TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9]. PO NEKE, WENEREI, AKUHATA 27, 1873.

[No. 13.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua homai moni mo a ratou nupepa,
wa:—

£ 3. (d.

1873-41 Rewi Taikawa, Whangarei ... O 10 O
1873-4 Eru Nehua, Whangarei ... ... O 10 O

Tenei te reta a Henare Kingi Tipuaki o Torere, kua tae mai
E whakaatu mai ana i te poharatanga o te iwi ki te tai rawhiti
ara, ki Opotiki. Engari e kore e taea te uta ki runga ki te
Waka nei, he nui no nga korero mo nga mahi o te Paremete.

Kua tae mai te reta a Haora Te Kairoto, o Pipiriki, Whan-
ganui. E whakapai ana ki nga korero o te Waka nei, te kai
kawe i nga tikanga marama ki nga tangata e noho ana i roto i
te pouritanga.

Ko te roanga tenei o to matou korero whakaatu i te
tikanga o tenei mea ingoa nui o re Ture, a ko te kupu
tenei inaianei hei whakarite ma te iwi, ara " Ko te
Ture kia hapainga," hei tiaki mo te katoa, mo te iti mo
te rahi, kia noho ora ki te tangata me ona taonga hoki.
I ki matou i tera Waka, e rua nga tino Ture o te ao
nei. ko ta te Atua i whakakite ai, ko ta te tangata ano
i mohio ai, he mea kite e tona ngakau maori, a mehe-
mea i noho ahua maori nga tangata katoa o tenei ao, i
noho wehewehe; kua kore he take mo tetahi atu ture
mona. Ko tenei he hunga noho huihui te tangata, he
wehi nona kei pa mai he mate ki a ia i tona mararata-
nga i runga i te whenua ; engari ki a ia te noho tahi,
kia ai he hoa tiaki mona i nga wa o te he. Engari
he kore wahi hei nohoanga tahitanga mo nga tangata
katoa o te ao, na reira i noho ke ai tenei iwi, me tera
iwi ki ona whenua ano. me te whakahoa ano tetahi ki
tetahi, me te whakatakoto tikanga mo ratou whaka iwi
e tau ai te rangimarietanga ki runga ki a ratou katoa.
Ko nga ture hoki hei whakamana ma ratou katoa kua
oti te mahi, me nga whakariteritenga me nga kupu
kawenata tetahi ki tetahi i runga ano i te mahi Kawana-
tanga o ia iwi o ia iwi. E ahua rite ana hoki etahi o
nga ture o nga iwi katoa o te ao, i noho tika ai, i noho
ora ai ratou, a waiho ana hei ture pumau mo ratou
katoa. Ko aua ture koia enei: ko te tikanga mo nga
tupapaku i te ra o te parekura kia ata nehua, te wha-
katu tohu pakanga, te tikanga o nga wahi tapu. Kei
nga ture hoki o nga iwi etahi tikanga mo ratou whaka-
iwi ara nga tikanga hapai mo to ratou mana, mo to
ratou mahi whakarite, hokohoko, tetahi ki tetahi i roto
i te rangimarietanga, nga tikanga mo nga rangatira nui
e whakaritea ana hei kawe korero o tetahi iwi ki tetahi
iwi, kia atawhaitia i runga i te ture rangatira. Nga
take tika mo te whawhai, me ona ritenga hei whaka-
mana mo tetahi, nga tikanga hei whakaputa ma nga
iwi e whawhai ana ki era atu iwi e noho noaiho ana,
kahore e uru ana ki te whawhai o era iwi, kua noho
mauahara tetahi ki tetahi. Nga tikanga mo nga mea
e kiia ana kua riro i te rau o te patu: nga tikanga hei
whakamana mo ngahua riri ina whawhai raua, ara nga
ritenga e mau ai te rongo, te tikanga whakaora mo nga
korero kawe korero tetahi ki tetahi, te tikanga mo nga
pahi e ora ai te tangata i a ia taua mea ma haere ia ki
nga whenua o te hoa riri, nga tikanga o nga iwi e piri
ana tetahi ki tetahi hei whakakaha, ina ka whawhai
ratou ki etahi atu iwi, nga take hei whakamutunga mo
te whawhai e mohiotia kua tau nga korero hohou
rongo o tetahi ki tetahi, me te mana, me te whaka-
maoritanga o nga pukapuka whakariterite o tetahi iwi
ki tetahi iwi. Ko etahi tu tikanga e mohiotia ana e te
ngakau tangata hei ture pumau mona, he tika hoki o
te ahua, he mea kite e nga iwi mohio o te ao i nga
tini whakapaparanga tangata e whakahaere tonu ana i
nga tikanga o te pai, o te ata noho, e whai matau-
ranga ai ia. ko etahi o aua tikanga he mea na nga
runanga huihuinga iwi, a whakataua ana hei ture
pumau mo te tangata.

Ka mutu i konei a matou korero whakaatu mo te
tikanga o nga ture o nga iwi katoa, a, inaianei ka huri
tenei ki te titiro i te tikanga o nga ture kua kitea e te
iwi kotahi hei ture whakatika mona, e noho tika ai ia
ki ona wahi ano, ara nga ture whai mana o te Kawana-
tanga, he mea whakahau i te pai kia rite i te tangata,
a ko te kino kia takahia ki raro. Ko tenei tu ture he
mea whakamarama i nga tikanga e tika ai te whaka-
haere o te tokomaha tangata ki a ia tokomaha tangata
ina noho huihui ki nga wahi o te ao—haunga ia nga
ture kua whakaaturia mai e te Atua, me nga ture kua
mohiotia e te ngakau tangata, hei ritenga whakahaere
mona ki a ia whaka-tangata o tetahi ki tetahi, ara, te
ture atawhai, tiaki mo te katoa, kia kotahi tikanga mo

100

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

tupapaku. Akuanei, tona mutunga iho, ka mea tera
motu kia wehea atu ratou i tenei motu—e kore ratou e
pai kia whitikitia ratou ki te tupapaku. Tera atu nga
korero a te Weekipiri i runga i taua tono, engari ko te
ara tonu tenei o ana kupu.

Katahi ka korero a WI PARATA, ka mea :—
" Kaore au e marama ana ki te ara e tika ai taku
whakaae ki te tono a te mema mo Kaiapoi (a te Weeki-
piri). E kore e tika kia whakaritea nga whenua e mau
ana i raro i nga Karauna Karaati ki era whenua i
hokona i raro i tera tikanga tawhito. Kaore au e
mohio ana he mea tika kia kawea mai ki te aroaro
o tenei Whare aku mahinga ki te tangata noa atu i aku
whenua Karauna Karaati. Ki te reti au i taku whe-
nua ki tetahi tangata noa atu, kei a maua te tikanga.
E reti ana e au i taku whenua ki a ia, e homai ana
e ia i te moni ki au. Mehemea e ata tirohia ana
tenei mea, me titiro hoki te tikanga o nga whenua i
hokona e Kanara Weekipiri i tenei takiwa i mua ai.
Ko enei whenua i utua ki te pukapuka—a kaore ma-
tou e mohio ana ki te tikanga o ena pukapuka ki a
te Kuini, ki a te Kawanatanga ranei. Ko nga hokonga
whenua a te Kawanatanga, kaore he raruraru i nga
maori me nga pakeha i runga i ena, i te Kawana-
tanga hoki. Kaore he raruraru i te Kawanatanga i
runga i nga whenua i retia. Ko te korero i korero tia
mo te hokonga whenua a Teone Matini, kaore he
tikanga e mauria mai tena ki te aroaro o tenei
Whare, no te mea kaore ano tena whenua kia puta i
roto i te Kooti Whenua Maori, a ko nga moni a Teone
Matini kua makaia noatia, me te kohatu o makaia
ana ki te moana. Mehemea kua oti taua whenua i
roto i te Kooti, a kua mohiotia nga tangata nana,
 penei kua tika te hoko a Teone Matini. Te tikanga
i kaha ai nga pakeha noa iho ki te hoko i aua tu whe- i
nua, na te Tapeta i whakanoa, nana (na te Tapeta) i
whakakore te panuitanga whakakati i te hoko a nga
tangata noa atu i aua whenua, a na te mema mo Kaiapoi
(na te Weekipiri) i tautoko ake tana tikanga. E hiahia
ana au kia rongo au ki te tino tikanga o te tono a te
Weekipiri ki enei pukapuka. Mehemea he korero
whakahe tana ki a te Kawanatanga mo runga i enei
mea, me whakamarama mai e ia, Ko tona kupu e ki
mai nei e korero kau mai ana te Kawanatanga ki au i
runga i etahi tikanga anake, kaore i runga i etahi, e
kore au e whai kupu mo tena. Kaore hoki ia e mohio
ana ki a matou kimihanga ko te Kawanatanga."

Ka tu ko te PAKARANA (Mr. Buckland): Ki tana
whakaaro mehemea ka whakaaetia he pukapuka
whakaaturanga pera, akuanei te kitea ai e kore e pera
nga tikanga me ta te Weekipiri i whakaaro ai. E
mohio ana ia ko te nuinga o nga whenua e whakawa-
kia ana i roto i te Kooti Whenua Maori he whenua
pukapuka e hokona ana e nga pakeha noa atu hei
nohoanga tuturutanga mo ratou. Kei nga wahi i
hokona nuitia he whenua, he whenua kikino ia. I te
Porowini o Akarana he wahi pakupaku te nuinga o nga
wahi whenua e hokohokona ana e te pakeha, hei kainga
noho tuturu mo ratou. Ki tana whakaaro kei nga
maori tonu te whakaaro ki te hoko i ana whenua, ki

te kore ranei.

Ko te MARE (Mr. Murray) i whakaae ki ta te Wee-
kipiri korero—i rite tahi ta raua whakaaro.

Ka tu ko te MAKARINI (Mr. McLean), ka ki kaore te
Kawanatanga e whakaaro ana he mea tika kia whaka-
takotoria katoatia ki te aroaro o te Whare ena tikanga
i tonoa ra e te Weekipiri. Engari me whakatakatotia
e ia ki te aroaro o te Whare tetahi pukapuka whakaa-
turanga i nga hokonga a te Kawanatanga i nga whenua
maori, me nga moni takoha kua riro mai ki a te
Kawanatanga, no te mea he tikanga ena e tika ana kia
whakatuwheratia ki te katoa. Ki te whakaaro a te
Kawanatanga e hara i te mea tika kia tonoa e nga
mema kia whakakitea mai nga hokonga a nga tangata

noa atu. Ko te tangata e hiahia ana kia kite i ena
mahi, mana e haere ki te Tari Rehitatanga i aua tu
pukapuka hokonga whenua, ka hoatu i tona herengi
kotahi, ka kite ia.

Hurae 31, 1873.

I runga i te tono a TAIAROA i whakaaetia e te
Runanga kia tu he Komiti hei kimi inga tikanga o
nga whakaaetanga ki nga maori o tera motu o Ngaitahu
kaore nei ano kia mana noa. I kiia kia ahei taua
Komiti ki te whakarite kia puta mai nga tangata e
paingia ana e ratou hei korero i to ratou aroaro, kia
tukua mai hoki nga pukapuka e pai ai ratou hei tiro-
hanga ma ratou. Ko nga tangata o te Komiti, ko te
Makarini, ko Wi Parata, ko te Hinana, ko te Wiremu-
tana, ko te Roretana, ko Taiaroa ano.

NGA HUARAHI ME ONA TIKANGA.

Te hanganga me te Whakapainga i nga huarahi.

1. Nga rori nui.—Kua tuhia ki tera Waka etahi o
nga tikanga mo nga rori nui, ara, nga rori e takoto ana
i waenganui o te Porowini, e ahu atu ana hoki ki
tetahi Porowini, penei me te rori nui e ahu atu ana i
Poneke ki te awa o Wairarapa, a tae noa ki te Porowini
o Ahuriri; me te rori nui hoki e ahu atu ana i Poneke
ki Whanganui, a tae noa ki te Porowini o Taranaki.
Ko te mahinga i enei rori, me nga piriti aha atu ranei o
enei rori, e utua katoatia ana e te Kawanatanga o te Poro-
wini i roto i nga moni ake o te Porowini. Na, kia ahei
ai te tono utu i nga tangata e haere ana i runga i enei
rori me nga puriti, kia puta mai ai he moni mo te
hanganga, ka tika kia whakaturia he aukati, ara, he
keeti ki tetahi wahi o te rori, ki nga piriti hoki; a ko
te tangata e hiahia ana kia puta me utu i tetahi moni
mo tona hoiho, mo te kau, mo te hipi, mo te poaka»
nanenane ranei, me utu hoki ia i tetahi moni mo tona
kaata, kareti ranei, ina puta i aua keeti. Mehemea ka
kore te tangata e utu i te moni, i runga i te tono o te
kai-tiaki o taua keeti, ka kawea ia ki te aroaro o tetahi
Kai Whakawa kia whakawakia ia mo tona he, a ka
whakataua e te Kooti kia utu ia i te moni i tonoa ra ki
a ia, ka whiua hoki ia mo tona putanga pera mai.

2. Nga rori Takiwa.—Kia tika ai te whakahaere i
nga rori o nga takiwa, ko ia Porowini ko ia Porowini
e wahia ana kia rite ai etahi takiwa; a ko ia takiwa ko
ia takiwa ka wahia ano, kia whitu wahanga  o te takiwa
kotahi kaua e iti iho i te whitu. Ko nga tangata e
noho ana i ia wahanga o te takiwa, ka whakatu i tetahi
o ratou hei mangai mo ratou i roto i te komiti runanga ;

ko ia te kai whakahaere o taua wahanga i roto i taua
komiti. E whiriwhiri ana ia wahanga i tetahi tangata,
a tokowhitu nga wahanga o te takiwa, ka tokowhitu
hoki nga tangata ka whiriwhiria i roto i te komiti o te
takiwa hei whakahaere i nga mahi rori. Na, ka whiri-
whiria e aua tangata tokowhitu tetahi o Tatou hei
tumuaki mo taua komiti. Ma te komiti e ata whakaaro
marire i nga rori e tika ana kia hanga i roto i taua
takiwa; kimihia ana hoki e ratou nga moni e pau mo
te hanganga me te whakapainga i aua rori. No konei
ka mohiotia nga moni hei tango, katahi ka tonoa i nga
tangata noho whenua katoa o taua takiwa tetahi moni,
i runga i te utu tika o a ratou whenua, kia riro mai ai
nga moni kotoa mo te hanganga i aua rori. Ko te
tikanga tenei; Mehemea e 500 eka a tetahi tangata i
roto i te takiwa, a kahore i te taea e te tangata te haere
atu ki taua wahi i te kore huarahi, mehemea ka hokoa
taua whenua tera pea e kore te utu e tae ki te ono kapa
mo te eka. Engari mehemea he rori pai e puta atu
ana ki taua whenua, a ka noho tata nga tangata ki
reira, ka taea hoki te harihari atu i nga paraoa, i nga
huka, etahi atu taonga ranei; ki te tango mai hoki i
nga taewa me nga witi ki te taone hei hoko, ka tae pea

TE WAKA MAORI O NIU TIRANA.

101

nga utu mo taua whenua ki te kotahi te kau pauna
(£10) mo te eka kotahi. No reira, e tika ana me utu
te tangata nana te whenua e whakanuia ana e te rori,
i tetahi moni hei hanga i taua rori kia pai ai. A mehe-
mea kahore he tangata e noho ana i runga i te whenua,
ka whakarItea etahi tangata mohio hei titiro i taua
whenua, kia oti tera, ka whakaatu mai ki te komiti i
nga utu tika mo taua whenua mehemea ka hokona.
Katahi ka tuhia e ratou ki roto ki tetahi pukapuka te
ingoa o te tangata nana te whenua, nga eka o taua
whenua, me nga utu ka riro mai mehemea ka hokona.
E whai mana ana te komiti i runga i te ture ki te tono
i ia tau i ia tau, ki te tangata nana te whenua i te kapa
kotahi i roto i te pauna moni, mo nga moni tika o taua
whenua ina riro mai i runga i te hoko. E kore e tika
kia nui ake i te kapa kotahi i roto i te pauna ; tera pea
i etahi tau e kore e tae ki te kapa kotahi te nui, engari
kia rite tahi te utu o nga tangata katoa mo te whenua
kotahi ano te ahua. A, mehemea ka tae te utu ki te
rima mano pauna (£0,000) mo nga eka e rima rau
(500) o taua tangata, ka tika kia utu ia i nga kapa e
Tima mano (5,000), ara, te £20 168. 8d. mo taua whe-
nua hei utu mana mo te hanganga i nga rori o taua
takiwa. Ko tenei moni he utu no te tangata nana te
whenua i ia tau i ia tau, e karangatia ana ko " te moni
mo nga rori." Tera pea e rua rau e rima te kau (250)
nga eka o tetahi tangata i roto i te takiwa, a, ko taua
whenua kua retia atu e ia ki tetahi tangata ke, ko nga
moni reti e puta mai ana ki a ia i Toto i te tau e whitu
te kau ma rima pauna (£75). Na, ka whai mana te
komiti i konei ki te tono i tetahi moni i te tangata
nana te whenua, i te tangata ranei e noho ana i runga
i te whenua, kia rite ki te rima pauna (£5) i roto i te
rau pauna e puta mai anu mo te reti, e rite ana tenei
ki te herengi kotahi i roto i te pauna e utua ana mo te
reti; a, ko taua tangata e noho ana i runga i taua
whenua, ka utu i nga herengi e whitu te kau ma rima
(758.), ara, te toru pauna me te te kau ma rima herengi
(£3 158.), E ata kimihia ana i runga i tenei tikanga
te utu tika mo nga whenua katoa o te takiwa, a me
utu te tangata nana te whenua, e te tangata ranei e
noho ana i runga i te whenua, te moni tika hei hanga
i nga rori. Ko enei moni e kore e riro i te Kawana-
tanga, engari e utua ana ki te komiti whakahaere i nga
rori, a e whakapaua ana e ratou ki te hanga rori hou,
whakapai ranei i nga mea tawhito. Tenei ano tetahi
tikanga, mehemea ka rongo te Kawanatanga e nui
ana te hiahia o nga tangata o tetahi takiwa kia mahia
he rori, i runga i tenei kohikohi moni, tera te whakaae
ai ratou ki te homai i tetahi moni hei apiti mo era kua
oti te kohikohi i ia takiwa, i runga i te whakaaetanga
o te Kawana raua ko te Huperetini, hei hanga i etahi
rori hou, me etahi piriti hoki i roto i te takiwa.

Notemea e whai mana ana te komiti ki te tono
i tetahi moni i te tangata nana te whenua, i te
tangata ranei e noho ana i runga i taua whenua hei
hanga rori, ka taea e taua komiti te tamana i te
tangata kia whakawakia ai mehemea ka kore ia e utu
i te moni i runga i to ratou tono. Ki ta te ture
ritenga he nama tera no te tangata nana te whenua, no
te tangata ranei e noho ana i runga i te whenua; a
mehemea ka kore taua tangata noho e utu i taua nama,
ka tangohia ona kau, ona hoiho, nga taonga ranei o
tona whare hei whakaea i taua moni. Mehemea kahore
ona moni, taonga, aha ranei, ma te tangata nana ano te
whenua e utu. E kore o taea e taua komiti te hoko
i te whenua hei whakaea i tenei moni, engari me haere
atu ratou ki te Kooti Hupirimi ka tono atu ai ki te
Kai Whakawa kia hokona e ia te whenua. Na, ka
panuitia e te Kooti Hupirimi nga moni o taua nama
mo nga marama kotahi te kau ma rua, kia whai taima
ai nga tangata nana te whenua e noho mai ana pea i
Ingarangi, i Amerika ranei, hei utu i taua moni.

Mehemea ka pau nga marama kotahi to kau ma rua o
taua panui, a, kahore ano kia utua taua moni, katahi ka
hokona te whenua. Ko te tangata o reti aua i tona whe-
nua ki tetahi atu hei nohoanga mona, me tupato ia ki
te ata whakarite i te tikanga mo nga moni utu rori,
notemea ma to tangata kua noho i runga i taua whe-
nua e utu i aua moni katoa. Mehemea ka kore e rite
tena tikanga i te tuatahi, tera ma te tangata nana te
whenua e utu.

Kua oti te korero i mua nei, e whakaritea ana e te
komiti etahi tangata hei titiro i nga whenua, a ko nga
ingoa o nga tangata nana te whenua, nga tangata ranei
e noho ana i runga i te whenua, me nga whare i roto i
te takiwa, me nga utu tika mo aua taonga, mehemea ka
hokona; nga moni reti ranei ka riro mai i runga i te
reti; e tuhia ana ki roto ki tetahi pukapuka. E tuhia
ana e te komiti ki roto ki taua pukapuka, te ingoa o ia
tangata o ia tangata, me nga moni tika hei utu mana.;

kia oti tenei, katahi ka taia e ratou tetahi panui, ka
whakapiria ki tetahi wahi kia kitea e te katoa; ka taia
hoki ki nga nupepa, kia kite ai nga tangata katoa, kia
mohio ai ratou, kia haere hoki ki te titiro i te pukapuka
ingoa whakaatu i nga moni hei utu mo nga rori.
Mehemea ka whakaaro te tangata he nui rawa te moni
hei utu mana, ko te taima tena hei tuhinga atu mana
ki te tumuaki o te komiti, hei whakaatu atu i te he
o taua utu. Na, ma te komiti e ata whakarongo ki ana
korero, ka oti, ka whakaae ranei ki te whakaiti iho i
te utu, mehemea ka whakaaro ratou e tika ana ona
korero; ka whakakahore ranei i ona kupu whakahe,
Mehemea ka kore te tangata e tuhi i tona korero wha-
kahe i te taima i whakaaturia hei tuhinga, ka noa
tona korero, a me utu i nga moni i whakaritea  i te tua-
tahi. Mehemea ka tuku te tangata i tona whenua,
whare ranei ki tetahi atu i runga i te nihi, kia tupato
ia ki te whakarite marama i te tikanga utu i nga moni
mo te rori, ma te tangata ranei kua tango i te nihi; a
ko taua whakaritenga me ata tuhi marire ki Toto ki te
pukapuka o taua nihi.

Ko nga tikanga ena a te iwi pakeha mo nga rori kia
mahia ki nga takiwa. No mua noa atu enei ritenga
hanga, whakapai rori a te pakeha, a kitea ana i nga wa
katoa te pai o taua ture whakahaere. Kua kawea mai
nei hoki e matou ki Niu Tireni. Ki ta matou wha-
kaaro kahore rawa he ture pai atu i tenei, kia taea ai te
hanga i nga rori pai, no reira ta matou hiahia kia whai
hoki te iwi maori i taua ture, kia whakamahia ki o
ratou takiwa hoki.

Kia mohio koutou, ko nga tikanga kua korerotia nei,
e whai take ana ki nga whenua anake e puritia ana i
raro i te Karauna Karaati i nga takiwa i waho o nga
taone. Ko nga whenua a nga maori ake, e nohoia ana
e ratou, e kore e tonoa he moni mo era, engari mehe-
mea ka riihiti e ratou ki tetahi pakeha, ma taua pakeha
e utu i nga moni rori. Mehemea e puritia ana tetahi
whenua e te tangata maori i runga i te tiwhikete o te
Kooti Whenua Maori, e kore e tonoa he moni i a ia;

engari mehemea ka retia e ia taua whenua ki te
pakeha, katahi ka tika kia utu ia i tetahi moni. Me-
hemea e puritia ana e te tangata maori tetahi wahi
whenua i runga i te Karauna Karaati, ka tika kia utu
ia i nga moni hanga rori, notemea kua rite tonu ia ki
te pakeha.

3. Nga Tiriti, nga Tapawha, me nga wahi takaro o
te taone.—E rite tahi aua nga tikanga mo nga taone
ki to nga takiwa; heio ano te mea e ahua ke ana he
Kaunihera whakahaere to nga tino taone—ko te Kauni-
hera o te taone.

Heoi ano nga korero mo tenei mea inaianei; tera
pea ka taia ano a muri ake nei etahi atu tikanga mo
nga rori; mo era hoki e haere ana i ma runga i nga
whenua maori.

102

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O
TE AO NEI.

UPOKO VI.

KUA mutu ra te korero mo Oropi, mo Ahia, mo Awhe-
rika ; ka timata i konei te korero mo Amerika. Kahore
a Amerika i mohiotia e nga tupuna, no muri rawa nei
i kitea ai, no te wa hoki i rererere ai nga kaipuke o
Potukara ki Awherika ki te whakataki i te ara hei
putanga ki Inia. I a ratou e tohe ana, ka mea etahi
he roa ke tera, engari me poka ki te hauauru, ma te
ara tata. No Potukara ano tetahi kaipuke i tika
whaka-te-hauauru, a ka u ki etahi motu ririki, meinga
ana te ingoa ko Ahoari (Azores). Ko te tangata nana
Amerika i kite i te tuatahi ko Karamapuha (Columbus),
no Itari taua tangata; he tangata mohio, he maha ona
tau i rererere ai ki tera whenua ki tera whenua; i nga-
kau nui hoki ki te matakitaki whenua. Kua tuturu
rawa tana whakaaro kia tika tonu te rere ki te hauauru,
ka u ki Inia; kataina ana ia e ona hoa, otira i mau
tonu tana whakaaro. E waru ona tau i tohe ai ki te
Kingi o Peina kia riro mai he kaipuke mona; whakaae
whakauaua mai ana te Kingi, a homai ana nga kaipuke
e toru ki a Karamapuha, he kaipuke kikino, me te
kune nei te ririki. He hoe ano i runga i nga kaipuke
hei hoe mo nga rangi e mate ai te hau ; he nui te kai
i utaina ki runga, ko wai ka tohu e hohoro te u ki uta.
I haere whakauaua rawa ona hoa, na te wehi tonu ki
te kupu 6 te Kingi i haere ai. Na rere atu ana ka u
ki nga motu ki Ahoari, he pakaru no nga kaipuke i
rere ai ki reira; no te otinga ka kaha tonu te rere ki
te Tuauru, heoti ano te kai whakaatu i te ara ko te
kapahu. He tika tonu te hau, kihai nga ra i tuku-
tukua ; e rua nga wiki e rere ana, me te tika tonu o te
hau, katahi ka mataku nga hoa, ka kite hoki i te raupo
moana e tupu ana i runga i te kare o te wai, a kapi
ana te moana i taua taru. Ka mea nga hoa<< ko te
mutunga mai tenei o te moana, he wahi papaku tenei
he toka kei raro. a ka eke nga kaipuke ki reira ka
pakaru." Kihai a Karamapuha i mataku, a tohe tonu
ki te hawe, rere noa rere noa kihai i kite wawe i te
whenua; na ka amuamu ano nga hoa ka mea atu
" me hoki tatou, ko te wha tenei o nga wiki o to tatou
rerenga mai i nga motu, kahore pea he whenua o tua
atu." Ka mea atu tera " Waiho ra ara toru hoki nga
po e rere ai a ka kore e kitea te whenua, ka hoki ai
tatou." Ka whakaae mai nga hoa, i rere nei kua tata
ki te whenua, ka kitea tetahi rakau whakairo e tere
ana, ka kitea hoki tetahi peka rakau me nga hua
whero e mau ana. I te toru o nga ra, i te ahiahi, ka
kitea atu te motu e tu mai ana, ao ake te ra ka u atu
ki reira. Ko nga tangata whenua ehara i te mangu,
he iwi ahua pai, e haere kiri kau ana ; nui atu ta ratou
atawhai ki nga tauhou, whangainga ana ki te kaanga
ki te kumara. He waka ano o tenei iwi, he waka
tiwai. Na ka haere ia ki te tirotiro i te motu, ka kite
ia i te katene e tupu, aua. i te koura e mau ana i nga
tangata; no reira i he ai tona whakaaro, i mea ai ko
tetahi motu tenei o Inia.

A rere atu ana ano ia ki etahi motu i nunui ake ki
Kiupa ki Heiti, atawhaitia ana e nga tangata whenua ;

ka mutu, hoki ana ia ki Oropi. E whitu nga marama
me nga wiki e rua o te ngaronga atu ka tae mai ki
Pema; nui atu te koa o te Kingi me te iwi katoa ka
mea ko to ara tata ano tera ki Inia. No muri mai ka
hoki ano a Karamapuha ki reira, katahi ka maha nga
kaipuke ki te rere ki era whenua; ko etahi i whiti
rawa ki te tuawhenua, i haumiri etahi i te. taha tika
whaka-te-tonga a tae noa ki te kuititanga o te whenua,
poka ana ma uta ki te moana o tua, ki to tatou moana.
Na ka hanga he taone ki te kuititanga meinga ana te

ingoa ko Panama.

Na, i muri iho i te matenga o Karamapuha ka ata

matakitakina nga whenua, ka mohiotia ehara tenei i
Inia, he whenua hou, karangatia iho ko Amerika,
engari ko te ingoa o Inia i tapaa hetia e Karamapuha
ki aua motu ; e mau tonu nei ano ko Inia o te Hau-
auru. Ko te whenua i u atu ai ratou i te whitinga atu
i nga motu ko Mekehiko, kei te nota o Panama; maha
noa atu nga tangata maori nei te ahua o te kiri, otira
kahore he moko. He iwi whai taonga h.oki; i kitea
ki reira te kaanga, no reira mai; e mau tonu nei te
ingoa i tapaa hetia e karamapuha ki taua kai te kaanga,
ko te " Iniana kaanga." He taone nui noa atu to tera
iwi i waenga o ta whenua, i te taha o te roto e tu ana.
Tini noa iho nga whare papai me nga temepara kara-
kiatanga ki nga whakapakoko; he iwi mohio tera ki te
whakairo, ki te whatu kakahu, ki etahi mahi ke noa
atu o te pakeha.

He kino rawa te karakia a tera iwi, ko te kino he
patu tangata hei whakahere ma o ratou Atua ; ko nga
papa o nga temepara pake katoa i te toto tangata, ko
nga ko-iwi i kainga. Engari i tohe atu etahi pakeha
kia karakia ratou ki te Atua, kahore ratou i hohoro te
pai mai, he kitenga hoki no ratou i nga mahi nanakia
a te pakeha. Ko etahi o nga pakeha i haere atu ki te
nota tae noa ki Kareponia, otira kahore i kitea te koura
o reira. Ko etahi i rere whaka te tonga i to tua
moana, i te moana hou. Na, rere atu ana i Panama,
rere haumiri tonu, a ka u ki Peru ; he tini nga tangata
whenua o reira, he iwi pai, mahaki, whakapai tonu mai
ki nga pakeha. Ki a ratou he atua ririki pea te
pakeha ; katahi taua iwi ka kite i te kaipuke, i te hoiho,
i te kiri ma. Ko te whenua ehara i te oneone pai, e
iti ana te ua, engari na te uaua o te tangata i hua ai
nga kai. E keria ana he waikeri hei rerenga atu mo
nga wai o nga awa hei whakamakuku i nga maara; e
tikina ana hoki e taua iwi he paru. manu nunui nei i nga
toka i waho i te moana hei whakamomona i te oneone.
He tikanga pai to tera iwi, kahore he tangata i tukua kia
noho mangere ; ko nga kai whakariterite hei tuwha atu
i tetahi wahi whenua ki ia tangata ki ia tangata hei
mahinga kai mana, ma tana hoa me ana tamariki.
Ma nga tangata kaha, nga koroheke, nga ruruhi me
nga turoro e whangai. Ko tetahi tikanga pai he rongoa
i nga kai kei pau wawe, a mo te puta rawa mai o te
tau mate kai e takoto tonu ana te oranga mo ratou. He
tini nga kuri hou o reira, ko te kuri pai ake i ahuka-
huka ki te kamera, otira iti iho i te kamera, ko tona
ingoa he Raama; ko te pai o taua kuri he mohio ki te
haere pari. He whena maunga a Peru, e kore e taea e
te kaata, ko taua kuri hei kaata hei waha taonga. He
pai rawa te huruhuru e whatua ana hei kakahu. Nui
noa atu te koura me te hiriwa o Peru; ko te karakia a
tera iwi kihai i pera me to Mehiko te kino ; ko to ratou
Atua te ra e whiti iho nei, ki ta ratou ki ko o ratou
kingi he uri nona, no te Ra. Kahore i pai te noho o
nga Paniora i reira, heoi anu ta ratou i kimi ai he
koura; no reira i pakanga ai, no muri iho ka noho
tahi hoki.

Na ka neke haere ano nga pakeha whaka-te-tonga ka
tae ki Hiri; engari tera he whenua; momona, i maua
ano te witi, te waina, me te oriwa ki reira whakato ai,
pai atu te tupu. I kawea ano te kau me te hoiho ki
reira, a kua tini noaiho inaianei. Ko te taone nui kei
te takutai ano, ko Warapareiho te ingoa. Na, ko tua
atu ko te itinga o te whenua ko Patakonia, ko taua
wahi he whenua maeke, noho rawakore ana te iwi; ko
to ratou kai he ika, ko nga kakahu he peha kekeno, he
peha kuri. Ko nga tangata o Peina nana nei i noho a
Peru a Hiri i tuturu tonu iho te noho ki reira. Ko nga
kainga i tata tonu ki te moana; he maunga teitei nana
i arai, te horapa haere ai ratou ki te tuawhenua ki te
rawhiti. Ko ana maunga i rarangi tonu mai ano i
Panama a puta noa ki te pito ki te tonga, .ki Kepe
Haone;. ko te ingoa nui o aua maunga nei ko te Ana-

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

103

tihi; e teitei noa ake ana i Tongariro me etahi atu
maunga o Niu Tirani. He puia kei runga i etahi o
nga maunga; kei nga mania o Peru o Hiri he whenua
ru, he TU kaha rawa. Na ko tua o nga maunga ko te
taka ki te rawhiti he whenua nui noa atu, ko Parahira
te ingoa, he whenua momona hoki, maha noa atu nga
awa o reira; e toru nga awa nunui, ko Orinoko tetahi
e rere ana whaka-te-nota. Ko te awa nui rawa ko te
Amahona, e rere ana whaka-te-rawhiti ; ko Ra Parata
tetahi e rere ane whaka te tonga. Ko nga kouru o
enei awa no nga maunga i korerotia nei. He nga-
herehere katoa a roto o Parahira, engari ko nga kuri e
tini noaiho ana, te makimaki, me nga mea katoa ; he
tuatara nunui kei roto i nga awa, he mea mangu e
rite ana ki to Ihipa. Kei te tuawhenua nga nohoanga
o nga iwi tangata whenua; ko te pakeha kei waho, kei
tatahi; no Potukara nga pakeha. No te rongonga
hoki ki nga tangata o Pema kua tae ki Mehiko, ki
Peru, ki era whenua, ka mea nga tangata o Potukara
me haere hoki tatou ki nga wahi e takoto kau ana. Ka
kawea atu e ratou te kawhe, te huka. te raihi, me te
katene whakato ai, kaha ana te tupu. He mania nunui
ano kei te taha ki te tonga o Parahira, kahore he
tangata e noho ana i reira engari he kau anake e haere
noa ana, he mea kawe atu na te pakeha, kua tini noa
iho inaianei. He koura ano kei Parahira, e tere mai
ana i te waipuke. He rino, he tote hoki etahi taonga
o reira, he mea keri i roto i te whenua. Ko Rio
Hanioro te ingoa o taone nui o Parahira.

Heoi ano te korero mo te wahi o Amerika ki te
tonga.

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.

Ki te Eai Tuhi o te Waka Maori.

Wairewa, 28th Hurae, 1873.

E hoa tena koe. He panui tenei naku kia rongo oku
hoa, tera atu pea etahi kainga kei te penei hoki me to
matou nei kainga, te riro i te wai. Na, whakarongo
mai, i te 17 o nga ra o Hurae ka timata te ua me te
hau me te huka; no te 18 o nga ra kua kaha te ua me
te wai, nano te ahua e rere iho aua i te rangi. I te 8
o nga haora o te ahiahi ka pakaru mai te wai, riro ana
nga whare me nga taiepa, maori a nga maori, me a nga
pakeha hoki; kaukau ana nga tangata i taua po, ka
haere mai ratou ki nga whare maroke. Ko nga pakeha
i pai o ratou whare; kotahi kuia, otira ehara i te kuia
rawa 39 nga tau, ko Te Hapuawai te ingoa, wahi iti
kua riro i te wai, i whakarangona atu ki te takurukuru
ki te aue mai i roto i te wai, a na nga tangata o tetahi
whare i whakaora. I te ata o te 19 o nga ra kihai i
kite atu te mata o te whenua i te wai; tokorua nga
tangata i kaukau i roto i te pereki e noho ana, e kau-
kau ana, wahi iti kua matemate, a na raua i whakaora.
Ko etahi tangata i hoe i runga i te waka, i haere ki
nga whare titiro ai mehemea kaore he tangata i roto i
nga whare, rokohanga atu tokowhitu nga tangata i roto
i tetahi, kua ki a roto i te wai; te take i ora ai i piki
ki runga ki te teki o te whare me to ratou ahi ano.
Ka ui mai aua tangata, kei hea anake nga tangata ?
Ki atu raua, kua riro i tera po me haere hoki koutou.
I te 20 o nga ra e kaha tonu ana te ua me te hau me
te huka, kua nui rawa te wai kua tutaki te rori, kua
kore e puta mai te Kooti kawe mera, kua horoa te rori,
kua kore e puta nga hoiho me nga kaata. Otira kei
te raumati nei te mahi ai; ko nga maunga kua horoa,
ko te wehi kei horoa iho te rae ki runga ki a matou,
wehi ana hoki nga pakeha. I te 21 o nga ra e rere
tonu ana te ua; te mahi i roto i aua ra, i nga po katoa
he karakia tonu a tae noa te 86 o nga ra kua mutu te
ua me te hau. 1 te 37 ka pakaru te wai ki te moana

nui, i pakaru atu i te ngutu awa, kua mimiti te hopua.

I te 28 ka timata ano te ua me te hau, a hei aha koa
kua riro atu te wai, kua maroke te whenua.

Na, e hoa ma, katahi ano au ka kite i te ua nui me
te hau, me te waipuke nui; e rua waipuke i kite ai
ahau i nga tau e 7 kihai i penei te ahua, i kino rawa
tenei, ko roto ko te awa kua horoa haeretia, me etahi
wahi hoki o nga maori. Nui atu taku pouri mo etahi
taewa a matou me a nga pakeha hoki, ko nga mea era
i kino rawa i te wai.

Heoi ra taku korero atu ki a koutou. He kupu mihi
atu tenei naku mo te rongonga i nga mate e homai nei
te rongo ki a matou, ara, mo te kohuru a Waikato, mo
nga kaipuke i tapahia e te tima kihai nei i tahuri ki te
whakaora; mo tetahi tima nui i paea ki tahaki, me
etahi atu kaipuke e mate mate ana. Nui atu te mamae
o te ngakau ki runga ki te rongo o tenei hanga o te
mate; na te nui tonu o te tangata i ora i etahi tangata
ki uta, me te kohuru a Waikato. Ko te ritenga tena
me homai aua tangata kohuru kia mahia e te ture. E
hoa kati aku korero, ko te take kei hoha koe te kai
Tuhi. Ki taku mahara he mea pai ano kia tukua kia
kite nga hoa.

Heoi ano

Na to koutou hoa

NA HARE KEPA.

KI A WHANGANUI.

Ko te pukapuka mihi aroha tenei a Meiha Keepa,
me nga rangatira o Whanganui, ki a Kawana Paku-
hana, mo tona taenga mai hei Kawana mo Niu
Tirani. Me tona pukapuka whakahoki mai.

Na Meiha Keepa i tuku mai kia taia ki te Waka
nei kia kite ai te katoa:—

Whanganui, Akuhata 6. 1873.
Ki a Ta Hemi Pakuhana,

Kawana o Niu Tirani,—
E Koao tena koe, koutou ko ou tamariki me Reiri
Pakuhana. He mihi atu tenei ki a koe kua tae mai ki
Niu Tirani hei Kawana mo te Maori mo te Pakeha.
Kua tae mai ano au rongo ki tenei motu; kua mohio
matou kei a koe te kupu o Te Kuini, notemea he ranga-
tira nui koe, no ou tupuna iho te mana tae noa mai ki a
koe, e noho mai na i runga Te Ahuwera whakahara ou
Tupuna Kingi. Katahi ano te aroha o tenei iwi o
Whanganui ka tukua atu ki a koe. Haere mai e
Kawana nohoia Niu Tirani hei whakamarama i tenei
motu. i nga iwi e rua i te Maori i te Pakeha. Ka rima
nga Kawana ki Niu Tirani, me te pouri tonu o tenei
motu i nga whawhai. Ko koe kua tae mai inaianei
hei Kawana rao tenei moutere mo Aotearoa, a mau e
titiro tona ahua, kei te Maori anake te he kei te Pa-
keha ranei, kei a raua tahi ranei. Otira ko koe te
kai muru o nga hara o tenei motu, a mau e ata wha-
kahaere i nga tau e haere ake nei.

Tena pea matou e kite ia koe ki Whanganui a nga
ra e haere ake nei; ko ta matou hoki tera e tino pai
ai kia kite matou i a koe ki to matou kainga ki
Whanganui.

Ka mutu te mihi atu ki a koe.
Na ou hoa aroha,

Na Meiha Keepa
Mete Kingi

Haimona Te Ao-o-te-Rangi
Tahana Turoa
Aperaniko
Hakaraia Korako
Hori Kingi Rangipo
Matiu Tukaorangi
Aropeta Haeretuterangi.

Otira na nga rangatira, na te iwi katoa.

104

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

Ko te pukapuka whakahoki mai tenei:—

Whare o Te Kawana,

Poneke, Akuhata 13, 1873.

E TA,—I nui taku koa i te taenga mai o te puka-
puka i tuhia mai nei e koutou ko o hoa rangatira
tokowaru o Whanganui; he mihi na koutou me a
koutou iwi ki a au i taku taenga mai ki Niu Tirani.

E nui ana taku koa mo tenei karanga, i ahu mai
i nga tangata penei me Meiha Keepa, ara nga tangata
e u tonu ana nei ta ratou noho i raro i te maru o te
Kuini, nga hoa tuturu hoki o te iwi Pakeha. Kahore
i hapa i a Te Makarini te whakaatu mai i enei mea, me
tana whakamarama mai i te pai o enei iwi.

Ko taku hiahia tenei i te takiwa o taku Kawana-
tanga kia kitea te whakakotahitanga me te noho pai o
nga iwi e rua kia kaua tetahi hapu e rere ki waho;

kia noho i runga i te pai me te rangimarietanga i raro
i nga Ture pai e hanga ana inaianei; kua uru hoki
nga kai whakahaere a te iwi Maori ki te hanga i aua
Ture. A, ma tenei ka warewaretia ai nga raruraru
katoa o mua.

Kia mutu te Paremete ka haere atu ai pea ahau
ki Whanganui kia kite i a koutou ; ko reira ahau te
mohio ai ki a koutou, ka mohio hoki koutou ki a au.
Heoi ano,

Na to koutou hoa aroha,

Na HEMI PAKUHANA,

Kawana.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Torere, Opotiki, 26th Hurae, 1873.
E hoa tena koe. Tena hoki nga utanga mo runga i
to tatou Waka ka tukua atu hei maka mau ki raro ;

ki te manaakitia e koe e pai ana. He utu naku i te
reta a Hare Reweti i tuku mai nei i Akarana, i te 14 o
Maehe, 1873, i mea mai nei kia whakamutua te kai
waipiro a nga maori katoa o te motu nei, i waiata mai
nei i tana waiata.

 E hoa e Hare Reweti, ka tika to -korero mo to ako
mai ki a matou ki nga maori katoa, ka nui to kaha ki
te tuku mai i au kupu, hei kai ma te taringa, hei
whakamate ngakau. He kupu hoki tena naku ki a koe,
kia penei koki au kupu ki nga pakeha, kaua e mauria
maihe rama Ki te takiwa maori, engari waiho atu i nga
taone anake ; ki te tae mai hoki ki nga kainga maori,
e kore e titiro marire atu ki te kai i whakamohiotia
mai e koe ki te maori, otira he tino kai tena nau na te
pakeha, inahoki e tukua ana e te Kawanatanga nga
Taihana ma te pakeha anake ki te takiwa o nga maori;

hei tango i te moni a te maori, me nga kai katoa. E
tika ana to kupu e mea mai nei he kai whakapohara
tangata taua kai kawa nei te rama, he kai whakakuri
noa iho i te tangata; e tika ana, engari ehara i te rama
anake i whakapohara te maori, na te rama tetahi na te
he noa iho tetahi. E hoa e Hare Reweti me pehea e
mutu ai tenei kai ki te maori ki tau whakaaro ? kiia
mai. Ki taku whakaaro ma nga maori ano tetahi rai-
hana, ma ratou e whakarite ki te Kawanatanga kia riro
ai nga moni a tona iwi ki tetahi ano o ratou ; kaua nga
pakeha e ki ma ratou anake nga raihana, kia rite ai
tenei kupu, kia whiwhi nga iwi e rua ki nga painga o
tenei ao.

Heoi ano
Na to hoa

NA HENARE KINGI TIPUAKE o NGAITAI.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Wairau, Hurae 24. 1873.

E hoa tena koe, te tangata whakaatu korero ki ou
Ko» hei tonga manawa ake mo matou, ara, ki nga
ritenga i nui ai te iwi pakeha, e mea nei koe kia rite

matou ki a koutou, ara kia whakapuaretia nga rori kia
tae atu ai nga taonga ki nga wahi matara i nga taone.
Ko au e whakaae ana ki ta koutou kupu, notemea he
nui noa atu aku whenua e mamao ana i nga taone ;

katahi nei ka tata atu inaianei i nga tau kua pau ake
nei, he matara ke, 100 maero noa atu ranei te mata-
ratanga atu i nga taone i aua whenua. Ko te taone
e tata ana, kei te Porowini o Akarana; ko nga eka i
au e 20,000, kei reira ano aku tuahine e noho ana.
Ko aua whenua kei te takiwa ki te rangatiratanga
maori; kei te tohe au ki a ratou kia tukua atu nga
rori kia puta atu i aku rohe. Kaore ano kia utua
mai e ratou aku reta; ko te take, e rua nei a matou
whakaaro, he kore e pai o a koutou ritenga inaianei ;

tena, i era tau kua pau ake nei ka nui te pai o nga
tikanga a te Kawanatanga o Niu Tirani, haere he
mate e pa mai ana ki nga maori. Ko te mate tenei,
ko te Rori Poata, kaore nei nga mema maori kia
mohio ki te putanga o taua ture i a koutou kia
utua taua ture.

E hoa ma kei pouri mai ki enei kupu, e pai ana, e
hoatu ana ki a koutou ma tena taha e titiro mai, ma
te iwi mohio ki nga mea katoa. Ko nga mea e kiia
mai nei, ko te Kura me, te Reriwe hei whakanui hei
whakarangatira, kia rite ai te maori ki te pakeha, te
mohio ki te mahi i nga tikanga e whakaaturia mai
nei; kei te whakaae ake au ki enei kupu tohu mai,
notemea kua kite matou i nga mahi nui. Kei Wairau
nei te tapahi witi me te patu ano; me te parau
whenua, me te haro muka. Kotahi ano te ingoa he
mihini; kotahi te mea na te hoiho i to, ko te mea
kokoti witi, ko te patu, ko te parau me te haro hara-
keke, ko enei e toru ma te ahi e ngaki, me te tini noa
iho o nga mea e hiahiatia nei e nga tangata.

Ki te tae atu enei utanga kaua e maka, me hoatu
ki runga ki te waka kia kite ai nga tauhou tena ano
pea kaore ano kia kite i enei kupu i runga ake nei;

kei nga wahi pea o te motu nei e noho ana me kore
e mea iho " Ko ia kei a ia kua kite ia i era mea." Ae,
e aku whanaunga, tenei te mahi kei o tatou hoa kei
konei, kua matakitaki ake aku kanohi. Me te hiahia
ake ano ki aua mea kia riro mai, engari e kore e taea
e te katoa i te kore moni.

Heoi ano
Na to hoa

NA KEREAMA HERANGI.

Ai te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Waipakura, Whanganui,

Akuhata 16. 1873.

E hoa tena koe. He utanga ena mo to tatou
Waka, mau e uta atu ki runga hei matakitaki iho
ma nga kanohi hei korero ma te ngutu, hei rukeruke
ma te ngakau o te tangata. E hoa kei ngenge koe
i te roa i te maha o aku korero mo to tatou Waka,
tukua atu kia haere, kia kite nga hoa pakeha me
nga hoa maori i nga motu e rua, me era atu wahi o
te ao katoa.

E te Kai Tuhi, ka timata taku korero i konei mo
te reta o to taua hoa a Maihi P. Kawiti, o Waiomio,
Ngapuhi, i tuhia mai nei e ia i te 14 o Aperira, 1873,
he utu mai mo taku reta o te 28 o Pepuere o tenei
tau ano.

E hoa e Maihi P. Kawhiti, tena koe. Tenei kua
kite iho au i tau whakahokinga kuaretanga mai i
taku reta; kaore nei i marama ki taku titiro iho.
E hoa ka utu au i to patai tuatahi, tuarua moku.
Ehara koe i te potiki whanau hou, ki te tikanga o
te Ture ehara koe i te mea ngingio noa iho; engari
nau ano koe i whakapotiki, nau ano koe i ngingio
-ai, ara na te whakahi ki to taua hoa ki te pakeha
me ana ture, a e mau nei ano tenei mea te whakahi
i te tangata maori. E hoa, maku e korero atu te take

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

105

i utua ai e au to reta tuatahi, ara, to te 18 o Tihema,
1872; koia tenei: kaore koe i mohio no nga tangata
katoa tenei Waka, no nga kaumatua, no nga kuia, no
nga tamariki, no nga aha noa atu ? Kaua koe e utu i
au whakaaro whakahe mo etahi ritenga a te Kawana-
tanga i mohiotia iho na e koe, engari me tuku atu e
koe i waho o tenei Waka Maori kia riro ai ma te ture
anake e utu mai ki to kotahi, tau i kite ai. Kei ki
koe naku te he, kaore nou ano tena he, ki te rukeruke
i ou taonga, i ou purapura ki nga huarahi hora haere
ai, hei kohi ma te tangata. Kati tena. Mo te kupu
e ki mai nei naku i ora ai tenei motu. Ae, kua rongo
koe ko Whanganui, ko te Arawa, ko Ngatiporou, ko
nga iwi tena nana i pehi te kino i te motu nei, i mutu
ai i puta ai te ora e ora nei. Ko te mate o te motu
nei i ahu mai i a koe, e ai ki to whakaaro ki taku
titiro atu; no wai koia te mate o te motu nei ki to
mohio, no te pakeha koia, no te maori ranei ? Ae, no
te maori, nau te Tiriti ki Waitangi i tu ai, muri tata
iho i tena nau ano i whakahe taua Tiriti; kitea rawa-
tia ake kei te tapahi koe i te kara a te Kuini i Maika,
ara ou kaumatua a Hone Heke raua ko Kawiti. E hoa,
kei hea tenei kainga a Ngapuhi ? A no hea tenei
rangatira a Hongi Hika? No hea hoki enei tangata a
Hone Heke a Kawiti, no hea hoki koe ? Na wai koia
te mate o te motu nei e ki mai nei koe ? hua atu nau
ano, riro whenua mate tangata, a nau ano te pounga i
te Tiriti ki Waitangi, a nau ano te whakakinonga. E
hoa, kaore au i te mohio ki te ritenga o to kupu kuare e
ki nei, mei kaha au ki te pehi i te kino o te motu nei.
ko au te tangata mohio. Tena e mea ana koe no te
pakeha tenei he ? Kahore nau tenei he ki taku mohio
me taka kite iho; no reira matou nga iwi mohio o
runga nei i uru ai ki roto i to taua iwi pakeha, ki te
pehi i tenei kino kua pahure ake nei, ara a Whanganui,
a te Arawa, a Porourangi. E turi ana pea koe ki taku
pehanga i tenei kino i whakahokia nei e koe; ko taku
mohiotanga tenei, na tatou i timata te hoatu i te kino
ki te iwi pakeha, kaore ano au i kite i tetahi timatanga
kino kia ahu mai i te pakeha ki a tatou, kore rawa.
Engari ko tatou kei te hoatu kino, kei te penei me te
kupu a Hemi te Apotoro i tana pukapuka to 4 o nga
upoko me te 1 o nga rarangi: " I ahu mai koia i hea
nga pakanga me nga ngangaretanga i a koutou ? kahore
koia i ahu atu i konei; i a koutou hiahia e whawhai ana
i roto i o koutou wahi ?" E hoa, i tae mai a Kawana
Hopihona ki tena pito o to tatou motu i te 29 o nga ra
o Hanuere, 1840, i tuhia e koutou te Tiriti o Waitangi
i te marama o Pepuere, i panuitia i te 21 o Mei i taua
tau ano, te rangatiratanga o Ingarangi ki Niu Tirani;

a e tu nei taua rangatiratanga i runga i a tatou tae tonu
iho ki to tatou motu. E kore rawa e taea te ueue tenei
mea, notemea ka toru te kau ma toru nga tau o tenei
rangatiratanga e tu ana ki o tatou motu. E hoa nau
anake enei mea i tuha mai ki a matou ki nga iwi o
runga nei, ara te ture Atua me te ture tangata me te
iwi pakeha e noho nei, a waiho ana ano enei ture hei
whakahe ma te maori ki te iwi pakeha, koia ano koe e
ki mai na ki ahau, " riro whenua mate tangata." E
hoa, e taea te aha i tenei mea i te whakahi o te maori,
kua oti na te tuhi e Hemi ki tana pukapuka. Kati,
kei pouri koe, he mahi na te ngakau mohio.
Heoi ano,

Na to hoa aroha,

Na POARI KURAMATE.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Kereitaone, Wairarapa,

Akuhata 2, 1873.

E hoa, tena koe. Me tuku atu e koe aku korero
hei utanga mo to tatou Waka, koia tenei hei titiro ma
o tatou hoa maori, pakeha hoki. No te 29 o nga ra o
Hurae, i te Turei, ka eke atu maua ki runga ki te

Kooti e haere ana ki Wairarapa, kia kite i nga ranga-
tira o reira. Ka tae to maua Kooti i te 4 o nga kaore
ki Moroa, ka pakaru te wiira wahi iti ka mate maua i
te tokonga ake a te ngakau me te hinengaro kia haere
atu kia kite i nga whanaunga, i nga mahi hoki o
reira.

No te 1 o nga o Akuhata, 1873, ka huihui matou
ko nga rangatira maori o Ngutikahungunu ki te kainga o
Ngatuere, ta maua kupu i reira ki a Tikawenga raua ko
Te Whatu, me etahi atu: e hoa ma, kia marama te
whakahaere i nga Ture o to tatou takiwa, kaua e pera
me nga tikanga o te Kingi Maori. Ka whakahokia
mai e Tikawenga, ka mea: Ae, kaore ahau e noho ki
aua ture, ka haere ano ahau i nga ture e whakahaerea
ana e te Komihana raua ko te Roia o Ingarangi ki Niu
Tirani. Utiku Marumaru : E pai ana me tono ki te
Kawanatanga kia tukua mai aua tangata tokorua kia
noho ai tatou i runga i te pai, i te whakapono, i te
rangimarietanga me te ngakau e hereherea ana. Ka-
hore hoki he ture e mia ai enei mea katoa, kia titiro
mai ai te Kuini e pai ana nga whakamahinga i ona
Ture, a ka aroha mai ia ki a tatou.

Heoi ano nga kupu,
Na to hoa aroha,

Na UTIKU MARUMARU.

HE TANGATA MATE.

TE MATENGA O ARIKIHANARA ARIKIHANARA O
AHURIRI.

(Alexander Alexander,  Esq.)

Ko Arikihanara, he pakeha no Ahuriri, kua mate—kua
rere tona wairua ki te meinga Ko tona ingoa i tino
mohiotia ia e ona hoa maori o Nepia, ko Hanara. E
tuhituhi kau ana matou i taua ingoa e puta ake ana
te aroha nui i roto i te ngakau, me te puna wai e pupu
ake ana. Ko tena ingoa ko " Hanara," he ingoa e
hapahapainga ana i mua e te ngutu o te katoa,
te rahi me te iti—no te mea he tangata tika
rawa ia, he tangata aroha nui. He pakeha tawhito
rawa a Hanara no Ahuriri, he tirohanga kanohi na
nga kaumatua rangatira maori kua matemate atu.
He tangata manaaki nui a Hanara i te tangata. Ko ia
te matua o nga tangata katoa ki Ahuriri i mua ai, i te
wa o tona oranga o tona kahanga. Ka mate te tangata
i te rawakore, ahakoa pakeha, maori ranei, ko wai hei
whakaora?—ko Hanara. I te pito taenga atu o te
pakeha ki Ahuriri i mua ai, ko wai te kai whakatika i
a ratou ?—ko Hanara ano. I titiro te katoa ki aia, nga
pakeha me nga maori, hei tangata manaaki i a ratou.
Ko ia te pakeha tuatahi i noho ki Ahuriri hei kai hoko,
a nana i whai putanga ai nga poaka, me nga kaanga, me
nga taonga katoa, e whakatupuria ana e Ngatikahungunu 
i taua takiwa—i te tau 1845. He tangata rongo pai a
Hanara ki nga tangata katoa—nga maori me nga pa-
keha. E kore e puta te kupu parau, te kupu teka, i
Toto i tona waha. He hoa pono ia ki te tangata. E
kore e whakarangona e ia te kupu whakakiki a te
tangata mo tona hoa kua hoa ki a ia- kaore i pena
me etahi tangata o te ao nei e kitea ana e matou, e
pupuhi kau ana te hau ngau tuara, kua whiti ke o
ratou whakaaro ki ona hoa. He tangata ia e
tirohia ana e te kanohi o te katoa hei pou
tokomanawatanga  mo ratou i roto i te wa o te mate, o
te pouri, o te aha. E tuwhera nui ana te ngakau o te
katoa ki a ia i te aroha i roto i nga ra katoa o tona
oranga—me te pua rakau e tuwhera ana ki nga hihi o
te ra hei mahanatanga mona. E nui rawa ana te aroha
o nga maori me nga pakeha o Ahuriri ki to ratou hoa,
to ratou matua, kua ngaro atu nei i o ratou kanohi. I
mate a Hanara i te Parairei te 25 o nga ra o Hurae, a
i tanumia ki tona kainga ano i Rotowhenua i te Manei

106

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

te 28 o nga ra o Hurae. Ko te wahi i tanumia ai he
mea tutohu ano nana i tona oranga. I hui ano ona
hoa maori kia kite i tona tanumanga, ko ona hoa
pakeha i haere atu i te taone o Nepia ki reira—ko tona
hoiho i mate nuitia e ia i tona oranga i whakauwhia ki
te kahu pango, a i arahina i muri i tona arihi i te
amohanga ki te tanumanga. Ko tona wahine he
wahine maori, ko Harata te ingoa—he mea marena
mame. Kaore ano matou kia kite noa i tetahi wahine
pakeha i nui atu tona manaaki i tona tane i to tera
wahine i roto i nga tau maha o to raua moenga. He
kaha rawa ia ki te tiaki ki te mahi i tona tane i roto i
nga ra katoa o tona matenga. He nui rawa te tangi o
taua wahine ki tana matua, ki a Hanara, ku riro—e
whakamomori tonu ana. Kotahi ta raua tamaiti, he
wahine.  Kua whakaakona taua kotiro ki nga tikanga
rangatira katoa a te pakeha. Kua marenatia ia ki
tetahi rangatira pakehai te oranga ano o tona matua—
a kei reira ano raua e noho ana i naianei. Heoi, kua
riro atu tenei tangata tika, tenei tangata ngakau nui—
e kore hoki e kitea wawetia e nga maori o Ahuriri tetahi
tangata pera me ia. E ngarongaro atu ana nga mea
tawhito, e puta mai ana he mea hou—ko wai hua Ai e
rite te ahua tawhiti. Heoi, e ki ana a Horomona,
tama a Rawiri;—" E haere ana te katoa ki te wahi
kotahi; no te puehu nei te katoa; ka hoki ano te
katoa ki te puehu. E kore ano hoki te tangata e mohio
ki te wa mona: ko nga ika e haoa ana ki te kupenga
nanakia, ko nga manu ka mau i te mahanga; rite tonu
ki a ratou nga tamariki a te tangata e mahangatia nei
i te wa o te he e puta whakarere mai ana ki a ratou,"

Ko Miriama Rewiti, te tamaiti a Reweti Waikato, i
mate ki Taupo i te 17 o nga ra o Hune, 1873. Ka nui
te aroha a nga tangata katoa o tona hapu mo te
matenga o taua tamaiti pai.

Ko Poihipi Te Muhunga, te tamaiti a Poihipi raua ko
Roka o Kormiti, Whanganui, i mate ki Koroniti i te
5 o nga ra o Akuhata, 3873, i te 8 o ona tau. He
tamaiti pai, ka nui te pouri o ona whanaunga. Ko te
tangi tenei o tona whaea, "kore te mamae kai ki
noake ana, ka kapa tu ana te tau o raku ate ki taku
makauroa ka wehe i au."

TENEI te reta a Mohi Turei o Waiapu kua tae mai, e
whakaatu mai ana i te matenga o Paaka Tangaroapeau
I mate ia ki Waiapu i te 10 o nga ra o Hurae, 1 1873.
He teina tuturu ia no Mokena Kohere ; he rangatira
whakaaro nui ki nga pakanga o mua, nana ano hoki i
hapai i te whakapono; i tino kaha rawa hoki tona
hapai i te maru o Te Kuini. Ko ia te kai-whakahaere
o nga tikanga a te Kawanatanga i te takiwa o Waiapu,
a mate noa ia ki runga ki enei mahi pai. Otira kei te
pai tona matenga, kua maha hoki ona ra, ka tutuki
nei ona tau ki te 75.

Ko TIO, tetahi o nga kaumatua whakaaro nui o Napuhi,
kua mate. I mate ia ki Hokianga i te 3 O o nga ra o
Hurae, 1873. Ka nui te pouri o nga tangata katoa mo
tona matenga, notemea he rangatira pai; i hapai tonu

ia i nga tikanga o te Ture i te wa o tona oranga.



taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.