TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9].

PO NEKE, WENEREI, AKUHATA 13, 1873.

[No. 12.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua homai moni mo a ratou nupepa,

ara:—

£ 3. d.

1873-4 Wata Tohu, Manawatu ... ... O 10 O

1873-4 Herewini Tumuia, Taranaki ... O 10 O
1873-4 Wi Hautaruke, Te Wairoa ... O 10 O

Tenei te reta a Tamehana Te Hoia o Porotawhao, kua tae
mai ; e mea ana ia tera tetahi hoiho kei a ia e noho ana, e mau
ana ano te parani. Engari ma te tangata ano e whakaatu tana
parani me te ahua o te hoiho, ka utu hoki i nga moni £3 103.,
katahi ka tukuna e ia taua hoiho, a, mehemea ka kore e tangohia
e te tangata nana, ka hokona e ia a nga ra timatanga o Akuhata.
E mea aua matou, taihoa e hoko i taua hoiho ; engari me panui
i te tuatahi ki roto ki nga nupepa pakeha, ki te reo pakeha kia
rongo ai ratou. Ma Tamehana e mea atu ki ona hoa pakeha
kia tuhia he panui ka hoatu ai ki te nupepa pakeha, ma
Tamehana hoki e utu te kai ta. Ma te tangata nana te hoiho e
whakahoki mai i aua moni. Ki te kore e kitea te tangata nana,
ka hoki mai aua moni i roto i nga utu o te hoiho me ka hokona

I TERA nupepa o te 19 o Hune 1872 i korerotia atu e
matou ta matou i whakaaro ai ki runga ki nga tukunga
whenua o mua ki te Pakeha. I ki matou i reira e
hapahapainga ana e te ngutu o te tangata, e korerotia
komuhumuhutia ana e te tangata aua mahinga—ara,
e whakahengia ana. I taua korerotanga i tikina e
matou i te pito taenga mai a te Pakeha korero haere
mai ai i aua tu mahinga taea noatia mai tenei takiwa ;

nga hokonga a te Pakeha i te whenua, me nga whaka-
wakanga i whakaritea e te Kawanatanga hei titiro ki
te tika, te he ranei, o aua hokonga—i pau katoa i a
matou te korero. Ko tenei kaore matou e mea kia
tuaruatia aua korero, engari he kupu apiti ano ta
matou i tenei takiwa ki aua korero. E hara i te kupu
mo te iwi maori katoa o te motu nei, engari mo nga
tangata marire e tau ana ki a ratou taua kupu. Ko te
tangata e whai taringa ana, me whakarongo ia.

I tenei takiwa kaore e waiho ana te mahi a te
tangata i te komuhumuhu anake ; engari e hamama
tonu ana te waha, e mahi whakakiki haere tonu ana
i roto i nga tangata e kuare ana—mehemea he mate
tona i pera ai. He maha nga tangata pera kua kitea e

tatou i tenei motu i mua, taea noatia tenei takiwa ; e
kauwhau haere ana i ana whakaaro i roto i nga iwi—
he mahara hei nui mona tena mahi. Mehemea rapea
ka noho ia i te kainga mahi kai ai ma nga tamariki
me nga wahine, katahi te mea hei nui mona—" Nga
uri o Rongomaraeroa  he toa ngaki kai, e kore e
paheke." Ko wai o tatou i kite he otinga tika o te
mahi a aua tu tangata kauwhau haere kau ki te whaka-
taka i nga tikanga e takoto tika ana i runga i te
whenua, i te aha atu? Kaore pea—tona ahua "e ai te
ao hau," kahore he tuturutanga. E tokomaha ana
nga tangata inaianei e whakakahore ana i tana hokonga
whenua ki te Pakeha e mea ana kia hoki ano ki a ia
ana whenua i hoko ai; he mea whakawai etahi o ratou
na aua tu tangata kauwhau, he mea teka marire etahi,
he tahae marire nana ano. E titiro aua ki te ahua o
nga whenua kua riro ki te pakeha kua whai tikangatia
i te mahi whakapai a te pakeha, i te uaua o te pakeha,
i te moni a te pakeha i whakapaua ki runga, i nga rori
a te pakeha, i nga tini mahi noa atu hoki a te pakeha—
a ka hiahia atu ki aua whenua kia hoki ano ki a
ratou. Te whakaaro ratou ehara aua whenua i te mea
tango na te pakeha, he mea hoko marire. I ata kore-
rotia nga korero o te hokonga i te ra e whiti ana,
ehara i te mea ngaro; kihai i hereherea mai ratou ki
te tuhituhi i o ratou ingoa ki nga pukapuka o te
hokonga, na ratou ano i whakaae i te tuatahi muri iho
ka whatoro ki te pene. I whakaae ano ratou ki nga
moni a te pakeha, i tangohia i kainga ; muri iho ka
mea kihai i rite o ratou whenua. Mehemea e mate
nui ana te tangata ki tona whenua, kaua hoki pea e
hokona, kaua e mau ki te pene, kaua koki e tango i
nga moni a te pakeha—ka tika tera. Tena a, ka hokona,
ka kainga nga moni, muri iho ka amuamu nga, he
mahi tamariki ia. Te mahi a etahi tangata inaianei,
he kimi noa i tetahi tikanga e hoki ai ana whenua ki a
ia ; e hui katoa ana ona whakaaro ki te kimi ara i roto
i te Ture e taea ai te vvhakataka i tona whakaaetanga i
whakaae ai ki te hoko i tona whenua; hei aha ki a ia
te tika, te he, i te whenua tonu kia hoki mai—na, he
mahi kuare rawa tenei, he mahi whakarihariha. Ki

92

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

ka tonoa he utu nui mo te whenua e te tangata
nana.

Te Ture o te rori.

Notemea e tika ana kia haere nga tangata katoa i
runga i enei rori, me tuhera tonu te huarahi nui i te ra
i te po puta noa i te tau ; ma te ture ano e kii kia tuta-
kina, katahi ka tika. Me takoto pai te rori i nga wa
katoa kia haere ora ai te tangata, me tona hoiho, me
tona kaata aha ranei. Mehemea ka whakakinoa te rori
e tetahi tangata ka whiua nuitia ia e te ture, notemea
he hara nui tera, whakamate tangata, hoiho, aha ranei.
Ko te tore mo te haere i runga i te rori kia kore ai e
pa mai te mate ki te tangata, ara ko nga tangata e
haere ana i runga i te hoiho i runga ranei i te
kaata, e whiu haere ana ranei i etahi kau,
hipi me etahi atu mea, me haere ia ma te taha maui o
te rori. kia puta ai nga tangata e ahu mai ana ma te
taha matau o te rori. Mehemea e haere ana te tangata
i te rori i runga i tona kaata, a ka haere mai tetahi i
muri i a ia, e kaha atu ana tona haere, ko to mua me
ahu atu ki te taha maui o te rori, ko te tangata o muri
me ata haere, me tu ranei, a kia watea, katahi ka puta
atu ki mua i ma te taha matau. Mehemea ki pa mai
he mate i te rori, ara, ka tutaki ka rere mai tetahi
hoiho me te kaata ki runga ki tetahi, ahakoa i tutaki,
i runga i te haere mai o tetahi i te rori, i ahu mai
ranei tetahi i muri ka rere ki runga ki tetahi, ko te
tangata i haere i ma te taha he o te rori ko tera ka
whiua e te ture ka utu hoki i tetahi moni mo te mate
i pa mai ki te tangata me ona taonga. Mehemea ka
noho tetahi tangata i runga i tona kaata ka whiu haere
i tona hoiho me te kore paraire, ka waiho ranei i tona
hoiho me te kaata kia haere noa, ka whiua ia e te ture.
Mehemea ka kaha rawa te haere o te tangata i runga i
te hoiho kaata ranei i te rori, ka tata te mate ki nga
tangata haereere, ka kore e taea e ia te ata haere wawe,
kapa hoki te whiu ki a ia. Mehemea ka whiu haere
te tangata i etahi kau, hoiho ranei i te rori, a i runga
i te kaha o tona whiu ka oma, ka maka aua mea, ka
whiua hoki ia e te ture. Mehemea ka whakatakotoria
e te tangata etahi kohatu nunui ki te rori, patara
pakaru, rino ranei, ka whakapu ranei i etahi pereki,
rakau, me etahi mea pena kia pa ai te mate ki te
tangata haere, ka whiua ia e te ture. E kore e tukua
te tangata kia keri, kia tango i nga oneone o te rori, kei
waiho he rua hei tapokoranga mo te tangata me tona
hoiho i te rori. E kore hoki e tika kia waiho te kuri
mate, aha ranei i te rori takoto ai, engari me kawe atu
ki tetahi wahi ke. E kore hoki e ahei te whakararata
i te hoiho kuao ki te rori, te pupuhi ranei i te pu,
pitara, whakarere manu, te whakairi kakahu ranei me
etahi mea pena ki te rori, hei whakamataku i nga hoiho.
E kore hoki e tukua kia waiho nga hoiho, kau, hipi,
nanenane aha ranei a te tangata kia haereere noaiho i
te rori. Mehemea ka hapa enei ritenga i te tangata ka
kaha rawa te whiu mona i runga i te ture. Kia
mahara tonu koutou, ko te rori ehara i te wahi takaro
mo te tangata, huihuinga tangata ranei, ngangaretanga
ranei, ko enei mea e kore rawa e tukua.

Tera etahi tangata e whakaturia ana e te Ture hei

whakahaere i nga tikanga mo te rori, kia pai ai, a, ma
ratou tonu e hanga. Mehemea ka kore e mahia e
ratou, ka pa mai he mate ki te tangata, aha ranei, i
runga i to ratou mahi kore, me utu ratou i etahi moni
ki te tangata i mate me ona taonga hoki i whakakinoa.
I te wa e hanga ana nga rori me nga piriti, me tupato
ratou ki te tanu i nga rua i nga wahi kino, ai te po
me whakairi i tetahi rama hei whakaatu i te wahi kino
kei rere te tangata ki roto. E tika ana te tango i nga
oneone o te whenua o te tangata ke e tata ana ki te
rori hei hanga, engari e kore e tika kia tangohia nga
oneone o tona kaari, o te wahi ranei e tupu ana ona
rakau whakapaipai. Mehemea ka pakaru rawa tetahi

wahi o te rori i te waipuke, kahore ranei i ata whanui,
ka tika i reira kia tangohia e nga kaitiaki o taua rori
te whenua a te tangata ke e tata ana ki reira hei hanga
i taua rori, i tetahi rori hou ranei—me hoko atu taua
whenua e te tangata nana, hei hanga i taua rori.
Engari e kore e ahei te tango i te kaari, i te whenua
whakapaipai ranei a te tangata, kia whakaae ra ano ia
katahi ka tika. Ka whakaritea e te Ture he utu tika
mo te tangata nana te whenua i tangohia hei hanga i
taua rori. Mehemea kahore he tikanga kia tuhera
tetahi rori nui, notemea tera pea tetahi rori pai atu, he
mea poto i to mua, katahi ka tika kia whakarerea, kia
tutakina e nga kai tiaki Iaua rori, kia hokona hoki te
whenua o taua rori. Ko nga tangata e noho tata ana
ki taua huarahi tawhito hei hoko i taua wahi mehemea
ka hiahia, notemea e tata ana ki o ratou kainga. Ko
nga moni e puta mai ana i runga i taua hokonga ka
waiho hei moni hanga i etahi atu rori hou.

[TERA ATU ANO.]

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O
TE AO NUI.

UPOKO V.

Ko nga pakeha e noho ana i Inia he iwi whakauru, no
Ingarangi te nuinga; ko nga iwi tangata whenua o
reira i raruraru notemea i te taenga atu o te pakeha ki
reira i hua ratou he hokohoko anake ta ratou i whai
ai. Maha noa atu nga iwi me o ratou rangatira, he
pakanga tonu te mahi i mua, engari kua mutu nga atu
aua pakanga, kua waiho ko te Kuini hei whakahaere
tikanga mo reira, a noho pai ana ratou inaianei. He
whenua nui rawa a Inia, tini noaiho nga tangata, he
mea mangu nga kiri. He maunga teitei, he maunga
huka kei te taha ki te nota, te ingoa ko Himareia, ka-
hore he maunga o te ao nei e rite ki era te teitei. E
rua nga awa nunui o aua maunga ko te Kanihi, ko te
Inuha; i ahu ki te rawhiti te Kanihi, ko te Inuha i
ahu ki te hauauru ma tonga. Kei te wahapu o te
Kanihi te taone nui o nga pakeha, ko Karakatu te
ingoa. He tini noaiho nga taone whenua kei roto kei
nga takutai o nga awa, kei te tuawhenua hoki, he taone
papai. E rua ano nga taone nunui o te pakeha, ko
Matarahi kei te taha ki te rawhiti-ma-taonga, ko Pa-
mapei kei te taha ki te hauauru. He whenua wera-
wera rawa a Inia ; ko te kai e ata tupu ana ki reira he
raihi, kei nga repo, kei nga wahi makuku nga maori
mo te raihi. Kei nga wa e puke ai te wai ki nga
maori ka hua te kai ka ora te tangata; kei nga wa e
kore ai te ua, ka mate nga tangata i te hiakai, mate
rawa atu. He tini nga kau o reira, ko te wai u me te
pata hei kinaki kai; engari ko nga tinana e kore e
patua hei kai, he tapu hoki. Maha noa atu nga kai
reka o reira, he kawhe, he huka, he kokonati, me etahi
atu; nui atu hoki te katene ki reira, ko te takenga mai
tera o te kariko e kakahu nei tatou; he rakau iti nei,
kei te ngahorotanga o nga puawai ka nunui nga hua,
no roto i te kopaki o nga kakano te katene. E rite ana
ki te huruhuru hipi te ahua, ka miromirohia ka whatua
hei kakahu; heoi ano nga kakahu o nga pakeha o
tawahi i mua, he huruhuru hipi he muka he muka

ke kahore i rite ki to konei. Ko te ingoa anake i
whakawhitia mai e te pakeha he harakeke; kua nui
haere inaianei te kariko i nga iwi katoa o tawahi, a
puta mai nei ki enei wahi. He maha nga kuri nunui
o Inia, he kamera, he eripaneta ; he kuri nui rawa te
eripaneta he mea tino kaha, 10 putu te teitei, e
ekengia ana hoki e te tangata, e kore e herehere rawa
te haere, engari ko te kaha e mau tonu ana. E noho
ana ki te kaki tona kai arahi, ko ona hoa tokowha toko-
rima ranei kei muri; ka nui te marie o taua mea, ko
ana kai he tarutaru, he rau rakau, he raihi, he aha
he aha. He mea roa noa atu tona ihu, ko tona
ringa tonu tera; ka mea te kai arahi kia eke ki runga

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

93

ki tona kaki, ko tona ihu hei hapai ake ; ko taua ihu
ano hei whawhati rakau hei kai mana, ko te pito o te
ihu hei matikara; ka taea hoki nga mea ririki rawa te
kohikohi ake. Ko nga niho puta he mea roroa rawa,
no reira te aewari. Ko tetahi kuri o reira he taika,
he kuri nanakia rawa, he mea iti te kuri maori, ko te
taika he mea nui, te whakatupu rite tonu ki to te ngeru,
kei roto i nga ururua tona nohoanga. Mehemea ka
kite mai i te tangata, i te kau i te aha ranei, ka peke
a ngeru mai, mau tonu, oma tonu atu me te mau ano
te tangata i tona waha. He nakahi nunui hoki kei
Inia, kei nga whenua werawera katoa hoki ; ko nga
mea roroa e toru te kau putu ; ko tana whakamate
tangata e kore e ngaua ki nga niho, engari ko tana
whanganga kai mana kei runga kei te rakau e
tatau ana me te aka nei. Ko te pane kei raro e
tarewa ana, ko te hiku hei pupuru ake i te rakau,
te putanga o te tangata, o te kuri ranei, ka rere
iho, mau tonu te hiku i te rakau. Ko te roa
o te nakahi ka takatakaia ki te tangata ; katahi
ka notia kekekeke ana, mongamonga noa nga
wheua, a mate rawa. He whakapakoko te karakia o te
iwi o Inia, he mea nunui noa atu, he maha nga ringa
me nga kanohi o aua whakapakoko; kei roto i nga
temepara e tu ana, e noho ana, ko nga tohunga hei
tiaki. Ko tetahi o nga whakapakoko he mea nui rawa,
ko Hakananaata te ingoa, ka tae mai tona ra nui, ka
whakanohoia ki runga ki te kaata teitei rawa, ka to atu
ai i tetahi temepara a tae nga atu ki tetahi, he roa te
whenua e toia ai. Mano tini nga tangata e oma ana i
mua, e whai atu ana i muri i taua kaata; ko etahi e
turakina ana ki raro i nga wira, takahia ana a mato
rawa ; e mea ana ratou he matenga pai tera kia mane
ai te atua i tera ao. Ko te hanga a etahi he whaka-
mamae tonu ia ratou ia ra ia ra a tau atu, tau atu, ki
ta ratou ma te peratanga e ora ai ratou i tera ao. Ko
tetahi tikanga a ratou i mua, ka mate te rangatira ka
tahuna te tupapaku ki te ahi; ko tona wahine ka
tahuna ki taua ahi, e mea ana ratou e kore e tika kia
noho ora te wahine a te tupapaku. Ka whakaturia
he wahie kia nui, ma nga whanaunga ia e arahi atu ki
te taha o te puranga wahie, mana ano e piki ake, kia
tae ki runga ka takoto mane, ma nga whanaunga ano
e tahu, a mate ake. Kua whakarerea tenei tikanga
inaianei, na te pakeha i mea kia whakakorea. Ku nga
wahine o reira e noho tonu ana i roto i o ratou whare
wahine; tokomaha nga wahine a te tangata kotahi, a
te rangatira. Kahore nga tangata o reira e pai kia
tirohia nuitia nga wahine rangatira ; kia puta ki waho
ka haere i nga huarahi ka uhia te kanohi; no namata
iho tenei tikanga a taua iwi. Kahore nga tane e pai kia
whakaakona nga wahine ki te korero pakapuka, ki te
tuhituhi, kia mohio hoki te wahine hei aha ? Ki ta
ratou ki, heoti ano te mahi ma te wahine he whangai
tamariki, he whatu kakahu. Katahi nei ano ka puta
ake te mohiotanga, na te Rongo pai, kua noho hoki
nga minita ki reira, a, kua tahuri mai etahi ki te
Runga Rawa. Ko nga tangata i whakaae mai, kariro
nuitia e nga tangata o waho, ka peia rawatia atu i o
ratou kainga, ka whakarerea hoki e te wahine e nga
tamariki, ko nga taonga ka tangohia e nga tangata ke.
He aha koa e tupu haere aua te Rongo Pai ki nga
wahi katoa o Inia; kua whakanuia inaianei he kura
mo nga tane me nga wahine, maha noa atu nga tama-
riki e akona ana ki nga tikanga o te Karaipiture, ki te
reo pakeha hoki. Ko etahi kua kaumatua, kua whaka-
turia hei minita mo to ratou iwi. Ko nga tangata o
Inia he mangu, engari kahore i rite nga iwi mangu o
Awherika, te whati o nga ihu, he mahora tonu te
mahunga, ehara i te kotetetete.

Ko te motu e tu ana ki te rae o Inia, ko Hirona, he
whenua pai, e tupu ana te kai; he iwi karakia ki te
whakapakoko i mua, inaianei kua nohoia e nga minita,
kua whakaturia hoki he kura hei huihuinga i nga

tamariki, kia whakaakona ki nga tikanga marama.
Kei te taha ki te hauauru o Inia ko Pahia, he whenua
pai, kei waenganui o te mahana o te maeke; ko te
ahua o nga tangata e pai aua, he kiri whero. Ko te
karakia o te iwi nei i mua he karakia ki te ra, ki te
marama ki te ahi; he whenua maunga ; i mua he iwi
kaha, inaianei kua heke te tupu. He kingi hoki, no
reira a Hairauhi, te tangata nana i whakahoki nga
Huraii Papurona ki to ratou whenua; he pa nunui
kei reira no namata, na ona tupuna i hanga, kua takoto
kau inaianei. Kei reira ano nga temepara, nga whare
papai, he whare kohatu e tu aua ano, ko etahi kua
whenuku. Ko nga whakapakoko, ko nga tuhituhinga
a nga tangata o mua kei reira ano, kei nga patu
kowhatu e mau ana. He aha koa kei te nui ano te
tangata o Pahia inaianei; he kingi ano to ratou. Kei
te taha ki te nota o Inia kei tua o nga maunga o
Himareia ko Tipeti ko Tatare, he koraha kau enei
whenua ; ko etahi wahi he onepu he kohatu ; ko etahi
wahi e tupuna ana e te taru, he taru anake, kahore he
rakau he ngaherehere. He teneti tonu nga whare o te
nuinga o taua iwi o Tatare. He taone ano kei reira,
engari kaore i maha, ko aua taone kei nga wahi raorao
kei nga wahi e ngakia ai te whenua. E tuturu tonu
ana te noho o nga tangata mahi kai i reira. He
kamera, he kau, he hoiho, he hipi e haereere ana i
reira; ko te kai a nga tangata he wai u, he kiko hipi,
he tiihi, he pata, he paraoa oti; e kore te witi e tupu
pai ki reira, ko te take tera i noho tonu ai taua iwi i
roto i nga teneti, he whakaneke tonu te mahi ki nga
wahi kai ma nga kahui. Kahore he wahie o taua
whenua hei tunu kai, ko nga wahie he paru kamera,
ka kohikohia ka whakapipia kia maroke. No mua iho
ano te tikanga noho teneti a tenei iwi; ko a ratou
kakahu he peha hipi me nga huruhuru tonu o waho,
mo nga rawakore enei kakahu; engari ko nga ranga-
tira he hiraka nga kakahu, he mea tiki atu ki Haina
hoko ai.

Kei te taha ki te rawhiti o Inia he whenua ano, ko
Paama, ko te Iraware tona awa nui, kei tera taha o
Haiama; kei tua atu kote pito e kokiri ana ki te
moana ko Maraka, ko nga tangata e kiia ana he Merei.
E mea ana nga tangata mohio o tawahi i na konei mai
nga tupuna o te tangata maori; he maha hoki nga
kupu a tenei iwi e rite ana ki a te tangata maori. Ko
nga tangata o taua iwi kua whakauruuru haere ki nga
iwi katoa o nga motu o tera moana puta noa mai ki
tera pito o Atereria, ko nga motu nei he maha noa atu.
Ko nga mea i nunui ake ki Humatara, ko Hawa, ko
Ponio, ko Herepi, ko Niu Kinia ko te mutu a Piripi.
He kingi hoki tera no Peina, no reira nga pakeha nana
i kite tuatahi aua motu. Ko Manira te ingoa o te
taone nui. E tupu ana te huka ki enei motu, ko te
take o te huka me te kakau kaanga te tu, ko nga pona-
pona e ngawari ana ka taea e te tangata te ngau ; e
hurihia ana ki te mira hei hanga i te huka, mau noa,
ka rere te wai, ka kohuatia u mimiti noa te wai, ka
takoto kau ko te huka ko te marahihi, e kainga nei e
tatou.

Ki te taha ki te rawhiti o Tatare ko Haina, ehara
tera i te mangumangu, ehara hoki i te whero me to te
tangata maori nei, engari he whero kowhai te tu o te
kiri; kua tae mai etahi tangata o taua iwi ki Niu
Tireni nei mahi koura ai aha ranei. He tini noa iho
nga tangata o reira, huihui katoa e nui ake ana i te
toru rau miriona (300,000,000) ; maha noa atu nga
taone, puputu tonu te whare. He iwi uaua ratou ki te
mahi; kotahi tonu te kingi mo tera whenua katoa.
He whenua momona, he mahinga kai puta nga ki nga
tike o nga pukepuke ; kahore he wahi e takoto noaiho
ana. Ko nga awa o reira he mea nunui, ko Hoangaho,
ko Tangihikainga nga mea nui rawa, ko nga kouru itu
tata tonu, no te rerenga ka wehe ke, a mamao rawa
atu; no te putanga ki te moana nui ka tata ano. Kei

96 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

ma o ngutu anake ma o ringaringa, engari ma to nga-
kau katoa. Me he ngakau nui to tatou me tuhi puka-
puka ma nga rangatira o tenei mutu; ko te Kawana
hei tuara mo ratou, ara, he pukapuka whakatuturu mo
te Makarini kia noho tuturu ia i runga i tana mahi
Kawanatanga, hei whakahaere mo te taha maori; ka
tuku atu ai ki Ingarangi kia whakamana mai ta tatou
tono. Mehemea ka w.hakaae koutou kia hohoro te
tuhituhi; ko te pukapuka me kirihipi, me timata mai
i Poneke te tuhituhi ko nga rangatira anake. Ki te
pai koutou me tuku ma te taha ki te hauauru, e pai ana,
ki te pai koutou me tuku ma te taha marangai e pai
ana. Ko nga rangatira anake e tuhi, a tae noa ki te
Aopouri, ka haere i te taha hauauru, marangai ranei, a
tae noa ki Poneke. Me tuhi ano to te Kawana ki taua
pukapuka, me toku hoki. Kia kaha koutou e nga
rangatira o te motu nei ki te hapai i to koutou hoa i
a Te Makarini. He aha te pai o te mahi o nga kuare
i te Paremete e turaki mai nei i nga tangata tika, i te
kai whakahaere o to tatou nei motu; koia tenei te
mea e pouritia ana e te ngakau. Mehemea ka tu ano
to tatau hoa a Te Makarini i tenei tau, kia hohoro)
te tuhi i taua pukapuka. Otira no whea e hinga,
na wai tenei? Ka waiho ko te harihari tangata
mai nei hei take whakahe ma ratou, ko te mea tika
nei ka whakahengia e ratou. Ki taku whakaaro ka
nui te pai o te hari tangata mai hei mahi kai, he mahi
moni mo tenei koroni, he hanga whare toa, hei mahi
rori kia nui ai nga moni mo nga takaha o Niu Tireni;

ko nga rere iti e kore e mohio. Tenei tetahi, ko te
tikanga reriwe e whakahengia ana e nga tangata o te
Paremete e tahuri ana ki te whakahe i a te Makarini
ma. He aha ra te he o tera mea o te mahi moni mo
te Koroni ? Ki te oti te reriwe ka haere ki te harihari
kai, ka whiwhi i te moni, ka whakarangatira i to tatou
nei motu.

Heoi ra aku korero.

Na to hoa
NA TETAHI RANGATIRA MAORI o TE RAWHITI.

Ki Te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Te Wairoa, 4th Hurae, 1873.

Ki a Penetana. E hoa, e tono ana ano ahau ki a
koe mo taku piihi i roto i Hinewaka No. 1, i Kairangi
No. 1. Kaore au i nga Karauna Karaati o ena piihi,
no waho au, kaore au i te Kootitanga; koia au i tono
ai inainei kia hoki mai oku piihi ki au, kia noho te
tangata i te Karauna Karaati ki tona piihi; ko au kia
noho ki toku puhi.

HEOI.

[Kua mea mai te Penetana kia panuitia tenei reta
ki te Waka Maori kia kitea e te tangata nana i tuhi, a,
ka kitea ka whakaatu mai i tona ingoa kia mohiotia
ia—inahoki kaore i tuhia tona ingoa.]

KI A NGAPUHI.

Ko te pukapuka whakahoki mai tenei i te pukapuka
mihi aroha a te iwi a Ngapuhi i tukuna atu e ratou
ki a Te Kuini mo te oranga ake i te mate o Te Piri-
niha o Wera. Na tetahi o nga Minita o te Kawana-
tanga o Ingarangi i tuku mai. Tenei taua reta:—

Ki a Te Ane.

Kai Whakahaere o te Kawanatanga
Niu Tireni.

Ranana, Ingarangi, Aperira 30,1873.
E HOA,—Kua tae mai, a kua whakatakotoria ki te
aroaro o Te Kuini te pukapuka mihi a tera iwi kaha
a Ngapuhi mo te oranga ake i te mate o Te Piriniha
o Wera, i tukua mai nei e Kawana Poene i te 11
o nga ra o Pepuere, 1873, me te whakapakehatanga o
taua pukapuka; a he mea apiti hoki te pukapuka
a te Minita mo te taha maori.

Kua mea mai Te Kuini ki au kia tuhia atu ki
a koe kia whakaaturia e koe ki nga rangatira o Nga-
puhi tona whakawhetai mo to ratou mihi aroha mai
mo te oranga o tana tamaiti. Kia kaha hoki te ki
atu, e nui ana te whakapai a Kuini Wikitoria mo
ta ratou aroha ki a ia me ana tamariki, kua oti nei
te whakaatu mai i roto i to ratou pukapuka. Mau
hoki e ki atu ki a ratou e mau tonu ana tona wha-
kaaro pai i runga i tona rangatiratanga, mo ratou
me nga rangatira o nga iwi maori katoa e noho
ana i raro i tona Kawanatanga; i tona hiahia hoki
kia noho tonu aua iwi maori i runga i te rangi-
marietanga me te pai.

Heoi ano,

Na to hoa,

NA KIMIPARE.

HE TANGATA MATE.

Ko Ihaia Kirikumara kua mate, i mate ki Taranaki
i te 9 o nga ra o Hurae, 1873. He rangatira nui
taua kaumatua, he rangatira whai mana ki ona iwi
katoa; he hoa tuturu hoki no te pakeha. Ehara
i te mea no naianei tona whakahoa ki te pakeha,
kahore, engari no te timatanga mai ra ano; he tiaki,
he atawhai tonu i a ratou i nga wa o te kino.

Ko Hoani Wetere Korako o Otakou, kua mate,
he iramutu na Taiaroa, tetahi o nga tino rangatira o
te Waipounamu. No te 19 o nga ra o Hurae, 1873,
i mate ai—i mate ki tona kainga ki Otakou. He
Pararaiha tona mate, i pa mai ki a ia i nga ra tima-
tanga o Hanuere; e toru paanga mai o taua mate ki
te tangata ka mate ; e 70 ona tau ki te mohiotanga o
nga tangata, ka nui te pouri o nga tangata katoa, me
ona whanaunga, me nga pakeha katoa hoki ki tenei
rongo; notemea he rangatira pai ia; whakahaere i
nga tikanga marama katoa, he hoa tuturu no te
pakeha. He mea whakaaroha te ngaromanga o tenei
hanga o te kaumatua, notemea e tau ana ki runga
ki a ratou te ahua o nga kanohi tawhito, me nga
whakaaro, me nga ngahautanga o mua. Otira, heoi
tonu te ahua o te tangata he mate, ehara i nga
tupuna anake—ko tatou hoki e rere tahi atu ana
ki te mate. E ki ana te kupu o nga Waiata o
Rawiri:—" Te tangata, rite tonu ona ra ki te taru-
taru, me te puawai o te maero tona ngawhatanga
E ra rungatia ana hoki e te hau, a kua kahore;

kaore hoki e mohiotia e tona wahi i muri iho."
Heoi ra, e haere ana i te ara o nga matua, kua oti
te whakatauki " he kainga manene tenei ao."

I. taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.