TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9].

PO NEKE, WENEREI, HURAE 30, 1873.

[No. 11.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua homai moni mo a ratou nupepa,
ara:—

£ s. d.

1873 Rihari Wunu, R.M., Whanganui ... 1 O O
1873 Meiha Keepa, Whanganui ... ... 1 O O

1873-4 Wiremu Tawhiao, Matatera ... ... 1 O O

1873 Pehira Turei, Whanganui ... ... 010 O

1873 Wirihana Puna, Whanganui ... ... O 10 O

1873 Mete Kingi Paetahi, Whanganui ... 010 O
1873 Kawana Hunia, Rangitikei ... ... O 10 O

1873 Hunia Te Ike, Matatera ... ... 010 O

1873 Hori Te Haua, Whanganui ... ... 010 O

1873 Parahi, Whanganui ... ... ... O 10 O

1873 Anakereti, Whanganui ... ... ... O 10 O

1873 Tamakore, Whanganui ... ... ... O 10 O

1873 Hare Matenga, Whanganui ... ... 010 O

1873 Winiata Te Kakahi, Whanganui ... 010 O
1873 Hare Wetini, Whanganui ... ... 010 O

1873 Aperaniko Taiawhio, Whanganui ... O 10 O
1873 Poma, Kauaeroa, Whanganui .. ... 010 O

1873 Pita Te Moungaroa, Whanganui ... 010 O
1873 Ratana Te Urumingi, Whanganui ... 010 O

Tenei te reta a Himiona Huriwaka, a Rini Hemoata o
Whanganui kua tae mai. He whakaatu mai i te mihi aroha
o te iwi o Whanganui mo nga tangata i mate ki te moana, i te
pakarutangi o tetahi kaipuke i waho tonu o Ingarangi. E nui
ana to matou whakapai ki tenei tikanga whakaatu mai i te
aroha o te iwi maori ki o ratou hoa pakeha. Kua whakapai
nga hoa maori ki ena tu korero, a, ka utaina tonutia e matou i
te taenga mai, hia mohio tahi ai nga hoa maori ki era mea.

Kua tae mai te reta a Tamati Ranapiri, o Otaki. He whakaatu
mai i nga kupu i rongo ai ia i tona haerenga ki Whanganui mo
te kohura a Waikato. E kore e taea te uta ki runga ki te
Waka nei, notemea he korero tawhito, kua oti noa atu te
tuhituhi.

" Ehara te toa taua, he toa pahekeheke, ka pa tau he
toa ngaki kai e ekore e paheke."

E whakaaro ana matou me whakaputa i konei
etahi korero ki a matou hoa maori mo te mahi pamu,
kia mohio ai ratou ki te ahuwhenua, kia ranea ai he
moni mo te hunga kaha ki te mahi. Kua nui haere
te mahi o nga iwi, no konei ka nui nga mea o tenei
whenua e utaina ana ki tawahi; i mua he roea uta

enei i tawahi te witi, me te oti, me te parei, te kaanga,
te taewa, te paraoa me era atu mea, inaianei e utaina
ana enei mea ki tawahi e nga pakeha, me etahi o nga
maori hoki; na reira ka puta mai te moni hei utu mai
ki tenei whenua.

He whenua pai rawa tenei mo te mahi kai, otira me
matua mahi ka hua ai; me mahi a whakaaro, kaua e
hikakatia te mahi. Ko te rite o te mahi kia rite, kaua
e whakakinoa te parau o te maori ; kia pai te whaka-
haere o te parau, waihoki me uta he mea ki te whenua
hei whakamomona mo te witi kia hua ai; tetahi me
whakapu te witi ki roto ki te taiepa e tu ai te kauika,
me patu ki tena whare ano, ma konei ka kore ai he
paru, he kirikiri, he kotakota pipi e uru mai ki roto ki
te witi; ko nga kakau me kawe atu ki te maara hei
whakamomona i te oneone, ma tera e kore ai te mara
e whetengi, ka tapu tonu te witi i nga tau katoa. Ma
tenei te kitea ai te tangata mangere e mohio ki taua
mahi, rakuraku kau tana i te whenua, ehara i te mahi.
No mua te kupu ko Niu Tireni hei mahi witi mo nga
whenua katoa e tu tata ana ki konei. Kua mahi nui
te pakeha i te witi inaianei, maha noa atu nga kaipuke
kua rere atu i Otakou i Katapere ki Ingarangi i enei
tau, ko nga utanga he witi. E hiahia ana matou kia
mahi hoki nga tangata maori i te witi me mua, kia
pono ai te kupu ra mo Niu Tireni, mo nga iwi e rua,
o te pakeha o te maori; notemea i tere tonu mai nga
tini whenua ki konei, a ma te kaha ki te mahi kai ka
mau tonu te hoki hoki mai ki tenei motu ki to hoko i aua
kai. Ko te take tera i mea ai ratou he iwi
noho tata te maori ki te moni, mehemea e
mau tonu ana to ratou kaha ki te ahuwhenua.
Otira kia mahara nga tangata moni ki tenei, ehara
i te utu nui mo nga mea e ngakia ana, ma
reira e nui ai e maha ai te moni, kahore, ma te mau
tonu ki te mahi; waihoki ma te mau tonu ki te hoko
hoko i o ratou kai e hua ai te moni. Inahoki he
whenua pai to Poihakena, e hua ana te witi o reira,
otira kei etahi tau ka raki, na reira i kore ai te witi e
tupu i aua tau raki; tena ko Niu Tireni, kahore ona
tino tau raki, ka tupu tonu te witi i nga tau katoa. I

82

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

Poihakena kahore he ua o te raumati, kia tae ki te
Hotoke ka waipukea te whenua, koia nga kino o reira,
kahore he pena ki Niu Tireni, no konei e pai ke atu
ana i Poihakena; he maha no nga awa awa hei utanga
mai ki runga ki te waka me te poti. Ko Hopetaone
he whenua tera e tu pai ake ana i Poihakena, otira he
kainga wa maunga, he wahi momona ano ia kei reira,
notemea kahore e tata mai ki tatahi i he ai ano tera
kainga. Te mea e nui ai te tangata mahi kai o Niu
Tireni, ma tana mohio ki te mahi i te pamu ; na te
pai o nga wai o tenei whenua e tae atu ai nga kaipuke
miki hei uta mai i nga kai ki nga taone nui, ma tenei
e ranea ai he moni ma te tangata ahuwhenua. Ko
tetahi mea e nui ai tenei motu, ko nga utu o nga witi
me whakahoki iho i to Poihakena, kia haere mai ai nga
tangata whai moni o etahi whenua ke ki a tatou, ma
konei e timata te hoko hei whakakotahi i te hunga ngaki
whenua kia hua pai ai te moni; ka rangona te kaha o
tenei whenua e te ao katoa. He ouou nga tangata
pamu o tenei motu ; ko te whakamaoritanga o tenei
kupu o te ' pamu ' he whenua e ngakia ana, e kore
hoki te whenua huru e meinga he pamu, e kore ano
hoki te whenua tarutaru haerenga kau, hipi ranei, e
meinga he pamu, otira ko te maori e ngakia ana ki te kai
te mea e meinga he pamu. Ko tenei mea ko te pamu,
 he whare tona hei nohoanga mo te tangata nana, rne te
whare ano mo nga kaimahi, me nga whare hei patunga
mo te witi, me te whare hei turanga mo te mira
patu witi, me te taiepa hoki hei tupuranga puka. Ko
te taiepa hei turanga mo nga whakapu witi, kia pai te
hanga, ko tetahi taha mo nga witi, ko tetahi taha mo
te whare patu witi; ko te whare me papa a raro, kia
pai ki te patu,kia kaua e uru atu te paru ki roto
mehemea ka patua te witi ki roto ki tenei tu whare, e
pai ana kia takoto roai reira e kore e pirau e aha ranei;

ko nga papapa o nga witi hei kai ma nga manu, ma
nga hoiho mahi ano hoki; otira, me mahi ano he kai
tarutaru ma nga hoiho, kia nui; notemea kei te kai te
kaha te maia ai te mahi. Mehemea ka mahia tikatia
te pamu kia hua ai te moni, e kore e maumaua nga
kakau o te witi, ka whakaranua aua kakau ki te oti me
te hei maroke, hei kai ma nga hoiho me nga kau mahi;

ko nga kakau e kore e kainga e ratou, ka pai ano hei
whakamomona whenua. Mehemea ka kore e hoatu
he mea hei whakamomona i te whenua, e kore e roa ka
whetengi te pamu. Inhahoki he pamu ano i rongo ai
matou, e toru tau i ngakia ai, otita kahore i hoatu he
whakamomona; e 800 tana taewa o te tau tuatahi, i te
rua o nga tau ka ouou haere te taewa, a i te toru a nga
tau 150 tana taewa ngote ; mehemea i whakamom-

onatia te whenua, kua kore i pera te whetengi o taua
pamu. Tetahi pai o te pamu, he nui no te kai mo
nga heihei, me nga pipipi me nga parera, me te poaka
hoki, ko nga witi ngahoro i te patunga, me nga mea
ngahoro i te taataringa, mehemea ka kore he tikaokao
o te pamu ka maumau era. Ko tenei mea ko te heihei
e nui ana te utu ki nga taone, koia matou i mea atu
kia kaha te whangai manu, haunga te heihei anake,
otira i nga manu pakeha katoa. Tetahi mea ano o te
pamu, he pata, he heki, he poaka whakapoa; he aha
ra te kore ai e kite te maori, he mea utu nui enei kai,
kia mahi ai ratou i aua kai ? He whenua pai a Niu
Tireni, he wahi atahua te wa ngaki kai; he iwi mohio
te maori, he maha noa atu ona pai i o tawahi; no
konei matou i mea ai, e oho koia pea ki te mahara,
kia kaha ki te mahi pamu, notemea he maha nga
pakeha hei hoko i o koutou kai e ngaki ai, ahakoa
mano tini nga kai, e pau katoa. Ko te take hoki tenei
i mea atu ai matou me mahi a pakeha te whenua kaua
e mahia a maoritia, me parau kia pai ai te oneone, kia
nui ai te maori. Mehemea ka timataria te ngaki
pakeha, hei reira koutou te kite ai , ka whiwhi koutou
i te taonga, ka rangona tenei whenua, he whenua kai.

He nui noa atu te whenua pai a koutou a te maori
ngari he wahi iti kua ngakia ; hei aha te whenua
ngaherehere kua homai nei ki te tangata? Hei
mahi ra ma te tangata, kia whiwhi ai ia i te oranga,
kia ngakia paitia ka meinga he whenua. He iwi whai
rawa te maori, otira he kaha kore ki te mahi i tana
taonga i te whenua te take i noho pohara tonu ai
Ahakoa nui noa te pamu, mehemea ka ahua mangere
te mahi e kore e puta nui mai he moni; tena ko te
pamu e mahia nuitia ana, e whakaputa nui mai ana
tera i te moni ki te tangata nana. Ehara hoki te mea
na te nui o te pamu te nui ai te moni. Mehemea ka
ngakia kinotia te pamu he maumau whenua he mau-
mau mahi, tena ko te ahuwhenua ngaki tika i te
whenua, ko tera te tino ritenga o te kupu pamu. Me
whakaaro etahi o a koutou tangata whai moni., kia
mahia e ratou a ratou pamu ki te tikanga mahi a te
pakeha. Ko tetahi mea tika hoki me kimi ratou i etahi
pakeha hei eko i te maori ki nga mahi pamu ; ara, ko
nga mahi enei, ki te whakamomona i te whenua, ki te
mahi pamu karaihe hei kai mo nga hipi, ki te keri
awa awa wai, ki te mahi tika i te witi i ona marama e
tupu pai ai, ki te whangai hipi, kau, hoiho, poaka,
heihei me nga mea katoa o te pamu, kia mohio ai nga
maori ki nga mea katoa e whakaputa nui mai ana i te
moni ki nga pakeha mahi pamu o tenei motu, &
Ingarangi hoki.

E hoa ma, whakaarohia enei kupu, whiriwhiria a e
koutou enei korero, he ako tenei na matou, inahoki
he iwi kotahi taua te pakeha me te maori, mo tatou
enei pai e rapua nei. Mehemea ka kaha koutou tera
te puta nui mai ai te moni i runga i tenei tu rnahi; ko
ta matou tino hiahia kia rite tahi nga mahi a te pakeha
raua ko te maori, kia whakarerea atu nga tikanga o
mua kia tango i nga mea marama hei whakarangatira  
i a koutou. Kua rongo pea koutou i te kupu " Kia
heke te kawakawa i te rae o te tangata ka kai ai ia i te
taro ;" a " ko te ringaringa o te ahuwhenua ka whiwhi
i te taonga." Heoi ra, ata whakaarohia e koutou enei
kupu.

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O
TE AO NEI.

UPOKO IV.

Heoi ano nga wahi o Awherika i mohiotia e nga
tupuna o te pakeha ko Ihipa ; ko te taha o te moana o
roto, ara te Meretereniana, kahore i taea atu te mata-
kitaki i te tuawhenua, i te tahora onepu. Ko te taha
ki te rawhiti i mohiotia tera, notemea he rere haere
tonu no nga kaipuke i te moana whero ; engari ko nga
taha ki te hauauru ki te tonga kahore i mohiotia,
kahore he tangata i kaha ki te rere ki waho ki te
moana nui, ko te ngakau i hiahia, otira na te miki o
nga kaipuke, na te kore kapahu (compass) i wehi ai;

engari no te kitenga i te kapahu katahi ka kaha ki te
haere ki waho. Ko te tikanga o te kapahu he roratona
(loadstone), he kohatu tera, he mea keri i raro i te
whenua, e kitea ana ki Witau a, ki Nowei, ki etahi atu
whenua o Oropi, ki Haina. Ka haehaea taua kohatu,
muri iho ka whakatarewaina, a, ka tika tetahi pito ki te
nota, ko tetahi pito ki te tonga, a ki te parea ketia te
pito e kore e rongo, hoki tonu ki tana wahi i pai ai.
Tenei ano tetahi mehemea ka whakapiria taua kohatu
ki te rino, ka pera te rino me taua kohatu, te tika tonu
ki te noto ina whakatarewatia. Koia te ngira o to
kapahu, te take i mana ai taua ngira, he mea ara aka-
piri ki taua kohatu; na tenei i tika ai te ara o te
pakeha ki te moana nui, no reira i rere noa atu ai,
mohio tonu ki te ara hei haerenga ; he aha te ngaro
noa ai te rangi me nga whetu, te kakati ai te kohu, te
kare o te moana, e keore he, ko te kapahu hei whaka

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

83

atu i te ara; mei kore taua mea kua kore rawa e puta
he kaipuke ki waenga moana ; ko te tino taonga tera o
te kapene i runga i tona kaipuke. No Peina, no
Potukara nga pakeha i timata te rere ki Awherika, he
tata hoki ki to ratou whenua; i rongo ratou ki te
taonga o tera whenua, ki te koura, ki te aewari, me
etahi atu taonga o reira. Na, ka rere atu tetahi
kaipuke o Pema whaka te tonga, ka u ki tetahi motu
iti, ka kitea he motu pai, meinga ana te ingoa ko
Kanere Airana, nohoia tonutia e ratou. Katahi ka
mea te kingi o Potukara, ko etahi o ona tangata me
haere ki Awherika ki te matakitaki whenua; ko te
taha ki te hauauru o Awherika he pari, he tumu e
kokiri ana ki te moana I haumiri tonu te rere o nga
kaipuke, piri tonu ki uta; ka tae ki tetahi o nga tumu
ka he te hau, ka puta mai te ngaru ka wehi ratou, hoki
ana ki Potukara. No tetahi tau ka rere ano, ka taea
tera tumu, rere tonu atu ki tua ka titiro atu ; he tumu
ano e kokiri ana ki te moana ; ka he ano te hau, roa
noa iho te tohenga kia puta, kahore rawa i taea.
Katahi ka whakaanga atu ki te hauauru, ka u ki tetahi
motu iti, he motu pai, ngaherehere katoa a runga,
kahore he tangata, karangatia ana te ingoa ko Mati-
ara; nohoia iho e nga tangata o Potukara, kei a
ratou tonu inaianei. Ka utaina atu ki reira te
hoiho, te kau me te hipi, whakatokia hoki nga pura-
pura pai. Inaianei kua nui te waina o reira, kua
maha hoki nga tangata. I rere atu ano tetahi kaipuke i
Potukara engari i kapea taua tumu, u ana ki tetahi
taitua, ehara i te oneone pai, he onepu; he tangata
ano o reira, ko nga kiri he mea whero ano he manauri,
pera tonu me nga tangata o te taha ki te nota o
Awherika te ahua. No muri iho ka rere atu tetahi
kaipuke i Matiara ka whakamaia te kapene ka whaka-
tikaina te rere i waho, ka u ki te wahapu o te awa i
Henekara ; he whenua pai tera, na te awa i momona ai,
nui noa atu te kai, mano tini nga tangata. Engari i
wehi nga pakeha, ka titiro ki nga tangata e rere ke
ana te ahua, mangu rawa te kiri ; ko te moremorenga o
te ihu, papa tonu, ko te mahunga he kihikihi. Ko
tetahi mea i wehi ai he werawera no te ra, na reira i
hoki ai nga pakeha, te taenga ki to ratou whenua ka
mea atu ki te iwi he whenua pai tera i kite nei matou,
heoi ano te kino ko te ra, koia pea te take i mangu ai
nga tangata ; kati tatou te rere ano ki runga, kei tae
atu ki te whenua kino rawa, kei mate. Heoi i etahi
tau ka tohe ano ki te haere ; ka rere, ka tae ki te rae
nui Kepe Paramaha (Cape Palmas), ka kite i te
takutai e ahu ke ana ki te rawhiti; rere tonu atu ka u
kiuta ka kite he whenua pai, mutu ana te wehi ki nga
tangata, ka hokohoko i te taonga o reira, i te koura i
te aewari ; ko te ingoa nui o tera wahi ko Kini; ko to
reira koura ehara i te mea keri ki te whenua, engari
na te waipuke o nga awa i whakatere mai i runga i nga
maunga, kawea atu ki te onepu ; ka kitea e te tangata
e kanapanapa ake ana i nga taha o nga awa. Ka rere
atu i reira ka tae ki te kongutu awa o Naika, he awa
nui tera. Kei tua iti atu i taua kongutu awa, ka ahu
ke ano te takutai ahu whaka-te-tonga ; hoki atu ano te
kaipuke i reira. No muri iho ka tohea ano kia kitea
te mutunga mai o te whenua, te putanga hoki ki tua ;

tokomaha nga kaipuke nana i tohe, ka kaha te hau, ka
wehi, hoki ana. Kotahi te kapene nana i whakaputa i
tona tohe, a tae noa ki te pito mutunga mai o Awherika;

he tumu, otira kihai i puta i te nui o te hau me te
ngaru, karangatia ana te ingoa ko te Kepe o Toma, ko
te toma he tupuhi. No muri mai ka kiia e he ana
tena ingoa, me tapaa ki te ingoa pai, kua kitea hoki te
pai o tera rae, ko te putanga hoki ki tua ki Inia;

whakaingoatia ketia ano ko te Kepe O Kuru Hope.
Ko te wahi hoki i ora ai nga ngakau o nga kai
whakataki i mea, tera e puta ki tua. Na, te rerenga
ano o tetahi atu kaipuke kua puta, ka tino koa

ratou ; katahi ka ahu te rere ki te nota, haumiri tonu
te rere i uta, ka rere ma waenganui o Awherika o te
motu nui o Marikahika; ka mahue tera ki muri ka
kite i te wahapu pai i te taone hoki. Ka u ki reira, he
taone nui, mano tini ana te tangata, me te maha o nga
kaipuke. Ehara i te iwi mangu, ko te reo e rite ana
ki to nga tangata o te taha ki te nota o Awherika. Ko
nga kaipuke i ahu mai i te moana whero, i Arapia, i
Inia. I whakahuanga mai nga tangata ki nga tauhou,
ka whakaae mai hoki kia rere tahi o ratou kaipuke ki
Inia, ko ratou hei tohutohu i te ara ; no te taenga ki
Inia ka u ki te taha ki te rawhiti. He taone nui noa
atu tera kei roto iti atu i te wahapu o te awa ; ko te
Kanahi te ingoa o taua awa, ko Karakuta te ingoa o te
taone ; te taenga ki uta ka kitea e nga pakeha te pai,
he papai no nga whare. He iwi mohio tera, tini noa
iho nga kai ke, nga taonga ke, me nga kuri hoki- No
te hokinga atu ki Oropi ka nui haere te rongo ki nga
iwi katoa o reira, katahi ka nui atu nga kaipuke ka
haere ki Inia.

Ko nga wahi o Awherika kua nohoia e te pakeha o
Ingarangi e rua tahi, ko Hurariona, ko te Kepe o
Kuru Hope; kei te pito ki te nota o Kini a Huraiona,,
kei reira tetahi kura nui, kia mau nga kaipuke hoko-
hoko tangata i nga manuwao, ka kawea ki reira whaka-
ako ai, kia mohio ka whakahokia atu ki o ratou
kainga; he tini hoki nga tangata kei te tuawhenua,
otira kahore ano i tae noa te pakeha ki reira, he kaha
no te ra te tae atu ai, no reira i whakatakotoria ai
tenei tikanga kura, kia mohio ai nga tangata whenua.
ki te Rongo Pai, ma ratou ano e kawe ki roto ki te
tuawhenua. He tokomaha nga pakeha kei te Kepe o.
Kuru Hope e noho ana, ko nga tangata nana i noho
wawe no Horana; no muri mai ka riro i te pakeha
o Ingarangi. Ehara i te pango rawa nga tangata
whenua o reira, tera nga iwi pango kei te tuawhenua ;

engari he manauri te kiri o nga kapa, kahore ano tenei
iwi i mohio noa ki te Ronga Pai; mau tonu ana hoki i
runga i ana tikanga o mua iho. I pai ano te iwi o
Marikahika  ki te pakeha i mua, i tae ano etahi minita
ki reira ki te whakaako ; no muri mai ka riri te Kuini o
reira haere atu; ko etahi o nga tangata whenua i
whakaae ki te whakapono, patua iho. Ko nga minita
tahuna iho ki te ahi. Engari kua ahua pai inaianei, kua
whakaaetia ano nga minita, a, e kore pea e roa kua tao
te rongo o te whakapono ki a ratou katoa. Heoi aue
te korero mo Awherika.

KO TIWENE.

I te marama o Hepetema 1825 ka toia nga mihini
tuatahi i runga i te Tokitana me te Taringatana  reriwe,
huihui ana te iwi nui tonu ki reira ki te matakitaki.
Na Tiwene ake ano te tima tuatahi i whakahaere, hui
katoa nga kareti i runga i taua reriwe e toni te kau ma
waru, e rua te kau ma tahi o enei he mea whakapai
hei nohoanga pahihi. Kotahi kareti i tomo ai nga
rangatira o te reriwe me o ratou nei hoa. Tae ana ki
te te kau ma rua maero i te haora te hohoro o to ratou
haere; heoi, pai noa atu te whakamahinga o tenei
reriwe, nui rawa nga utanga me nga pahihi. Muri iho
i tenei ka whakaarahia e Tiwene tetahi whare hanga
tima to reriwe ki Niukatara. I te timatanga he whare
iti, a kihai i roa ka nui haere me te whiwhi tonu ki nga
mahi nunui taimaha, whiriwhiria nga kaimahi hei
tohunga, ko nga tangata tino mohio ki nga mahi
mihini o Uropi, o Amerika, o Inia, he mea ako ki konei.
Inaianei ka whakaaro etahi tangata whai moni kia
ruritia te haerenga mo tetahi reriwe, haere atu i Riwi-
pura ki Manihera; tu ana nga tangata whenua ki te
whakakahore, otira, hei aha ma Tiwene to ratou ne
arai i tana mahi, tohea tonutia ana e ia, a, oti pai ana
te ruri. I te 21 o nga ra o Maehe 1825 ka whaka-a

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

turia tetahi komiti o te Paremete hei whiriwhiri i te
Pire hei whakatika i tenei rerenga reriwe, whawhaitia
ana i reira ko nga tangata mohio me nga roia tohunga
i tu hei uiui atu ki a Tiwene i nga tikanga mo tona
mahi rerivve. E mea ana ia " I Karangatia ahau kia tu
ki te aroaro o te Komiti Paremete, kahore rawa i taea
e ahau te whakapuaki i etahi kupu hei whakaae mo
ratou, he tino mohio no ratou ki te whakararu i a au,
hiahia tonu au i reira kia puta atu ki waho, otira
kahore i tukuna; kotahi te kau oku haora e tu ana i
reira e whakahoki ana i nga uiuinga o aua roia, he
hiahia no ratou kia whakararu i aku whakaaro. I
patai mai tetahi o ratou no tehea iwi kue?" Ko
tetahi i mea mai he porewarewa pea ahau mo aku
tikanga mahi reriwe, he ki na ratou e kore rawa e taea
te whakatu i aua mihini nunui. Otira kahore ahau
i whakarongo atu ki a ratou korero whakawehi, ka Tohe
tonu au ki te whakaputa i aku mahi reriwe. Ki to
ratou whakaaro he porewarewa ahau mo taku kii tera
te taea e ahau te mahi i tetahi reriwe, ko te kaha o
te haere ka tae ki te te kau ma rua maero i roto i te
haora kotahi. " E toru nga ra o taua komiti e noho
ana hoha noaiho a Tiwene ki o ratou kupu patai.
No te mutunga o to ratou mahi, ka kavvea atu ki roto
ki te -Paremete nga korero o taua komiti; katahi ka
unuhia taua Pire hanga reriwe, kahore i whakaaetia.
No muri ka kawea atu ano taua Pire ki te Paremete,
a, whakaaetia e te nuinga o nga mema o to Runanga.
Katahi ka koa nga hoa rangatira o Tiwene, notemea
kua mana to ratou tono kia mahia etahi reriwe ki
Ingarangi; whakaturia rawatia a Tiwene hei tino
kai whakahaere mo nga mahi, ko nga utu mona
kotahi mano pauna (£1000) mo te tau. Kitea ana e
ona rangatira kua whakaturia e ratou te tino tangata
mohio mo aua mahi nunui. Timataria rawatia e ia
tetahi mahi nui whakaharahara, ara te tanu i tetahi
repo hohonu kia puta ai he reriwe. Kiia ana e nga
tangata mohio o taua vva e kore rawa o taea taua mea
te whakaoti; otira kahore a Hori Tiwene i whakarongo
ki a ratou korero, he kii nana mehemea ka uaua tonu
te mahi tera te taea nga mea katoa to whakaputa.
Maha noa atu nga wiki e tanu ana i taua repo, kahore
rawa i kiki, ko tona tu ano; kiia ana e etahi tera pea e
tae ana te hohonutanga ki te meinga ! No konei ona
rangatira ka mea, me whakarere i taua mahi e kore e
taea, whakahokia e Tiwene, ka mea " kahore me tohe
tonu." Wiki atu e mahi ana kahore i kiki haere te
repo. Katahi ka huihui mai nga rangatira o taua
mahi ki te korero, he hiahia no ratou kia whakamu-
tua. Katahi a Tiwene ka mea " e tika ana, he nui
nga moni kua pau, otira me tohe tonu, notemea me-
hemea ka whakamutua inaianei ko enei moni ka
maumau noa iho," Whakaaetia ano e ratou tona
kupu he mohio nona tera e taea e ia, timataria nuitia
ano te mahi, a, kahore i, tae ki te ono marama kua oti;

rere haere ana te reriwe me nga rangatira o Tiwene i
runga; katahi ka kitea te whakaaro nui, te whakaaro
mohio uaua o taua pekeha, tae anake nga motu katoa
tona rongo. Ko etahi mahi nui i whakarerea e etahi
tangata mohio, tangohia e ia whakaotia katoatia. I
nui hoki tona mohio ki te whakaako i nga tangata hei
mahi mo nga reriwe, aha ranei.

I te wa e mahia ana enei reriwe, e whakaaro ana
nga kaiwhakahaere i tetahi tima mo te reriwe kia
hanga. Tuhia mai e nga tohunga mohio o ratou
whakaaro whakahe i te ahua o te tima a Tiwene, otira
kahore ia i whakarongo. No konei a Tiwene ka tono
kia whakahaerea tetahi o ona tima, kia kitea te pai te
kino ranei; ata whakaarohia e nga kai whakahaere
whakaaetia e ratou. Mehemea ka hanga tetahi tima
reriwe ka tangohia mai ka tae te kaha o tana haere ki
te te kau maero i roto i te haora kotahi ka utua nga
moni e £500 ki te tangata nana. Panuitia e ratou

tenei; katahi ka timataria e etahi pakeha te mahi.
Kua hoki mai inaianei a Ropata, te tamaiti o
Tiwene i Amerika, timata ravva ta raua mahi i tetahi
mihini he tino hiahia no Tivvene kia puta rnai i a ia te
tino mea kaha. Karangatia tetahi rangi hei tukunga
i aua tima, kua oti katoa nga mea e wha te hanga,
kawea mai ki te reriwe; na Tiwene te tuatahi, na
etahi pakeha nga mea e toru; te ingoa o to Tiwene
ko te " Rakete," ko tona te mea tuatahi e to to
haere ana i nga kareti ki muri me nga utanga
o runga 13 tana te taimaha, tukuna atu kia
kaha te haere, a taea rawatia te 29 maero i Toto i
te haora kotahi! Mano tini nga tangata i hui mai
ki te titiro, kitea ana e ratou te tino mohio o
Tiwene, inahoki ko tona tima te mea tino kaha. No
konei ka karanga nga kaiwhakahaere i runga i te
koanga o o ratou ngakau, " Katahi a Tiwene ka ora !"
Kahore rawa nga mea e toru i pai te haere, ko tetahi i
tahuri, ko tetahi i pakaru ko te tuatoru kaore i tu-
kuna, notemea kahore i pai. Ko te tima a Tiwene i
puta rawa ki mua, a riro ana i a ia te £500.

I muri mai i tenei ka hanga e Tiwene tetahi reriwe
roa, ahu atu i tetahi taone nui ki tetahi; oti pai i a ia,
whakatuwheratia e nga tino rangatira o Ingarangi i te 15
o nga ra o Hepetema 1830. E waru nga tima to to
kareti, na Tiwene katoa i hanga mo taua reriwe hou.
Katahi ka kitea te pai o te reriwe, he mea whaka-
puta mai i te moni, whakanui hoki i te utu mo nga
whenua e haerea ana, he whakarangatira rawa i te
motu; hohoro rawa te kawe kawe i nga tangata me nga
taonga, ki ia wahi, ki ia wahi. Ko nga tangata i haere
i runga i taua reriwe i te whakatuheratanga  1200 i a
ra, ia ra, kitea rawatia i reira te pai o taua mea; ka
timata te hanga ano i etahi atu ki nga wahi mamao.
Whakaturia ana a Hori Tiwene hei tino kai whaka-
haere mo tetahi reriwe nui rere atu i Ranana ki
Manihera ; ko nga mahi i nui rawa otira, hei aha tera
kia Tiwene raua ko tona tamaiti, taea katoatia te
whakaputa. I keria he huarahi i roto i tetahi
maunga puta rawa ki tera taha, e 2400 iari te roa.
Ko nga moni i pau hei utu mo te hanganga i taua
reriwe e rima miriona pauna (£5,000,000) na te tohe
na te uaua o Tiwene raua ko tona tamaiti i oti ai
taua mahi nui. Katahi ka puta rawa tona rongo ki nga
motu katoa, mahia ano he reriwe ki ia vvahi, ki ia
wahi, kua kitea hoki te pai. Maha noa atu nga
tono i tae kia Tiwene kia haere atu ia ki etahi
motu ki te whakahaere i nga mahi reriwe kua tima-
taria te mahi, otira he nui no tona mahi ki Inga-
rangi te taea ai e ia te whakaae. Kua tino rangatira
ia inaianei, kahore tetahi pakeha i rite ki a ia te
mohio, me te whakaaro uaua ki te whakaputa i ona
mahi katoa i hiahiatia e ia kia whakaputaina. I
te tau 1840 ka kii a Tiwene me whakamutu ia i tana
mahi, me noho marire kua kaumatua haere hoki. He
kainga tino pai tona, te whare he mea kohatu ahua
rangatira. I nui tona hiahia kia noho noa iho ia,
otira kahore te iwi pakeha i whakaae, notemea kahore
tetahi i rite ki a ia te mohio. No te tau 1844 ka
whakaturia ia hei kaiwhakahaere i tetahi reriwe hou
ki tetahi wahi o Ingarangi; i te otinga ka whakaranga-
tiratia ia e nga pakeha nona taua reriwe. I te tau
1845 ka tonoa ia e te kingi o Pereitiama (he iwi ke
tera) kia whiti atu ki reira ki te whakaputa i tona
whakaaro mo etahi reriwe ka mahia ki reira, ara, kia
kiia e ia tera te taea ranei kahore ranei, notemea he
pukepuke no te whenua hei haerenga rno nga reriwe.
Whakaaetia ana e ia, whiti atu ki taua whenua, ata
tirohia haeretia te ahua. No te otinga ka kii atu ia ki
taua Kingi, tera te taea ano te hanga, mana e tuhi i
nga mapi me nga pukapuka tohutohu mo te mahinga.
Katahi ka koa te ngakau o te Kingi me tona iwi katoa,
inahoki kua tika kia mahia he reriwe hei whakaranga-

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

86

tira i to ratou whenua. I nui rawa te whakahonore o
taua iwi ki a Tiwene me te whakarangatira i a ia; i
karangatia e ratou tetahi hakari nui mona, tae mai ana
nga tangata mohio katoa ki te whakapai ki a ia. I
tonoa atu ia e te Kingi ki tona whare kia korero mo
nga mahi reriwe ki taua whenua. I nui te whakapai
o taua Kingi ki a ia, kahore ona whakahi aha ranei, he
ngawari. Titiro ra, ko taua tangata kai tiaki kau i
tona tamarikitanga, kei te ako inaianei i tetahi Kingi
ki nga mahi nunui ! No tona hokinga atu ki
Ingarangi ka tonoa ia e te Kingi o Peina kia haere atu
ki tona whenua ki te whakaputa i ona whakaaro mo
nga reriwe hoki o reira. I whakahonoretia ia e taua
iwi, kua tae hoki tona rongo ki a ratou. Tirohia
haeretia e ia te whenua hei haerenga mo te reriwe, he
maunga teitei o reira, roa noa atu ia e haereere ana, no
konei kapa mai he mate ki a ia, he kino no te whenua.
Kahore i roa ka hoki mai ano ia ki Ingarangi, kia
rongotia ia e nga takuta: tokomaha nga wiki e tako
to mate ana ka ora, otira kahore i ora rawa, ko te
kaha o tona tinana kaore i rite ki to mua.

I te tau 1848 ka whakaaetia e te Paremete o Ingar-
angi kia hanga tetahi reriwe ano, he mea roa rawa.
Ko tona mahi whakamutunga tera; i te otinga ka hoki
ia ki tona kainga noho marire ai, waiho ana e ia tona
tamaiti ki tona turanga. I a ia e noho marire ana i
tona kainga kahore ona whakaaro nui i moe noa,
kahore, i whakaputa tonu mai ia i etahi pukapuka mo
etahi mea hou e kitea ana e tona whakaaro nui. Ko
tona tinana kua ngoikore haere, otira ko nga whakaaro
i pera ano me mua. Ko tona tamaiti ka Rapata e
whakahaere ana i ona mahi; he maha nga mano tan-
gata e mahi ana i runga i ona reriwe aha ranei ki
Ingarangi, kua nui hoki tona whai rawa. I te marama
o Hurae 1848 i haere ia ki tetahi huihuinga rangatira
pakeha i tetahi o nga taone rui o Ingarangi, panuitia e
ia tetahi pukapuka i tuhia e ia mo nga reriwe ; ahakoa
i nui tona mate, tohe tonu ki te korero i taua pukapuka;

ko tona mea whakamutunga tera ; i nui haere te mate
i pa mai ki tona uma, kahore rawa i taea te whakaora
e nga takuta. No te 12 o nga ra o Akuhata 1848 ka
hemo i te 67 o ona tau ; pouri rawa nga iwi i te rong-
onga kua mate taua pakeha tino mohio, nana i kite
nga mahi reriwe me etahi atu mahi nunui. Mano
tini nga tangata i whai i te kawenga atu kia nehua;

kua whakaturia tetahi kohatu pai hei whakamahara-
tanga ki a ia.

Ko etahi o nga korero enei o taua tohunga o Hori
Tiwene (George Stephenson), o nga mahi i whakapu-
taina e ia i te wa o tona oranga. I nui tona mahi i
tenei ao, taea katoatia e ia i runga i tona whakaaro uaua,
whakaaro rangatira. Kua kitea e nga iwi katoa te pai
o nga mahi i whakaputaina e ia hei whakahaere ma te
tangata. Ka kite nga whakatupuranga a muri ake nei
i te pai o ana mahi, hei whakahaere ma ratou, ka
whakaaro ratou ki a ia me ana mahi katoa. Na tona
tohe, me tona whakaaro uaua anake i rangatira ai ia, i
puta ai tona mohio i nga tangata whakaaro nui katoa o
te iwi pakeha, i ara ake ai ia i tona mahi noa iho o
tona tamarikitanga. Heoi ano tana, he hiahia tonu i
nga wa katoa ki te whakaako kia tino mohio ai ia ki
nga mea katoa hei whakarangatira i a ia, taea katoatia
e ia. Kahore ia i whakaae ki te kupu " e kore e taea,"
kahore, ko tana, he tohe tonu, he uaua kia taea ai te
whakaputa, a, na tera i ara ake ai ia i puta ai tona
rongo ki nga pito katoa o te ao. I korero tonu ia ki
nga taitamariki kia whai i a ia, kia tohe ma tera hoki
e whakaaro i a ratou, e taea ai nga mea katoa ; mehema
i kore tona whakaaro pera, kua kore rawa e pena tona
mohio, kua kore e taea aua mahi nunui. I arohaina
nuitia ia e te iwi pakeha i whakahonoretia, notemea he
tangata tino pai ia, a e kore e warewaretia tona ingoa,
ahakoa kua mate noa atu. Ko ona rnahi i mahia e ia

hei kohatu whakamaharatanga mona ki ia whakatupu-
ranga, ki ia whakatupuranga.

Heoi ra, ko etahi o nga korero enei mo taua pakeha
mohio, nana i kite i nga mahi reriwe, kua oti te hanga
ki Ingarangi, ki Amerika, me nga whenua katoa. Kua
timataria hoki te mahi i etahi ki Niu Tireni nei e
te Kawanatanga, mea ake ka kite a matou hoa maori
i te pai o iaua tu mea. I whakaaro matou tera pea
koutou e hiahia kia rongo i etahi korero o te pakeha
nana i kite i te tuatahi, no reira ka whakaturia ki te
reo maori kia mohio ai koutou katoa.

HE TUPUHI WHAKAHARAHARA KI
AMERIKA.

Kua tae mai te rongo o tetahi tupuhi nui i pa ki
tetahi wahi o Amerika i te marama o Pepuere 1873,
maha noa atu nga tangata i mate. Tera pea nga hoa
maori ka hiahia kia rongo i etahi o aua korero, no reira
ratou ka whakaaro me whakatu hoki ki te reo maori
hei utanga mo te waka nei.

No te 7 o nga ra o Pepuere ka puta mai tetahi
tupuhi whakaharahara ki te takiwa ki te nota whaka-
te-hauauru o Amerika, kahore he tupuhi i rite ki tenei
te nui me te kino I te ata o taua rangi, i pai te ahua,
otira kihai i tae ki te rua o nga haora kua puta mai
he hau awhiowhio nui, rae te huka rere, whakahinga
haere i nga rakau, i nga whare me nga mea katoa, ano
he ahi e rere haere ana te whakamate i nga rakau, i
nga tarutaru aha ranei. E whitu rau (700) nga
tangata i mate i te huka, mano tini nga kau, nga hoiho
me nga hipi hoki i mate; i etahi wahi o taua takiwa i
tae ki te 20 ki te 30 putu te hohonu o te huka i takoto
ki te whenua, ngaro iho nga whare me nga mea katoa,
ko te ahua ano he moana e takoto mai ana. E 53
nga haora o taua tupuhi e mahi ana i tana mahi
whakamate. Kahore rawa nga tangata i mohio tera
he tupuhi ka puta mai, he hohoro) hoki no te putanga o
te hau, whiu haere anai te hukarere, ano he ngira e
wero ana i te tangata i te paanga mai ki tona kanohi.
I te putanga mai o te tupuhi ka whakaaro nga tangata
tera pea ka ngaro te whenua, notemea he tino makariri
no te hau me te nui o te hukarere; ko etahi i eke ki
runga ki o ratou koneke, kaata, aha ranei, ka whiu
haere i nga hoiho kia puta ai; katahi ka timata
te mahi whakamate, kaha tonu te tupuhi me te
hukarere mo nga haora e rima te kau ma toru ; i timata
i te Turei a tae nga ki te po o te Taete. Ehara i te
hukarere noaiho nei, engari he huka whakapohe rawa
i te tangata, pouri ana te ra ano he po; ko te.kaha o
te haere o te hau i tae ki te toru te kau ma rua maero
i roto i te haora kotahi. Ko te nuinga o nga tangata o
taua takiwa he tangata mahi pamu. ko etahi i oma
haere i runga i o ratou hoiho ; otira kahore i taea te
haere tonu, mei tohe kua mate i te nui o te huka,
akina atu ratou ki te whenua e te hau, kahore i ahei
te tu ki runga i etahi taima. Ko nga mania ano he
moana te ahua, ngaro katoa nga huarahi, whiua
haeretia te huka ano he ngaru moana e akina ana ki te
taha o te kaipuke. Mataku ana nga hoiho, kahore i
whakaae ki nga kupu o tona rangatira ka mangenge
haere nga tinana o nga kai whiu i te nui o te makariri;

kite ana ratou i te mate e ahu mahi ana. Ko etahi» i
hoki kahore i uaua te haere ko te nuinga o ratou i ora,
engari ko nga tangata i tohe ki te haere, ko ratou i
mate rawa Te take i uaua ai te haere o etahi, he aroha
ki o ratou wahine me o ratou tamariki i mahue ki o
ratou pamu i to ratou haerenga ki tetahi taone ki te
kawe i nga mea hei hoko ; a, he haere ki te kimi me
te whakaaro tera pea kua ngaro, kua tanumia e te
huka. Ngoikore noaiho te nuinga o ratou, mangenge
noa nga tinana, a, ka takoto iho i roto i te huka, kihai
roa ka mate. Ko nga hoiho hoki i mate, no .te

86

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

kitenga kua whakarerea ratou e o ratou rangatira ka
tangi; e Kiia ana e etahi e kore rawa e wareware i a
ratou aua tangi whakawehi i te ngakau. Ko nga
pamu i kino katoa, no te taenga atu o etahi ki o ratou
whare kua kore he wahie hei tahu ahi, kua kore hoki
he kai ; timata rawa te pouri i te 120 nga haora o te
ra ano he po. I etahi whare ko te whaea me tona
tamaiti e noho ana, ko tona tane pea kei tetahi taone e
hokohoko ana. i te hokinga mai ka mate i te huka, ko
etahi o nga. tamariki kei tetahi atu wahi, a, mate
pouri noaiho ana te whaea me tona tamaiti, tokomaha
nga mea i penei. Akina ana nga whare e te hau ano
he kaipuke i waenga moana, taupokina e te huka wahi
iti ngaro rawa, ko nga tatau kahore i ahei te whakatu-
hera i te nui o te huka e takoto ana; kahore hoki i
taea te tahu i nga rama ki nga wini hei tohutohu i te
tangata haere, notemea he nui no te hukarere. I te
tuatoru o nga ra kua ngaro nga whare i te huka, heoi
nga mea e kitea ko nga timera e kuhu ake ana, ko nga
tangata moa iho i te moe roa-te moe e kore e taea te
maranga ake ano. 1 mutu hoki te mahi a nga reriwe
notemea i ngaro katoa nga huarahi i te huka.

I te ata o te Paraire te 10 o nga rangi, ka maranga
te ra ka titiro iho ki te whenua kua ngaro katoa i te
huka, kua mokemoke i te kore tangata. Puta ake ana
nga timera i Toto i te huka ki ia wahi ki ia wahi ano he
kohatu whakamaharatanga mo te tangata kua nehua.
No konei ka timataria te kimi haere i nga tupapaku,
he mahi whakamamae rawa i te ngakau o te
tangata; kitea ana i nga wahi katoa nga tupa-
paku e takoto ana i raro i te huka. I kitea ki
tetahi- wahi te tangata e takoto tahi ana me nga hoiho i
whiua haeretia eia; ko te tangata e takoto ana me te
wepu e mau ana ki tona ringaringa i runga i te koneke;

ko tetahi o nga hoiho e tokoto ana ki te whenua, tona
hoa e tu tonu ana ki te taha. I kitea ki. etahi wahi
nga kaata tahuri e takoto ana me te hoiho me nga kai
whiu. Ko te ahua o nga tupapaku me nga hoiho
he mea whakaoho rawa i te ngakau ; kitea ana ki nga
kanohi te ahua mataku i to ratou matenga. E kiia
ana he mate ngawari ina mate te tangata i te huka, ka
hiahia moe, a, mehemea ka tukua kia moe, e kore e
maranga ano, ka moe atu. mate rawa.

Ko nga tangata i mate i taua tupuhi whakaharahara
i tae ki te 700, nui atu pea, otira kahore i ata mohio-
tia. Kahore he mate o mua atu ki taua takiwa o
Amerika i rite ki tenei te nui.

HAERENGA KI TE UREWERA KI TAUPO.

Na tetahi Pakeha i tuhi mai ki te nupepa o Haaka
Pei.

No te 140 nga ra o Mei, 1873, ka haere a Te Raka,
Kai Whakawa, me ona hoa pakeha tokorua, ki nga
kainga o te Urewera e tata ana ki Waikaremoana , na
te Kawanatanga ia i tono kia haere kia kite i nga Maori
o reia. Ko nga korero o tana haerenga i tuhia mai e
tetahi o ona hoa ki te nupepa o Haake Pei. Tera pea
nga hoa Maori ka kiahia kia rongo i etahi o aua korero;

no reira matou ka whakaaro me whakatu ki te reo
maori hei utanga mo runga i te waka nei.

" I whai matou i te huarahi nui e ahu atu ana ki
Runanga, no te taenga ki reira ka whati atu matou i
ma te awa o te Waipunga, he awa whanui tera, timata
ana te mania nui o Taupo i tetahi taha, ko nga
maunga e ahu atu ana ki te Ihi Kepa i tetahi taha.
He whenua maunga, he whenua ngaherehere to te
Urewera; kino rawa te taha ki te nota, kahore he
tangata, ko etahi wahi pea kaore ano kia takahia e te
waewae tangata. Haere atu matou i konei mo nga
maero e rua te kau i ma te taha o te ngahere, a tae noa
ki Herewiwi te kainga tuatahi o te Urewera, e tu ana
ki te taha o te mania. He kainga nui i mua, engari

kua kore noaiho inaianei, i tahuna hoki e te Arawa, e
Ngatimanawa i te tau 1869 i te haerenga o to ratou ope
ki Waikaremoana. I tae matou ki reira i te ahiahi o
te 18 o nga ra o Mei; heoi ano nga tangata e noho
ana i reira ko tetahi koroheke me tona wahine me nga
tamariki e rua, he toenga no te hapu o tera kainga.
Arohaina paitia matou, homai ana he poaka he taewa
hei kai, nui rawa to ratou atawhai. E pai ana te one-
one o konei, tupu ana te kai me te karaihe tarutaru; i
koa matou mo te nui o te karaihe hei oranga mo a
matou hoiho. Ao ake te ra i te Mane, ka haere ano
matou ka whai i te ara e haere ana i ma te taha o te
ngahere mo nga maero kotahi te kau, katahi ka whati
atu ki te marangai i ma runga i te puke o Tapiri. No
te taenga ki runga ka noho matou ki te titiro i te ahua
o te whenua e takoto ana i raro i a matou ; tu mai ana
nga maunga tiketike, ngaro katoa runga i te huka, ko
nga taha kapi katoa i te ngaherehere. Ki te taha ki
te nota ko Tauranga e takoto mai ana, ki te hauaura
ko te takiwa o Rotorua me te maunga o Tarawera, ki
te tonga ko Taupo me tona roto e takoto mai ana.
Katahi matou ka heke iho ki tera taha ka tomo atu ki
te takiwa mokemoke, ano he ao ke ; ko te huarahi kei
waenga motu e whitu maero te roa, he mea kino,
kahore i taea te haere hoiho, ko era i arahina e matou;

i te putanga atu ki waho ka tae ki te awa o Ahikereru,
no konei ka whiti i te awa o Whakawhirinake, ka
heke haere mo nga maero e whitu a tae no ki te

kainga o Ahikereru. Kotahi te whare rakau e tu ana i
reira, engari kua tawhito, e rua te kau nga tau e tu
tangata kore ana. He kainga mihinare a Ahikereru i
mua, ko Te Pirihi te minita (te matua o kapene Pirihi
o nga hoia), nana tena whare i taua wa. E tu ana
etahi whare maori i te taha, ko nga maori e noho ana
i reira kahore pea i tae ki te 12, kua kore kau he
tangata. Moe iho matou i te po o te 19 o nga ra ki
Ahikereru, ao ake te ra ka haere ki Ruatahuna, ko te
huarahi he mea kino, i haere a waewaetia, waiho ana e
matou nga hoiho ki Ahikereru, tangohia ana nga
tamariki maori tokorua hei kai arahi i a matou.
Kotahi maero me te hawhe ka tae ki te awa o Okahu,
ahu haere te ara i ma taua awa mo nga maero kotahi
tekau ma toru ; ko te wahi kino tenei, notemea he tino
makariri no te wai, e 39 nga whitiwhitinga i te awa,
ko te hohonu o te wai i etahi wahi i tae ki te toru putu.
I pai rawa te ahua o nga maunga, he teitei, te pai hoki
o te ngaherehere;  ko nga rakau he tawa, he rimu,
he kahikatea, he totara, he matai me nga rakau ke atu
tini noaiho; tera hoki tetahi, he hinau, he hua tona,
heoi ano nga kai i ora ai a Meiha Ropat.a me tona ope
i to ratou whainga i a. Te Kooti, mei kore taua hua
tera pea kua mate ratou i te hiakai.

Haere tonu matou i ma te awa o Okahu a tae noa ki
te Manahiwi, ka whati atu i reira ka haere i ma te taha
o tetahi puke; i pera me te nanenane te tupato o te
haere, he kino no nga pikinga. No te hekenga iho i
tera taha, ka kite atu matou i tetahi puke ano, hoha
noaiho matou i te pikinga, otira e taea hoki te aha. E
toru nga pikinga pera ka tae ki tua ki tetahi kainga
iti i waenganui o te ngaherehere ko Whakahou, ngenge
rawa matou i te taenga ki reira. Noho iho matou i
taua po, me te rangi kotahi hoki; katahi ka tukuna he
karere ki Ruatahuna ki a Te Whenuanui, ki a Paerau
ma hei kawe i re rongo o te taenga mai o Te Raka;

a na ratou i tuku atu he karere ki ia kainga, ki
ia kainga hei karanga mai i nga tangata kia hui katoa
ki Ruatahuna kia rongo i nga korero a te kawanatanga
mo ratou i kawea mai nei e Te Raka. I nui rawa te
atawhai o nga maori i a matou o noho ana ki te,
Whakahou. No te ata o te Taete te 22 o nga ra ka
haere matou ki Ruatahuna, kua hui mai hoki nga
maori ki reira. Ko te rori e ahu atu ana i Whakahou
ki Ruatahuna he mea pai, e rua pea maero te roa

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

87

he whare e tu ana ki tetahi taha ki tetahi taha
e tupu ana hoki te taewa, te kaanga me
te tupeka. Katahi matou ka tae ki te kainga o Paerau
arahina atu matou e Paerau raua ko Te Whenuanui,
ki te wharepuni; e toru te kau pea nga whare e tu
ana ki reira, ko te tino kainga o te Urewera a Kuata-
huna. No te kitenga o nga tangata i a matou,
ka maranga katoa ka karanga i a matou, i te
mutunga o te karanga ka noho iho. Ka tu a Pukenui
te Kereru ka mea:—" Haere mai! Haere mai ! kia
kite i a matou e noho mokemoke nei -i tenei kainga i
waenganui o nga maunga; titiro, kei waho o te ao
matou e noho ana, kua kite hoki koutou i te kino o
nga huarahi o tenei takiwa. E pai ana to haere mai
kia kite i te iwi o te Urewera; kua tae atu hoki ta
matou rongo ki a koutou." Whakahokia atu e Te
Raka, ka mea i koa tona ngakau mo te karanga o te
iwi i a ia, me to ratou atawhai hoki; whakatikaia nga
korero a Kereru mo to ratou noho i waenganui o
te whenua mamao, i koa ia mo tona haerenga, kua
kite hoki i a ratou e noho pai ana i Ruatahuna, e
ngaki ana i nga kai hei oranga mo te tangata. Kua tae
to ratou rongo ki a ia, na nga rangatira i kawe atu ki
Haaka Pei i etahi taima, otira kua kite tonu ia i a
ratou inaianei, he kanohi he kanohi. He maha nga
take hei korero, engari me waiho mo apopo korerorero
ai. I whai korero hoki etahi o nga rangatira, otira i
rite ki nga kupu a Kereru. No te mutunga o te
korero ka whiua he kai ma matou me te katoa, nui
rawa to ratou atawhai, whakawhetai atu ana matou.
Ka mutu te kai ka haereere matou ka tirotiro haere i
te kainga me nga mea o reira. No te ahiahi ka tae
mai nga tangata o nga kainga o Maungapowhatu o
Waikaremoana.

Ao ake te ra, te 23 o Mei, ka timata te korero a tae
noa ki te whitu o nga haora i te ahiahi. Ko te tino
kupu ko te kohuru a Waikato, nui atu to ratou
whakahe i taua mahi. 1 kii hoki ratou ka whakarerea e
ratou a Tawhiao, e kore e whai ano i a ia, engari ka
noho i raro i te maru o to tatou Kuini atawhai, ka
hapai i nga ringa o te Kawanatanga ki te whakahaere i
nga mahi tika. I korerotia hoki te tikanga mo nga
rori kia mahia, kia taea ai te haere ki ia kainga ki ia
kainga o te Urewera ; kia whakaturia hoki tetahi kura
ki Maungapowhatu. Meake ka tukuna e ratou nga
tamariki ki te kura i Whakatane, kia ara ano to ratou
ka tangohia ki tera. Pai rawa nga korero katoa o
taua hui, me nga whakaaro o nga tangata i tae mai.
No te ahiahi o te 24 o nga ra i mutu ai te korero, ka
hoki tonu mai matou ki Whakahou, moe iho i reira.
Ao ake te ra o te Haterei te 24 ka hoki mai matou ki
Ahikereru, i haere tahi rnai a Paerau. No te ahiahi
ka tae matou ki Ahikereru, moe iho i reira; ao ake
ano te ra ka haere, rua nga ra e haere ana ka tae ki
Opepe, moe iho i reira, ao ake te ra ka haere ki
Tapuaeharuru, otira kahore i noho ki reira, haere
tonu a tae noa ki Te Niho-o-te-Kiore. Whakaturia te
hui a Ngatiraukawa mo Te Raka ki reira, e rua nga
ra e korero ana, te Taete me te Paraire to 29 me te
80 o Mei. I tera haerenga o Te Raka ki reira i te tau
1871, i te whakatuheratanga o te rori ki Kemureti, e ora
ana a Maihi Te Ngaru, raua ko Hori Ngawhare ; a i
tenei haerenga kua ngaro atu raua Otira kua mau tonu
te kupu a te iwi i korerotia e ratou "i taua taima ka
noho tonu ratou ki te taha Kawanatanga. I nui to
ratou koa mo te otinga o te piriti ki Atiamuri; ko to
ratou hiahia kia mahia he rori ki to ratou takiwa, kia
taea ai te hari atu i nga kaata me nga parau kia pai
ai te mahi i te whenua; kia whakaturia hoki he kura
ki waenganui o ratou. Oti pai katoa nga korero o taua
hui, marama rawa nga kupu a nga rangatira. No te
po o te 30 o nga ra ka hoki matou ki Taupo. Waka-
turia ana i konei tetahi hui e Ngatituwharetoa  mo te Raka;

hui katoa mai nga tangata i te 2 me te 3 o nga ra.
He pai anake nga kupu i korerotia; ko to ratou hiahia
kia whai ratou i nga tikanga katoa a te iwi pakeha, kia
kotahi ai nga iwi e rua. He.iwi pai a Ngatituwharetoa,
he hapai tonu ta ratou i nga tikanga o te Kawana-
tanga, he whakahaere i nga tikanga marama. No te
Weneri ka ahu matou ki Nepia, tae atu ana ki reira i te
ahiahi o te Paraire."

Ko etahi o nga korero ena o te haerenga o Te Raka
kia kite i nga iwi o te Urewera me etahi atu, hei korero
ma te katoa, kia mohio ai i te ahua pai o ratou
inaianei.

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Hokohoro, Tauranga, Hune 18, 1873.

E hoa tena koe. Mau e uta atu i enei korero ki
runga ki to tatou waka hei titiro ma nga hoa pakeha,
maori hoki. He wahine maori te wahine, ka kite te
pakeha katahi ka moea, akuanei ko te pakeha nei he
apiha; ka whanau nga tamariki tokotoru, No te
taenga mai o te wa i hiahia ai taua pakeha mo te haere
i tana haere noa atu, ka mahue noaiho te waihene nei
me nga tamariki ; no te papa ranei te he ? Kahore, no
te whaea ano, kua mohio hoki te whaea ko tenei iwi
ko te pakeha, he manu rere. Ira te kakano ra, kei
reira! Waihoki ko te pakeha ka rongo kei ko ra te
wahi hua te moni kei reira ano ; ko te wahine me nga
tamariki ka whakarerea noaiho, a ko te ahua o aua
tamariki ano he pani kua mate nei to ratou papa. Na
e nga tangata e hoatu nei i a koutou tamariki kaore e
whakatapua ki te ture, kati te pohehe. E nga
wahine he mea atu tenei kati ta koutou whai nga ki te
atahua me te rangatira mai o te pakeha kei tae ki
tetahi rangi mahue papa koutou kia ngokingoki ana i
te mame o te kainga, me te kuihi me te heihei e ketu
ana. Na te aha ra? na te whakarerenga i te ture i
homai ki a tatou inanahi ake nei; koia ka waiho tatou
hei iwi kuare ki tetehi wahi o te ao. E nga wahine
e hikaka nei o koutou ngakau, e nga tangata e huna
nei koutou i nga ture o te Atua i homai nei ki a tatou
i nga ra kua hori nei, Kati, me kati hoki ta koutou
rere noa ki nga pakeha e ki nei kaore ratou e pai kia
marenatia ki te tikanga o te ture , koia ano tera e kore
e pumau. Kati hoki me waiho ngaro rawa atu tenei
ritenga kino, me tuku hoki he wa mehemea e kore taea.
Kia rongo hoki koutou i nga tau kua hori, i te tau 1868
i ahua motomoto ano tae noa ki 1869 kua matemate
haere ; i te tau 1870 ano he maero puwhenua te ahua.
E nga wahine e taikaha nei koutou ki te whakapororaru.
i nga wahine ahua tika o mua. kua kore e kitea atu i
enei ra, kua rite tonu te ahua o te rangi; e kore e ata
kitea kua kohu katoa.

E nga wahine, e nga tangata, marenatia koutou ka
rite ki ta te tere e kii nei kia tapu ; ma tena ka tupu
rangatira nga tamariki i muri i o ratou matua, e kore
e kiia e tupu taurekareka ana ; kahore, engari ka kiia
ka roa ka hui. Kati nga kupu.

Na to hoa

NA WIREMU PAORA,

Te Whetu.

[E tika ana o korero, otira e taea te aha, he kawenga
hoki na te hiahia ; kia mahara hoki koe ki te whaka-
tauki a te maori e ki nei " He wahine ki uta he
kahawai ki te wai."]

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

Ki te Eai Tuhi o te Waka Maori.

Te Teko, Hune 13, 1873.

E E hoa tena koe. Kua tae mai ta koutou panuitanga
ki a matou mo te kaipuke i tahuri nei. E hoa ma, ka
nui rawa to matou pouri mo taua kaipuke, haunga ia
te kaipuke, tana mahi hoki he tahuri; heoi te mea
e pouritia ake nei ko nga tangata i mate ki roto ki te
wai. Mehemea pea tenei mate he mate ki a tatou ki
te maori, he nui rawa te tangi me te aue mo a tatou
tamariki me o tatou huanga kua mate nei ki te wai.
Na, e hoa ma he mea whakaaroha rawa tenei ki a
tatou mate nei, mate nui whakaharahara ki o tatou
hoa pakeha; ka waiho tenei mea hei tauira mo tatou.
Tena nga ra e puta mai ai te aitua, tena ano hoki tatou
e pera.

E hoa me tuhi mai e koe tetahi reta ki a matou i
te peheatanga o taua kaipuke ; he mea pai tena kia
tukua mai e koe nga korero tauhou o tawhiti kia

rongo ai matou ki nga korero o era kainga. Kati te
tuka mai i nga korero noaiho o konei; kua pai tenei,
kua rongo i nga mate o era kainga o tenei ao.

Heoi ano, na to hoa,

NA HONE HOROMONA.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Turakina, Hune 18, 1873.
E HOA tena koe. Kei te kimi kau i tetahi utanga atu
mo to tatou waka, kaore matou i te kite hei kawenga
atu ki te kainga o te ture. E aku hoa aroha, e hoa
ma kaore he ture a nga tangata maori e ki mai na
koutou kia tuhituhi atu matou i etahi ture ; kahore
kau he ture a nga tupuna, kua mohio houtou ki nga
ture o tenei motu o Niu Tireni; ko nga waka i tuhi-
tuhi atu na ki te Waka Maori, he oti ano te mea e
mohiotia o nga tupuna o tenei motu, kahore i mohio
ki te hanganga o te ao. E aku hoa ma koutou
anake e mahi mai nga ture mo tatou mo tenei motu
mo Niu Tireni, nga ture o Ingarangi hei oranga mo
tatou mo nga tangata e noho ana i te Kawanatanga.
E hoa ma, ka marama tenei mahi, kua tae katoa mai
nei nga ture o tawahi ki konei.

Mo te Kohuru o Waikato e whakaatu mai nei
koutou. E hoa ma kahore a motou tikanga; ka
penei no matou taua tangata kohuru, ku a tukua atu ko
tona tinana tonu he utu mo taua mahi kohuru i
nga tangata o te Kawanatanga. He mea uaua tena
mahi te hauhau, te tuatahi ko te Waitere, tuarua ko
Manukau, te tuatoru ko tenei i patua nei e Puru-
kutu. Ko tenei kei a koutou te tikanga mo taua
mahi, ara mo te kohura a Waikato; ko nga
raruraru e ahu tonu mai ana i reira. Kaati i konei.
Na to hoa aroha

NA HAPURONA TOHIKURA.

I taia i runga i te Maua o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.