratou e ahei ai ratou te ki mehemea e pai ana ratou kia
whakaturia tenei hanga kino te waipiro ki o ratou
whatitoka tonu ? Kaore ranei koe e whakapono ana ki
te matauranga o te tangata ki te whakahaere i nga
tikanga o tona takiwa ake ano ? Ina ra ! kua whakatu
koe i nga Rori Poata, me nga Poata Whakaakoranga
Tamariki, me etahi atu tikanga noa atu e riro ai i te
tangata te mana whakahaeretanga i ana tikanga ake
ano ; engari kei tenei tikanga rawa ano ka pupuri koe
i te mana e tau ana ki runga ki to ratou oranga me to
ratou whairawatanga puta noa atu i roto i nga ra katoa
e ora ai ratou i tenei ao! Katahi te mea he ki taku
whakaaro—e kore e tukuna e koutou ha mana ki te
nuinga o te tangata, engari e tukuna ana ki te tangata
kotahi ! E hara hoki i te tangata i whiriwhiria e te
katoa, engari he mea whakatu noa atu. Tena iana ; he
mea tika atu i a matou katoa ena tu tangata e tukua
nei e koutou te mana whakaae raihana? Kaore rawa
au e wehi ana ki te tuku i tenei mana whakaae raihana,
whakakore ranei, ki te nuinga o te tangata mau ai. He
aha ta koutou e wehi nei ? He wehi ta koutou kei
pehia e ratou nga paparikauta? He wehi ta koutou
kei whakaitia e ratou te mahi haurangi i roto i te
Koroni ? He wehi ta koutou kei whakaitia e ratou nga
porangi me nga whare herehere i roto i te Koroni ? He
wehi ranei ta koutou kei whakangaromia e ratou nga
tututanga me nga upoko pakaru ? He wehi ta koutou
kei taea e ratou he tikanga e kore ai tenei hanga te
pirihi ? He wehi ta koutou kei homai e ratou he marie-
tanga he haringa ki nga tangata e mate ana e rawakore
ana i naianei ? E wehi ana ranei koutou ki enei mea ?
Mehemea kaore, aki te mea mai te nuinga o te tangata
kaore ratou e pai ana kia tu he paparikauta i roto i a
ratou, penei whakaaetia e koutou tenei Ture Raihana
kia mana ai. Tukua ki te iwi nui tonu te tikanga. Ki
te whakaaetia e ratou nga paparikauta, e pai ana, na
ratou ano; ki te kore e whakaaetia, he pai anake tona
otinga. Heoi aku kupu i naianei ko te inoi atu ki a
koutou kia aia whakaaro marire koutou ki tenei tikanga,
kaua e makaia ki tahaki me he mea hanga noaiho.

Ka mutu i konei nga korero a te Pokiha. I

muri i a te Pokiha ka korero etahi mema o te
Runanga. Ko etahi i pai ki te Ture a te Pokiha,
ko etahi i pai ki etahi wahi anake o taua Ture—
engari ko te katoa i whakaae ki nga kino me nga
mate e puta ana i runga i te hokohokonga wai-
piro, a i mea ratou he tika kia kimihia e te
Whare he tikanga hou mo nga raihanatanga.
Ko te MAKARINI i whakaae ki nga tikanga katoa
o taua Ture. Ko te KATENE, mema Maori o
tera motu, i mea e whakapai ana ia ki a te
Pokiha mo tana tohe ki tenei tikanga i roto i nga
tau katoa. Ka nui te kaha o te Pokiha ki te
hapai i tenei tikanga. E whakapai ana ia (a te
Katene) ki nga Ukanga o taua Ture, no te mea e
tukua ana he mana ki nga tangata e riro ai ma
ratou te tikanga kia tukua he raihana, kia kore
ranei. Kotahi tana e whakaaro ana, ki te
whakaaetia taua Ture e kore pea e whakahaere-
tia ona tikanga. Kua tu he Ture mo te kohuru,
mo te whanako ; otira kai te kohuru kai te
whanako tonu te tangata. Ka whakaae ia ki

112

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

taua Ture ; engari e whakaroaro ana ano ia ki te
tikanga mo te Koroni. E mea ana ia ki te tu
tenei Ture, akuanei pea kore rawa ai nga moni e
puta ana ki te Kawanatanga. No te Katimauta
te nuinga o nga moni o te Kawanatanga. Nana
noa ake tena whakaaro. Ahakoa, ka whakaaetia
e ia taua Ture.

Katahi ka tu ko KARAITIANA TAKAMOANA, te mema
Maori mo te taha Rawhiti. Kei te taha ia ki a te
Pokiha. Ka nui tona whakapai ki te Ture pera. Kua
tono nga tangata o Haake Pei (Ahuriri) ki te Kawana-
tanga i era tau noa atu kia whakaturia ki reira tetahi
ture mo te hoko o te waipiro; te kupu i whakahokia
mai ki a ratou, me tono ratou ki te Runanga ki Aka-
rana, ma taua Runanga e tuku i ta ratou tono ki te
Paremete ki Ingarani, kei reira rawa te taea ai he
Ture pera mo te taha ki nga Maori. I ki hoki ratou
ka mate tetahi tangata ki mua mai o te whaimanatanga
o te Ture pera. Na, kua mate ano etahi i te kainga
waipiro. Tokorua nga tangata i matauria e ia kua
mate i muri i ta ratou tono, engari kaore i whakahokia
mai taua tono. E hapai ana ia i taua Ture ; ka pooti
ano hoki ia ki runga ki taua Ture. E whakahe aua a
ia ki te paparikauta kia tu ki roto ki nga takiwa Maori;

me waiho i nga wahi kua hokona e te Kawanatanga ;

kaua e whakaturia ki nga wahi e mau tonu ana ki nga
Maori.

Heoi, kaore i ata oti aua korero i taua ra. Tera ano
e panuitia atu e matou mehemea ka oti, kia rongo nga
iwi Maori ki te otinga. Me ata whakaatu hoki e
matou nga tikanga katoa i roto i taua Ture me ka tu
hei Ture.

RUNANGA KOMIHANA KI HERETAUNGA.

Ko nga kupu whakamutunga enei o nga korero i 
tukua ki te Paremete e te Ritimona, te Tiamana o
te Runanga Komihana i whakaturia ki Nepia hei
kimi i nga tikanga o nga hokonga whenua Maori i
Heretaunga ki te Pakeha, ara :—

Ko tenei he mea tika kia whakaatu au ki te Pare-
mete etahi tikanga e kore ai, a muri ake nei, ki taku
whakaaro, nga take o te whakahe a nga tangata, pera
me ena kua oti nei 5 a matou te tirotiro te whiriwhiri.

Te tuatahi. E whakaae ana au ki ta taku hoa
Komihana, a te Manene, ara kia mau tonu i runga i a
tatou whakatakotoranga Ture nga tikanga o roto o te
Ture Whakakore Tahae o 1870. Ki te kore he tikanga
arai pera, tera e puta tonu i roto i nga takiwa katoa he
tikanga whakararuraru i te whaimarietanga o te motu
i runga i te tahae me te apo me te tohe a te tangata ki
te whenua, mehemea he tikanga hoko hangai te hoko
a te Pakeha raua ko te maori i te whenua. Tetahi, e
whakaaro ana au ko tenei Ture Whenua Maori e tu
nei i naianei me whakakore engari ko te Kooti Whenua
Maori me waiho ano kia tu ana, ko etahi o ona tikanga
me whakahou kia ata tika ai;—inahoki, ko tona mana
kua whakaaetia kua nui haere i Toto i nga Maori ; na,
he kakenga haeretanga nui ano tena. E tika ana kia
hangaia he Ture Whenua hou i runga i etahi tikanga
marama.

1. E tika ana kia whakaritea he tikanga e kitea
katoatia ai nga take Maori ki te whenua i runga i tona
ahua tonu ano e mau ana ki te tangata, e taea ai hoki
te tuku tiwhikete take Maori ki te Whenua ki te iwi
tonu, ki tetahi ki etahi hapu ranei, ki te tangata noa
atu ranei. E kore e tika kia whakaahua ketia; te take
Maori nei ano i aua tiwhikete, kia waiho ranei aua
tiwhikete hei mana e taea ai te hoko i te whenua ki
nga Pakeha.

3. E kore e tika kia tukuna noatia he whaitake-
tanga no te Karauna ahakoa ki nga tangata Maori

nana te whenua, ki nga Pakeha ranei nana i hoko i te
whenua, ki te kore he tiwhikete e tukua e tetahi Kai-
whakawa o te Kooti hei whakaatu i te whakaaetanga a
nga tangata maori katoa e whai tikanga ana ki te
whenua kia tukua taua whenua ki nga tangata e kiia
ana mana te Karaati, hei whakaatu ranei ko aua
tangata ano nga tangata nana ake te whenua. Tetahi,
kei nga meatanga katoa me whakaatu tonu i te tuatahi
ki nga maori katoa e whai tikanga ana ki te whenua
kia mohio ratou ko te tikanga o to ratou whakaaetanga
kia riro te whenua ki nga tangata e kiia ana mana te
Karaati he tino tuku rawa atu ia i o ratou take me o
ratou tatanga ki te whenua ki aua tangata, kaore hoki
ratou e whai tikanga ki runga ki te whenua i muri iho,
ki nga moni ranei ki nga aha ranei e puta mai ana i
runga i taua whenaa—a kia oti te whakaatu pera katahi
ka tuhia to ratou whakaaetanga e te Kooti, E kore
rawa e tika kia tukua he pukapuka whaitaketanga no
te Karauna (ara he karaati he tiwhikete ranei) i te wa
e tohe ana te iwi, te hapu ranei, ki to ratou whai-
tikangatanga ki te whenua. He hanga whakararuraru
te tuku karaati ki etahi tangata o te iwi hei kai tiaki
hei kai whakahaere mo te katoa—he hanga whakararu-
raru nui ia ki runga ki ta te Ingarihi whaitaktetanga ki
te whenua me ta te Maori.

He mea tika mehemea ka tuhia e nga tangata maori
nana te tino tikanga ki runga ki te whenua tetahi
pukapuka mo te taha ki te iwi katoa hei tuku ki te
Karauna (te Kuini) taua whenua kia tika ai kia hangai
ai te tukunga a te Karauna i te Karaati e meatia ana
kia tukua.

3. Te tino mea e whaia ana mo enei takiwa e takoto
ake nei, ko te kore raruraru i runga i ta te Ingarihi
whaitaketanga ki te whenua me ta te Maori ake ano, a
me tupato ki etahi tu whaitaketanga kaore e hangai pu
ki runga ki tetahi o enei. Taku i mahara ai e pai ana
tetahi iwi, hapu ranei, e whai tiwhikete take Maori
ana, ki te mea e rite katoa ana to ratou whakaaro, e pai
ana kia whakakitea e ratou etahi tangata o ratou ano
hei kai tiaki hei kai whakahaere i te whenua, hui atu,
ki te pai ratou, ki tetahi apiha o te Kawanatanga. Me
ata whakarite i roto i te Ture nga mana e tukua ki aua kai

tiaki mo te hoko me te reti whenua, a ka tuhia ano aua
tikanga ki te tiwhikete o te take Maori ki te whenua.
Ko nga moni katoa o nga reti me nga hokonga ka tia-
kina mariretia hei tuwhatuwha ki roto ki te iwi ki te
hapu ranei, engari kati tonu ko te pukapuka whakaatu-
ranga o nga kai tiaki i te homaitanga o aua moni ki a
ratou hei whakamarama hei whakawatea mo nga kai
tango i te reti i aua moni, mo nga tangata ranei nana i
hoko te whenua. E tika ana kia tukua he maua ki te
Kooti e ahei ai te whakatu tangata, ki ta te katoa e
hiahia ai, hei whakakapi i nga turanga o etahi o aua
kai tiaki mehemea ka tuwhera (i te mate i te aha ranei) ;

a e kore e tika kia tukua aua kai tiaki kia whakahaerea
nga mana kua tukua ki a ratou i te wa kaore ano kia
taea te tokomahatanga o ratou ki ta te ritenga i whaka-
ritea ai. Heoi te tikanga o tenei he mea kia ahei ai
nga tino tangata te whakahaere i te whenua mo te
katoa ki runga ki ta te ture tikanga—pera ano me ratou
kua whakahaere noa atu. Tera e kitea e nga maori
nga tikanga o tenei whakaritenga. A, me ata whaka-
marama ano ki a ratou ko ta ratou e titiro ai mo nga
moni reti me nga moni hoko ko a ratou kai tiaki ano,
kauaka nga tangata ke atu (nga pakeha) i mahi ai aua
kai tiaki—ara i reti ai, i hokohoko ai. Ko te tino
tikanga ia kia kore e whakaputa ketia nga tikanga o te
take Maori rawa atu ano ki nga whenua ki te kore ia e
tino marama rawa taua whakaputanga ketanga, ki te
kore-hoki e ata whakaaetia i roto i te Kooti taua whaka-
putanga ketanga e nga maori nana te whenua.

Ko nga take e mau ana nga maori ki te whenua i
raro i nga Karauna karaati me take Ingarihi rawa ano
—ara me rite ki ta te Ture o Ingarani. Engari me

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

113

whakarite marire ano he tikanga e rawe ki te iwi maori
mo te takanga o te tangata ki nga whenua o te tangata
mate, me etahi tikanga hoki e tika ana hei here i te
whenua i etahi meatanga kia kore ai e taea te hoko te
aha ranei. Ko te mahi e tuku nei i nga Karauna
karaati, a e waiho ana kia whakaritea ana i runga i te
tikanga maori te rahi o te wahi ma ia tangata ma ia
tangata i roto i te karaati, e he rawa ana—me whaka-
rere atu. Ko te mahinga me te whakahaeretanga a te
Kooti ake ano me ata hanga aku korero, no te mea e
hara i te mea kite rawa naku. Engari kotahi te tikanga
nui kua kitea e au. Ko nga Kai-whakawa o te Kooti
naianei, ki taku i mohio ai, e kore rawa e titiro ki
tetahi mea o waho atu o te Kooti, ahakoa he mea e
matauria ana e te katoa ; heoi ta ratou e titiro ai e
whakaaro ai ko nga tikanga e mauria mai ana ki roto
ki te Kooti korerotia ai e te kai tono, te kai whakahe
ranei. E tika ana te korero a Te Wheoro ki a Kanara
Haarateina (Col. Haultain), i ki ra ia ;—" Kua kite
pea te Kai-whakawa o te Kooti, i etahi meatanga, nga
mahinga kai me nga whare, otira heoi tana e whaka-
rangona ana ko nga korero a nga tangata e puta ana
ki tona aroaro, a e ki ana e kore e tika kia korero ia ki
ana mea i kite ai, engari me tango ia i nga korero anake
e korerotia ana i roto i te Kooti." Ka pera he tikanga
mo te Kooti, e kore ano e tika ; no te mea e taea ano
e nga tangata i te aroaro o te Kooti te whakariterite i
roto i a ratou kia hunaia etahi tikanga kia taea ai ta
ratou e hiahia ai. E hara hoki i te mea rite ki nga
mahinga i roto i nga Kooti whakawa noa atu. Nga
kupu whakatau a aua tu Kooti e tau ana ki runga ki
nga tangata anake nana te whakawa, ara nga tangata
e tautohe ana, etahi tangata ranei e whai tika-
nga ana i roto i a ratou; tena ko nga kupu
whakatau a te Kooti Whenua Maori he kupu whaka-
tuturu rawa i te take o te tangata kite whenua, e hara
i te mea mo nga tangata anake e tohe ana i roto i te
Kooti, engari e mana ana ki te ao katoa. Ka penei he
Kooti, te nui o tona mana, he mea pai kia whai tikanga
ke atu ia hei kimihanga i nga take u nga kereme e
puta mai ana ki tona aroaro i to te uiui noaiho ki nga
tangata i roto i te Kooti. He tika kia whai tikanga ia
e taea ai te kimi ki waho atu o te Kooti i te tikanga te
peheatanga ranei o nga whaitaketanga Maori ki te
whenua. E tika ana kia whai ringaringa te Kooti hei
whatorotanga mana hei hopu mai i nga tikanga e ngaro
ana i runga i ona whakawakanga. E kore e tika kia
waiho ma nga Kai-whakawa e kimi i etahi tikanga e
tika ana kia kimihia i runga tonu ano i te wahi whenua
e meatia ana kia whakawakia—kia tika ai kia pono ai
hoki te whakawakanga. E hara tenei i te mahi e tau
ana ki runga ki nga tikanga whakawa; engari e pai
ana kia whakaritea tetahi apiha o te taha o te Kawana-
tanga mo te taha Maori hei tangata mahi pera i roto i
nga takiwa katoa—me whakatu e te Kawana ki tona
warati. Na, kei nga tononga kia tukua he tiwhikete
whaitaketanga Maori. kia tukua ketia ranei he whenua,
e tika ana kia hoatu ki te Kooti he pukapuka whaka-
aturanga a taua apiha (i ana tikanga i kite ai i runga
i taua mea). Ko nga tangata e whai tikanga ana ki te
whenua me tuku kia tirohia e ratou nga korero o taua
pukapuka, ama te Kooti e whakatika, e whakarere ranei,
i nga korero o taua pukapuka, e whakahoki ranei ki te
apiha nana i tuhituhi kia whakatikaia  e ia ano, ma te
Kooti te whakaaro. Engari ki te kore he pukapuka
whakaatu pera, e kore e tika kia mahi noa te Kooti.

Tenei ano tetahi tikanga e tika ai te hono atu ki te
Kooti tetahi hunga whakahaere tikanga. Ko te wehe-
wehenga o nga take Maori ki ia tangata ki ia tangata,
ki ia hapu ki ia hapu ranei, o te iwi, e kore e ata tika
i tetahi tu Kooti e hara i a ia ake ano i whakatu te
mahi, engari e whakahaere kau ana i tana mahi i runga
i te tono a te tangata kotahi pea, pera me te mahi a te
Kooti Whakawa Whenua Maori Inahoki nga maori

o Ahuriri. I te mutunga o te hoko a te Kawanatanga
i te whenua i reira ka mahue tetahi whenua nui,
whenua pai rawa, ki waenganui o Ahuriri ki te taha
tuaraki me ta te Hapuku wahi i te (aha tonga—ko taua
whenua i mau ki nga Maori i runga i o ratou tikanga
Maori nei ano. Ko taua wahi a tae atu ana ki te Aute
i te taha tonga, haere tonu atu hoki i waenganui o nga
awa a Ngaruroro me Tutaekuri tae noa atu ki te rohe o
te Porowini; ko ona eka, rahi atu pea i te kuata miri-
ona, ko te ahua o te whenua kaore he whenua o Haake
Pei katoa e pai atu anai tena hei whakatupuranga kai.
Ko te wehewehenga o taua whenua nui, whenua pai
rawa, ki nga tangata maori nana, he mea tika kia tia-
kina haeretia e tetahi hunga whakahaere tikanga hei
awhina i te Kooti, mehemea i peratia. Kaore rawa i
pai tena tikanga i whakarerea atu nei taua whenua kia
wehewehea noatia atu—tana tupono noa ki te tika, ki
te he ranei. E kore e tika kia mahia piihi taketahitia
taua tu mahi; e kore e tika te tuku i tetahi karaati
kotahi noa nei ki te kore e ata tirohia i te tuatahi nga
karaati kua tukuna ketia atu, me nga tangata i tukua
ai aua karaati, me nga tangata tono e toe ana a kaore
ano kia whai karaati, me te rahi o te whenua e toe ana
hei whakarite i a ratou tono. Ko tenei kua waiho ma
te Kooti Whenua Maori e wehewehe i etahi takiwa
whenua nui noa atu i roto i nga tangata Maori nana te
whenua, a kaore kia whakatakotoria he tikanga mo te
Kooti e taea tika ai he mahi pera mana; tetahi, kaore,
he tino mana o te Kooti ki ta te ture hei mahinga pera
mana (no te mea kaore e tino tae ki te pera nga tikanga
e te tekiona 21 o te Ture o 1805). Kia kore ianei e
riro nui he whenua i etahi tangata totoa ki roto ki te
Kooti, nui atu i te wahi e tika ana kia riro i u ratou ?—
ko etahi e ti rawa iho ona wahi i ta tona tikanga e
tika ai.

I runga i enei tikanga e rito ana taku whakaaro
ki ta Takuta Hotereni (Dr. Shortland) raua ko Ta
Wiremu Matene (Sir William Martin) i etahi wahi. E
rite ana taku whakaaro ki ta raua e mea nei raua he
tika tetahi hunga ki runga tonu ki te whenua kimi ai i
nga take maori—tika rawa atu i tetahi Kooti he mea
whakatu ki runga ki a te pakeha ana ritenga me ana
tikanga. Tera ano e raru etahi tangata i nga ki tuturu
tonu iho a taua tu Kooti i runga i nga tikanga kua
korerotia i runga ake ra—a ka puta tika ano te whaka-
kino a te tangata. Otira ko tenei kua ahua mohiotia e
nga maori, kua ahua tatu ki a ratou te mana me te
whakahaeretanga a te Kooti Whenua Maori, e kore
tenei e tika kia whakakorea rawatia te Kooti. He
tikanga e pai haere ana tenei, ara te whakarongo a te
iwi maori ki te Ture. Engari e taea ano te whakatika
kia tika nga tikanga me nga ritenga o te Kooti e kitea
ana e ahua he ana.

Ko te tikanga e ki nei a Ta Wiremu Matene me
Takuta Hotereni kia hoatu ki roto ki te Kooti nga
moni katoa e puta mai ana i runga i te hokonga whe-
nua, akuanei kua kore he take e pera ai mehemea ka
whakahaerea te whakatakotoranga Ture i runga i aku

tikanga e tohe nei au. Kei nga tononga ki te Kooti i
runga i nga hokonga whenua maori kia tukua he tiwhi-
kete mo te rironga o te take maori (ara o te whenua
tonu), e kore e mahi nga kai hoko ki te tangata kotahi,
engari ka mahi ratou ki te katoa o nga tangata nana te
whenua, ka hoatu hoki nga moni utu mo te whenua ki
nga rangatira i te ra e whiti ana, pera me te tikanga o
mua. A, e kore nga kai tango i aua moni e whai
tikanga ki aua moni i te wa kaore ano kia tuwha-
tuwhaina ki te iwi—he moni takoto hoki ia na te
nuinga. Ma nga maori ano e ata whakarite i roto i a
ratou ano kia hia ranei o aua moni e riro ki ia tangata
ki ia tangata. Mehemea ka meatia kia tukua ki te
Kooti mana e mahi, heoi he tikanga ma te Kooti ko te
whakahaere anake i runga i ta nga maori e whakarite
ai; no te mea e kore e taea te whakatakoto he tikanga

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

e marama ai i te Kooti—ko te tikanga pai he waiho ma
nga maori ano e tuwhatuwha i aua moni.

Na, ko taku kupu whakamutunga tenei. Ahakoa
kaore ano i ata oti te mahi a te Runanga Komihana
(i Heretaunga), no te mea i mahue etahi o nga mea i
tonoa e nga tangata kia tirohia e matou, ahakoa tena,
kua taea tenei e taua Runanga Komihana tetahi tino
tikanga (a kaore he tikanga ke atu e taea e taua
Runanga)—ara he kohikohi he whakawhaiti i etahi
whakaaro me etahi matauranga hei putake whakata-
kotoranga Ture a muri ake nei. I runga i te mahi a
taua Runanga Komihana kua kitea nga he o te
Ture e tu aua i naianei i te taunga iho ki
runga ki Haake Pei; a kua whiriwhiria nga tikanga
nunui katoa i kitea e te matauranga o te ngakau
i runga i nga mahinga i taua takiwa e ahua tika ai te
whakatakotoranga Tare a muri ake nei.

(Kua tuhia) C. W. RICHMOND.

(TE RITIMONA.)

Nerehana, Hurae 31, 1873.

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.

[He kupu tenei kia rongo mai nga Pakeha reo maori
e tuhi reta mai ana ki tenei nupepa. Hei tera nupepa
ka taia katoatia nga korero o roto ki nga reo e rua, te
reo Maori me te reo Pakeha ano. Na, he mea atu
tenei ki nga pakeho reo maori me tuhi mai a ratou reta
ki te reo Maori me te reo Pakeha ano. Tenei tetahi
reta a Hori Wirikihana o Hauraki katahi ano ka tae
mai, no te 1 6 o Hepetema, i tuhia mai ai. Me tuku
mai e Hori Wirikihana te whakapakehatanga o taua
reta, a ki te kitea he tika ka taia atu i tera nupepa—
engari kia hohoro te tuku mai.]

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Te Kirikiri, Hauraki,

Akuhata 30,1873.

E hoa, tena koe. Mau e uta taku reta ki te Waka
Maori o Niu Tirani ki aku hoa katoa i te motu nei.

E hoa ma, tena koutou ko a tatou reta e panuitia nei
i roto i tenei nupepa e mea nei kia whakatakoto tatou i
etehi Ture e ora ai tatou nga iwi e rua e noho nei i
tenei motu. E hoa ma, kaore he ritenga e hanga ai
tatou te iwi Maori i etehi Ture i runga i taua kupu e
Ki nei me tahuri tatou me hanga i etehi Ture e ora ai
to tatou motu. Engari ano he tikanga ma tatou, he
hopu i nga ture a te pakeha, he mahi hoki i aua ture.
Me waiho ko te pakeha anake hei hanga ture mo tatou,
mo nga iwi e rua. No te mea ko tatou ko nga iwi
maori he maha o tatou iwi; tere ke ano hoki nga rine-
nga a tera iwi a tera iwi. Ko te iwi pakeha he kotahi
tonu, me te tikanga he kotahi ano. Koia ahau ka
mea ma te iwi kotahi te tikanga tatou e ako; ma ratou
hoki tatou e ata tohutohu; ma ratou ano hoki e hanga
he ture mo tatou tahi, ma te iwi kua mana ana ture i
roto i ona iwi i nga wahi katoa o te ao nei kua nohoia
e ia. Ko nga ture a te pakeha he mea hanga mai i
nga Ture a te Atua; i era i tukua e ia kia akona atu e
Mohi ki tona iwi ki a Iharaira i a ratou i te koraha o
Hinai, i te toru o nga marama o to ratou putanga mai
i te whenua o Ihipa, i muri iho i nga tau e 430 o te
nohoanga iho o Hakopa ki Ihipa, tae noa ki to ratou
putanga atu i Ihipa, ara i te tau 2,668 o te hanganga o
te ao, tae noa mai ki te wa i kauwhautia atu ai e Mohi
aua Ture ki a Iharaira, Koia taku kupu ki a tatou, ko
o tatou matua ano ko te pakeha hei whangai mai mo
tatou mo ana tamariki, me tahuri tatou me whakarite
i aua ture. Tera pea koutou e ui mai ki au, e mea
mai;—" Tena ranei koe kei te mahi i nga ture a te
pakeha?" Taku kupu—ae. Rere! Rokohanga mai

tenei motu e te Rongo Pai e kai ana i a ia ano; araia
ana taku kai tangata, peia ana ki tahaki, tutakina iho
ki te Rongo Pai. Kaore ano i puta noa he kino maaku
i nga rohe katoa o toku takiwa o te oroko taenga mai
ra ano o te Rongo Pai, a tae noa mai ki tenei ra. I
roto ano hoki i nga ra o taua Rongo Pai i tae mai nei
ki to tatou motu, ara e tata ana ki te tau 1854, ko
tetehi pakeha ko te Maori te ingoa—ki hai nga iwi o
Taraiwaru i pupuri i a ia, tuku tonu ki te ture. Kei
whea koa ianei e hoa ma te Pa horo a te pakeha i
tenei wahi i Toto i te takiwa i mura ai te ahi i nga wahi
katoa o te motu nei ? Tera ano pea koutou e ui mai
ano;—" He aha no tatou te hanga ai i te Ture mo to
tatou motu ?" E tika ana ano tena patai. Otira, e
hoa ma, kua tukua atu e tatou he tangata maori ki Toto
ki te Whare hanga Ture mo tenei motu. Mehemea
kaore ratou e whai wahi i roto taua Whare. Mehemea
hoki ka oti te ture i Toto i taua Whare i panuitia nei i
tera marama ka mahue nei, e ki nei te Pire o taua Ture
ma te Kawanatanga nga awa wai-maori i nga wahi
katoa o te motu nei. Tena, ki ta koutou whakaaro na
wai ma anake i hanga taua Ture ? Na ratou katoa i

roto i taua Whare. He mea pai rawa e hoa ma ki taku
mohio me he pakeha anake i Toto i taua Whare, nana
te mate me te ora—me aha, e pai ana na te pakeha na
te iwi nana tana mahi.

Te kupu mo nga uhunga tupapaku, me nga hui noa
iho, e panuitia nei kia whakamutua; e pai ana ano
tena kupu. Otira ko te mea pai rawa me tahuri nga
tino tangata o tenei wahi o tera wahi ki te arai i nga
hui pera i nga wahi katoa o tona takiwa ake, hei reira
ka panui mai ai.

Engari rawa e hoa ma te reta a Wiremu Paora Te
Whetu e whaki nei i tetahi wahine maori i moe i tetehi
pakeha he apiha, a whanau ana nga tamariki tokotoru.
I muri i nga tamariki ka ngaro taua pakeha, e ngaro
nei, e ngaro nei—e ai ra ta Wiremu Paora. Na, e nga
iwi maori katoa o te motu nei, me tahuri tatou ki te
hapai i te reta a Wiremu Paora. Me tahuri nga iwi
maori katoa me tuku i etahi pitihana ki te Tumuaki
me nga rangatira katoa o te Runanga Nui o Niu Tirani
kia hanga etehi ture mo nga wahine maori kia kaua e
riro i nga pakeha. Koia ra tena tona ahua e panuitia
nei e te reta a Wiremu Paora o Tauranga. Ta te mea,
e hoa ma, he kupu tenei kua puta i o tatou hoa pakeha.
E rapu ana ratou i te tikanga mo tatou, mo te iwi
maori, e tupu ai. No te mea kua kite ratou i to tatou
tupu e heke ana. E tika ana taua kupu mehemea, e
hoa ma, e tino pouri ana o tatou hoa kei ngaro tatou.
He mea tika ano tenei, me tahuri mai te Kawanatanga
hei hoa mo tatou ki te hapai i tenei Ture kia waiho a
tatou wahine ma tatou anake ma nga maori. Ahakoa, e
hara tenei i te take i ngaro ai tatou, otira e pai aua
taku kupu. Ko te maara hoki tena i tupu ai tena kai,
a te tangata. Ki te riro hoki te maara a tetehi i te
tangata ke, ka pena ano nga mea e tupu ana i runga, e
kore e hoki mai ki te tangata i te maara. He mea pai
rawa kia kaua o tatou hoa pakeha e. whakatete mai ki
tenei kupu aku, me titiro ia ki te reta a Wiremu Paora
Te Whetu e ki nei i mahue papa i taua pakeha apiha
tana wahine me nga tamariki kia ngokinoki ana i te
marae o te kainga me he heihei me he kuihi te rite e
ketu ana. He tamaiti rangatira tonu no te pakeha
taua tangata nei, me tera ingoa ka mau ki a ia he
apiha. Kia kaha tatou e hoa ma ki te tohe ki te
Runanga ine u tatou mema kia hanga tenei ture. He
mea miharo rawa ano hoki tenei e hoa ma. Ko ahau
te tungane, ka riro taku tuahine i te pakeha, he pai noa
iho ano hoki tenei ki te whakaaro a o tatou hoa. Me
he mea ko ahau i tango i te tuahine o te pakeha, he
mea whakarihariha rawa tena ki o tatou hoa. E nga
iwi maori he aha te take i whakariharihangia ai taku
tango i te tuahine o te pakeha ? (Otira kei te mohio
1 katoa tatou ki ona ritenga). Rere ke te tikanga i nga

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

115

Hurai, he whakarihariha kei riro a ratou kotiro, he
whakarihariha ano kei tango i nga kotiro ke. Koia 
taku kupu me whakahe rawa i nga pakeha e tango
marena kore ana i a tatou wahine. Ko nga wahine
katoa kaore ano i marenatia me tango noa mai me
whai utu ranei te tane raua tahi ano ko te wahine ki
taua Ture ; ma nga Kai-whakawa ratou e whakahe.
Me tango ano te wahine enga maori, ko taua Ture ano
hei tuara mo ratou; ta te mea ko te pakeha he iwi
mohio ki tena mea ki te marena, a me herehere hoki
te wahine e moe noa iho ana i te pakeka. Kaore au e
mohio ki te he o te maori e moe marena kore ana i te
wahine. E hara tena mea i ona tupuna; he mea tupu
rnai nga rangatira o te maori e rangona nei nga ingoa
i roto i nga wahine ki hai i marenatia ki a ratou tane.
He roea pai ano te marena ma te hunga e hiahia ana.
He marena tonu na.te maori te whakaaetanga no nga
matua iho ra ano, tuku iho, tuku iho. Na, koia tenei,
kaua te iwi mohio e whakahoki i a ia ki te kuaretanga
E nga wahine maori katoa e moe ana i te pakeha, e
kore ianei koutou e aroha ki a koutou ? Kei peneitia
koutou me to koutou hoa e panuitia nei e Wiremu
Paora. Hei kupu tena ki o koutou mea e whai wha-
kaaro ana kia whakaarohia e ia tenei mea. Ko tana
aroha ki a koe kei tena wa anake. Mutu iho a, hei
muri iho, ka tangi koe i tenei tangi ki a koutou ko o
koutou tamariki:—

Kaore te whakama o te tamariki e,
Tautokorna rawa te putanga ki waho ra ;

Kei whea to matua nana koe i wero mai—
Tena ka riro i te tini o te wahine, a.

E pa e te Umakau Ohomatakamokamo, tena koe.
I ui nei koe ki au, " He aha te Rukuruku ?" E hoa,
he kete te rukuruku, he kete ki hai i ki i te kai—
putikia iho nga kai ki te tangere o te kete. Koia tena
kupu a te " Putiki" me te "Rukuruku;" e rua hoki
nga kupu o tena mea i roto i te whakatauki. Ko te
Rukuruku a Whakaotirangi, me tenei ano ko te Putiki a
Whakaotirangi, mutu tonu tena mea te Rukuruku i
kona. Tote matau me te aho tona takotoranga he ipu,
ara he oko ; tona ingoa tuturu he taputapu. Te rua o
ui, " Ko wai te matua, te whaea, me te tane a Whaka-
otirangi ?" Ko taku korero ano hei korero maku. Ko
Puhaorangi te tangata nona tena waka a te Arawa. I
riri ia mo te wahanga o tana whare e Tamatekapua, na
kona ia i noho atu ai. Ko Ngatoro, no Tainui tena
tangata, me kaore koe i rongo. Ko ena tangata tokorua
he tohunga anake. Ki to mohio ko wai te tohunga o
Tainui i muri i te rironga o Ngatoro i a te Arawa? 
Tena i mate a Tamatekapua  ki whea ? Kei whea hoki
e tanu ana? Nau hoki i ui huna mai ki a au, koia ka
uia hunatia atu e au ki a koe. E tika ana tena, i wha-
nau mai au i a koe. E hoa, ko wai te tupuna o te motu
nei e hapa ana i au ? Kaore aku kupu whakahe mo
to waka mo Ngamahanga-a-Tuamatua,, kaore ano kia
mohiotia noatia e te motu nei. Katahi ano te kapu
whakahe mo to waka ka puta atu i toku mangai. E
taea hoki te aha i te papai o nga tangata o runga i a
Tainui i rere mai ai au wahine e waiho mai na e koe
hei amuamunga mai mau ki a au.

E hoa, e ora nei ano ranei te tangata nona tenei
ingoa a Te Umakau Ohomatakamokama?

Na HOANI NAHE.

[E hoa e Hoani, na wai i korero ki a koe ki tena
Ture e ki nei koe e mea ana te Pire o taua Ture, " ma
te Kawanatanga nga awa wai-maori i nga wahi katoa o
te motu nei ?" E he ana matou ki tena Ture. Aku-
anei he tangata whakakiki teka pea nana ena korero ki
a koe—ko tetahi pea o te tu tangata e waiho nei he
mahi mana ko te whakaowhiti kau i nga iwi, ko te wha-
kararuraru kau i te motu. Kotahi te Ture e mohiotia
ana e matou e hangaia ana i roto i te Paremete

inaianei, he Ture whakatuwhera i nga awa kia taea ai
e te tangata te whakaheke mai i ona rakau ki waho.
Mehemea e noho ana koe i to wahi whenua i te kauru
o tetahi awa, tena ranei koe e pai kia katia atu koe ki
runga e te tangata o te taha ki raro rnai?—kia kore
hoki koe e tukua ki te whakaheke mai ki waho i o
rakau i mahi ai koe hei hoko oranga mou ? Na, ko te
tikanga tena o taua Ture. He mea kia kore e kaha te
tangata e noho ana i te taha ki raro ki te kati i te awa
ki te tangata e noho ana i te taha ki runga, mo ana
rakau kia whakahekea mai ki waho. Kua kitea hoki
taua whakaaro i etahi tangata (pakeha) i mea ai kia
hangaia taua Ture. E hara i te mea ka mana taua
Ture ki te motu katoa i te otinga tonutanga mai i roto
i te Paremete ; engari, tona tikanga, e tukua ana ki nga
Huparitene mana he whakamana i roto i tona Poro-
wini i tona Porowini—e kore ranei. Tena ano hoki e
whakarongo te Huparitene ki te whakaaro a nga tangata
i roto i tona Porowini. Ki te hiahia nga tangata katoa
o tona Porowini kia kore e whakaturia taua Ture i roto
i a ratou, ma ratau e pa atu ki te Huparitene. Tena,
ko te kupu e ki na koe roa te Kawanatanga nga awa
katoa, kaore matou e mohio ana ki tena.

Tetahi. Ko te. kupu mo te wahine maori moe marena
kore i te pakeha, kaore he tikanga i te ture mo tena. Kai
te he ou whakaaro ki te ahua o tenei hanga, o te ture,
i hangaia ai. Ki hai i hangaia te ture hei whakakuare
i te tangata, hei whakataurereka i te tangata, engari
hei whakarangatira i te tangata. E kore e taea te wha
kakuare i te tangata i tenei rangi o te maramatanga, o
te mautauranga, o te rangatiratanga o te au katoa. E
ki ana te ture he rangatira nga tangata katoa ; kei a ia
ake ano tona whakaaro ki te tikanga mona ake, ara ki
te kore ia e tahuri ki te takahi ki te tukino i tetahi atu
tangata; ka pera ia ka he ia i te ture—he takahi hoki
tana i ta te ture e hapai ana, ara ko te rangatiratanga
o te tangata. Mehemea ka hangaia he ture kia kore e
moe te wahine i tana tane e paingia ana e tona ngakau
he whakakuare tena i te tangata, he here i tona tinana
me ona whakaaro i roto i a ia—katahi te tikanga wha-
kataurereka rawa atu i te tangata ko tena. E ki ana
koe he mea whakarihariha ki te pakeha me ka riro i a
koe tona tuahine hei wahine mau. Kaore ra te ture e ki
ana kia kore koe e moe i tetahi wahine pakeha mau. Ki
te mea he tangata pai koe, he tangata whai oranga mo
tau wahine, a ka kite koe i te wahine pakeha e mate
ana ki a koe ; heoi, ta korua moe atu, hei aha ma te
Ture ?—he rangatira tahi korua ki ta te ture tana titiro,
kei a korua me o korua matua te whakaaro mo korua.
Otira e tika ana to korero mo nga tamariki hawhe kaihe
e mahue kau noaiho ana e nga matua. He tikanga he
rawa ano hoki ia, a e pouritia ana ano e matou taua
mea. E hara i te tangata totika nga matua o nga
hawhe kaihei kore ai e whai whakaaro tika—he tangata
manene noa. He Ture ano ta te Pakeha mo te tangata
whakarere i ona tamariki i whanau i te wahine marena
kore. Mehemea ka whakawakia taua tu tangata e te
whaea ka kiia e te ture kia hoatu moni ia i roto i nga
wiki katoa hei oranga ino nga tamariki i te wa e paku-
paku aua, e kore ana e kaha ki te mahi oranga mona.
Heoi ra.—Na te KAI TUHI o te WAKA.]

Ai te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Pipiriki, Whanganui, Hepetema 9, 1873.
E hoa, tena koe i rungai tau mahi.

E hoa ma, e nga iwi katoa, he tika, rawa nga kupu
o te pukapuka a te tangata o Akarana i tae mai nei,
ara o te 30 o Hurae kua taha nei, kia huihui katoa nga
rangatira o te motu nei ki te tuhituhi ki a te Kuini kia
whakatuturutia te Makarini mo te taha Maori ki tenei
motu. He tika rawa tenei, no te mea i era Kawana-

NIU TIRANI.

HE TANGATA MATE.

Ko HORI NGANGARO o Waiapu. I mate i te 6 o nga
a o Hurae 1873. He tangata ingoa nui taua tangata
i tona iwi. He tangata atawhai ki te manuhiri. E
ui ana te tangi a tona iwi ki a ia ka mate ra.

Ko MOHI TARAPUHI o Ngatiraukawa. I mate ki
Rangitikei. I nehua i te 3 o nga ra o Akuhata. He
rangatira taua tangata, he uri no te Whatanui kauma-
ua o mua o Ngatiraukawa.

GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.