TE WAKA MAORI

O NIU TIRANI.

"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."

VOL. 9.]

PO NEKE, WENEREI, HURAE 2, 1873.

[No. 10.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

Ko nga tangata enei kua homai moni mo a ratou nupepa,
ara :—

£ s. a.
1873 Taimona Pita Te Ahuru, Rangitikei ... O 10 O
1873 Tatana Ngatawa, Opotiki ... ... ... 010 O

1873 Henare Kepa, Patea Nepia ... ... O 10 O

1873 Hone Paraihe, o Whangape ... ... O 10 O

£200

Tenei te rata a Hare Teimana o Rangitikei, kua tae mai. E
whakapai ana ia ki nga korero tohutohu, me nga korero kura, e
tuhia ana nei ki to tatou waka. E koa ana matou ki enei kupu
whakapai mai a nga hoa maori, ma tera hoki ka mohio ai matou
kei te whakarere ratou i nga mahi kuare o mua, a kei te tahuri
mai inaianei ki te hapai i nga tikanga marama.

Kua tae mai te reta a Hare Kepa, o Wairewa. He whakahoki
i te panui a nga tangata o te Wairau mo te mahi poti whakatu
mema mo te Paremete a Ngaetahu. Ko taua mea kua oti te
korero i mua, no reira e kore e taea te uta ano ki runga ki te
Waka.

Ko nga tangata whai whakaaro katoa e hurihuri ana
i roto i a ratou i nga korero namata o tona iwi me
tona kainga. He mea tika ano, he mea pai kia penei,
notemea he nui te mohiotanga e puta ake i roto i
tenei mahi. Ma tenei ka mohio ai tatou ki nga
tikanga o a ratou whakaaro tika, he ranei, ki nga
mea i puta ake i roto i aua whakaaro. E koa ana
tatou katoa ki te whakamaharatanga ki nga mahi
nunui a o tatou tupuna, he mea tika ano hoki tenei
kia whakapehapeha tatou ki a ratou. Otira kaua
tatou e makona noa ki te rongo o to tatou nuinga,
engari Tapua nga painga e puta mai i ena mahi.
Me whai hoki tatou i to ratou tikanga mehemea e
pai ana, otira kaua e whai matapo, matua rapua te
painga o te tauira, hei reira ka aru ai. He mea he
ra te ki, notemea na o tatou tupuna te tauira, me
aru e tatou. I pera katoa hoki ratou me tatou, i
tika, i he; otira me apiti mai o Tatou mahi ki o tatou,
ma konei tatou ka whiwhi ai ki nga whakaaro o nga
tini whakapaparanga, ka ahei ai te rapu tikanga pai
ke atu i to ratou. He mea poto rawa te oranga o te
tangata, a, he iti noaiho te matauranga e riro i a
tatou ahakoa koroheketia ki nga mea e pai ai, e koa

ai te tangata. Maha noa atu nga whakapaparanga i
mahia ai nga mea i nui haere ai a Ingarangi, a Uropi
me nga motu ke atu ; a he aha tenei motu te nui
haere ai ? He wa ano i pera nga tupuna o te pakeha
me o te maori i nga ra i kai ai ia i te aruhe, i kaka-
huria ki te pake; ahakoa ra he maha nga mahi nui i
mahia i aua ra e nga tupuna o te pakeha, ahakoa he
kiri kau te kakahu, he mea pani nga tinana, he kai
kikino nga kai, e maharatia ana e matou a ratou
mahi pai, e whai ana i taua tauira. Ko etahi o ratou
he toa taua ko etahi he tohunga ki te whai korero,
ko etahi i puta te rongo nui mo te whangai manuhiri.
E maharatia ana hoki a ratou mahi kino, a e kapea
ana era; he iwi hoki Tatou e whawhai tonu ana ki a
Tatou ake ano, kahore i rapu ki te tika, ko te tangata
kaha i pehi i te tangata ngoikore, i tango i ona rawa;

otira kua ahua ke tenei inaianei. I te wahi i tu ai te*
whare kakaho, e tu ana te whare kohatu nui ahua
rangatira, ko nga kakahu huruhuru kuri kua whaka-
rerea, kua mau ki te kahu whakapaipai; kua mahue
nga ipu wai o mua, kua tango i nga kapa, pereti,
kohua, me nga mea maha noa atu e kore e taea te
tatau e hokona tahitia nei e te pakeha me te maori.
Kua mutu te pehi i te iwi kaha kore, kua tu nga
whare whakawa me nga Kai Whakawa hei tiaki i
nga tangata katoa me o Tatou taonga; i nga wahi i
tahuna ai te tangata hei whakahere ki nga atua teka,
whakapakoko, e tu ana nga whare nui hei karakia-
tanga ki taua Kai Whakaora aroha i ripekatia nei
hei oranga mo tatou katoa puta noa i te ao. Mehe-
mea ka patai atu koutou ki te pakeha ko tehea o ona
tupuna tona e tino aroha ai e whakapehapeha ai, ka
ki mai ia ko Tatou i whiwhi ai ia ki te matauranga;

na kona hoki tatou i kite ai i tenei tikanga hou. He
maha nga rau tau i mahia ai enei mea, he kawenga
no te matauranga i puta mai i roto i te nuinga o te
raruraru. Ko nga kainga o tenei mahi nui kua
kawea mai ki konei, kua homai e te pakeha ki a
koutou nga oha o ona tupuna ki a ia, ka taea e
koutou te whiwhi ki enei painga mehemea ka hiahia
koutou. E kore ra e tika ma te pakeha e pare atu
ki a koutou, ma koutou ake ano e tango, inahoki e
tata rawa ana ki a koutou. Kei pouri koutou mehe--

72

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

mea ka kore e riro katoa atu kia koutou i to koutou
oranga, notemea hoki ki te mate koutou, ka waiho a
koutou tamariki hei whakakapi i nga turanga, hei
tango i nga painga i whiwhi ai koutou. Kei wha-
kaaro koutou e hoa ma, notemea e mohio ana koutou
U te whakato witi, me nga pare aha ranei kua
mauria mai e te pakeha ki konei, ki te huri paraoa,
haere te whakahaere i etahi o a matou mahi kua whiwhi
koutou ki nga painga katoa o te hunga pakeha,
kahore, tera atu ano nga tino painga nunui e whiwhi
ai koutou i nga pakeha. Whakaarohia nga mea o te
pakeha e matea nuitia ana e koutou; a, e oti ranei i
a koutou te hanga ? E hoko ana koutou i te para-
ikete, i te kakahu, parau, mea rino, i nga hu aha
ranei e kore e taea te whakahua i konei; a he aha te
hanga ai enei tu mea ki tenei motu ki Niu Tireni e
te maori ake ano ? Ka taea ano e koutou te hanga
ki te tohe koutou, a ka meinga ano tenei motu kia
pera te nui, te whai rawa me Ingarangi ra ano,
mehemea ka kaha koutou ki te mahi, ka whakarere i
nga kuare noaiho o te maori Otira kia mahara
koutou, ehara i te mahi o te rangi kotahi, kia roa,
kia maha nga tau e tohe ai e mahi ai. Mehemea e
hiahia ana koutou kia nui haere te maori, kia puta to
koutou rongo ki nga iwi katoa, kia mahara koutou ko
te mea tuatahi tenei—akona o koutou tamariki,
tukuna atu ki te kura, haere atu hoki koutou kia
akona, inahoki kua whakaturia e te Kawanatanga nga
whare kura me nga kai whakaako ki waenganui o o
koutou takiwa ; kia ngahau ki te mahi, whakanuia to
koutou matauranga, kia ahuwhenua ki te mahi kai,
kia tango ai koutou i nga painga o te pakeha kaua e
kuare, whakarerea to koutou tikanga puhaehae ki
te pakeha e mau nei i etahi o koutou. E hiahia ana
te pakeha ki te whakahoa i te tangata maori, waihoki
ra me whakaaro koutou ki a ia he tuakana no koutou.
Kia penei o koutou whakaaro, " E nui ake ana te
mohio o taku tuakana o te pakeha ki nga mea katoa
e matea ana e ahau, waihoki ka whai ahau i tona
tikanga." Tirohia te ahua o mua, whakaritea ki to
muri nei ki to koutou wa. Titiro ki muri, whakanuia
ake to koutou turanga, me te turanga hoki o a
koutou tamariki; me koutou e whakapehapeha nei
ki o koutou tupuna, me toa taua, ka mate koutou ka
whiwhi o koutou tamariki ki te mohiotanga a te
pakeha, ka whakapehapeha hoki ratou ki o ratou
tupuna i homai ai te mohiotanga ki a ratou, i whaka-
nuia ai ratou hei iwi rongo nui i nga wahi katoa o te
ao. Na, e hoa ma, ata whakaarohia e koutou enei
kupu; inahoki ko ta matou tino hiahia kia noho tahi
 nga iwi e rua, te pakeha me te maori i to tatou nei
motu.

HE KORERO MO NGA WHENUA KATOA O
TE AO NEI.

UPOKO HI.

Tera ano tetahi pito o Awherika kei te tonga;

taihoa tera e ata korero, kahore hoki i ata mohiotia e
nga tupuna o te pakeha; engari me whakahoki te
korero ki nga whenua i mohio ai ratou. Ko te taha
U te Nota o Awherika he moana, ko te ingoa o taua
moana ko te moana Meritireniana, ara, o te moana o
roto; kei tawahi a taua moana ko Uropi. Ko te
rohe ki te rawhiti ko te whenua kua oti nei te korero
ko Hurai, ko te ingoa nui ko Hiria; ko te wahapu
ko te putanga ki te moana nui, kei te hauauru. Me
tuku atu i Ihipa te korero, ka haere i te taha tika o
Hiria; he pa nunui era i mua ko Taira, ko Hairona,
tua atu i era ko Anatioka he pa nui. Kei te taha
whakawaho he motu ko Kaiperu ; kei te taha ki uta
he kokoru, ko to reira pa ko Tarahu; kei ko atu ko
Pamapuria, he whenua; ka ahu whakararo ko Epeha,
kei te tuawhenua ko Korohe ko Karatia; ko te ingoa
nui mo tenei rae whenua ko Ahia nohinohi. Inaianei

kua huaina he ingoa hou mo enei kainga. Ka whiti
ki tera taha ki te hauauru, ka tae ki Karihia ki te
whenua o nga Kariki; ko nga pa nunui o reira ko
Atene, ko Kormiti. He iwi nui tera i mua, he iwi
mohio ki te whakatere kaipuke, kahore i maia ki
te whakaputa atu ki waho ki te moana nui rere
ai, he wehi notemea he ririki no nga kaipuke,
engari he rere haere i to ratou nei moana; ki tenei
taone ki tenei taone, ki te hokohoko. He reo
pai to te Kariki reo, ko te reo i tuhituhia ai te
Kawenata Hou; he mea tuhituhi a ratou pukapuka.
Kahore hoki nga iwi o mua i mohio ki taua mea ki te
pukapuka. Ko te pepa o reira i mua i rite ki te
harakeke, ka tihoretia a waho o nga rau, ka waiho a
roto hei pepa, muri iho ka tutakitakina kia nui ai;

ko taua mea e tupu ana ki Ihipa. Ko to ratou pepa
inaianei he rinana pakarukaru, e hurihurihia ana kia
maru ai. He iwi mohio rawa hoki te kariki ki te hanga
whare, ki te whakairo ; he whakapakoko ano a ratou
e tu mai nei i Atene, tino pai rawa te hanga. Ko ta
Paora hoki tera i whakahe ai; inaianei kua heke haere
te tupu o taua iwi, kua riro atu to ratou whenua i te
Turaka he iwi ke tera. Ka mutu te korero mo te
Kariki ka whiti ki Itari, e takoto ana ki te hauauru;

he whenua nui tera e kokiri ana ki roto ki te moana.
Ko te rohe o te Nota he maunga teitei ko nga Aripa,
ko tera whaitua ko Hamene. He iwi nui to Itari, he
maha nga pa, ko te tino pa nui i mua ko Roma; i
mua kahore he iwi ke atu i rite ki tera te maia, raru
ana i a ratou nga iwi katoa o tetahi taha, o tetahi
taha, hinga katoa ana, taurekareka ana i a ratou

a tae atu ana ki Hiria, ko nga taha katoa o taua
moana riro atu i taua iwi kotahi; whiti mai ana hoki
ki Ingarangi ki te patu i o matou tupuna. He
whenua pai a Hari, he mahana, he whenua tupu ki te
kai; he oriwa o reira hei hinu, he witi, he waina, me
nga hua papai e kore e taea te tatau. Ko te wahi e
tu ana a Roma kei runga kei te pukepuke, he pikonga
no te awa ; e whitu nga puke i riro ki roto i taua pa.
Tera ano tetahi pa kei te taha ki te tonga, ko Nepara
kei tatahi rawa te pa, e tata ana ki tetahi maunga e ka
ana i te puia; he wa ano ka puta te ahi, he wa ano
ka ngaro. E rua nga taone nui i whakangaromia i
mua e te rangitoto e te pungarehu o taua maunga,
kua oti inaianei te keri e te pakeha; kua kitea nga
oko nga mea whakairo a o mua whakatupuranga
whare, he hohoro no te ngaromanga. Ka rere i Hari
waka te hauauru ka tae ki te wahapu o te moana, he
wahapu iti nei, he pari kei tetahi taha, kei tetahi taha.
Ko te taha ki te Nota ko Peina, ko te taha ki te tonga
ko Awherika; he whenua nui a Pema, ko te taha ki
te hauauru he ingoa ke ko Potukara. Ko te taha ki
te Hauraro he maunga teitei, kei tua o taua maunga
ko te whenua o te Wiwi. Ko te mahi nui o nga
tangata o Peina he mahi waina, ka oti, ka utautaina
ki nga kaipuke ka kawea ki nga whenua katoa o te ao
hoko ai. He peha nanenane nga ipu waina a tera iwi
he pera hoki me ta te Hurai i mua; ko etahi o nga
rakau o reira me he Whau, no taua rakau te peha e
waiho nei hei puru pounamu ; e tihorea ana te peha
e te tangata, ka whakatarea ki te ra, kia maroke ka
tapatapahia hei puru pounamu. E kore e mate te
rakau ina tihorea te peha, engari ka waiho kia tupu
he peha hou ano, kia tae ki te tekau o nga tau ka
kahore ano. Ko Matarita te ingoa o te tino taone o
Peina, kei waenga pu o te whenua. Tera hoki tetahi
taone kei te wahapu ko Hiparata, e tu ana i runga i
te pari kohatu. Ko te ingoa o te tino taone o Potu-
kara ko Rihipene, kei tatahi tera e tu ana. Na, ko
nga taone o enei whenua kua oti nei te tuhituhi, o
Kirihi, o Itari, o Pema, o Paranihi he maha noa atu;

he pa he kainga, he pa he kainga. Otira heoi ano
nga ingoa e tuhituhia nei, ko nga ingoa o nga taone
nunui o tenei whenua, o tenei whenua. Na, ka puta
atu te kaipuke ki waho o te wahapu ki te moana nui,
ka ahu whaka te hauraro, ka kitea atu nga moutere e

o nga

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

73

rua e tu mai ana, ko Ingarangi tetahi, ko Aiarana
tetahi; ko Ingarangi ka wahia tera. Ko te wahi ki
te tonga ko Ingarangi, ko te wahi ki te nota ko Koti-
rani; ko te wahi o Ingarangi kei te hauraro ko Wera.
I mua, he kingi ke to Ingarangi, he kingi ke to
Airana, he kingi ke to Kotirani, inaianei kua iwi
kotahi, kotahi tonu te Kuini, ko to tatou nei Kuini
atawhai. Ko nga tangata e noho ana i Wera no nga
Piritone, ko nga tangata hoki era nona te whenua i
mua. He whenua momona, he whenua tino pai a
Ingarangi, ko tona painga he witi, he nui o te rawa
mano tini noa iho te kau te hipi, te hoiho me nga mea
katoa o reira. Ko te mea i kake ai tenei whenua a
Ingarangi ko te Rino me te Waro, i takoto mai i te
taha ki te hauauru, a tae noa ki te taha ki te nota;

kei raro kei te whenua, he tini noa iho. Ko te rino
he mea keri tera i raro i te whenua ; e keria ana hoki
te waro, ka utaina ki nga tima, ki nga kaipuke, ka
kawea ki te tini o nga motu. Ko tona wahie tenei he
waro mo nga whare katoa o Ingarangi, kua pau hoki
te nuinga o te ngaherehere te tua hei waerenga i mua,
ko nga rakau i toe he mea ata waiho hei mea whaka-
paipai. Ko tetahi taonga nui o reira he Tina, he mea
keri ano tera, ko nga panikena nei e hanga ana ki
taua mea. Kei te pito ki te hauauru ma tonga tona
wahi e keria ai. Ko te tino taone o Ingarangi ko
Ranana, ko te ingoa o te awa ko te Tamahe, he wai
maori Kahore he taone ke atu o te ao e rite te nui
me to Ranana, ko nga tangata o taua taone kua tata
inaianei ki te wha miriona! He tini noa iho nga
whare kohatu nunui, nga taonga, nga tima me nga
kaipuke e tu ana i roto i te awa. Na te whakaaro a
te pakeha o Ingarangi ki nga taonga taimaha kia tae
pai atu ai ki nga kainga o te tuawhenua ; he awa, he
mea keri na te tangata, e utaina ana nga mea taimaha
ki te poti, a ma te tima e to haere. Tera ano etahi
huarahi papai, he huarahi tima, ara he Reriwe. Ehara
i te tima kaipuke nei, engari he tima kaata, ko nga
haerenga o ona wira kei runga i nga rino, he mea ata
hanga marire aua rino kia tika; na te haerenga o taua
kaata ma te mamaoa o roto e kawe; ko nga kaata e
noho ai nga tangata, e takoto ai nga taonga, he mea
herehere mai ki muri, he maha noa iho. Ko tenei tu
kaata he mea tere, he huarahi ano e 20 maero o te
haora kotahi, he huarahi ano e 30, e 40, e 50 nga
maero. Kua timataria e te Kawanatanga o Niu
Tireni te mahi i nga Reriwe penei, ko etahi kua oti,
ki te Waipounamu, ara, ki Otakou ; i Poti Kupa rere
atu ki Kaiapoi. Ko a matou hoa maori o reira kua
kite i taua tu tima, kua kite i tona pai. Kua timata
te mahi i tetahi ki Poneke, ki Whakatu, ki Akarana
hoki, meake ka oti. He mea whakanui i te utu o te
whenua te Reriwe.

Kahore i rite te momona o Kotirani ki to Inga-
rangi, he whenua maeke, he maunga hoki; ko te
ingoa o to reira taone nui ko Erinipara. He iwi uaua
ki te mahi tera iwi, he iwi mohio ki nga mahi a te
pakeha. He whenua momona a Airana, e pai ana
te tupu o nga kai o reira, he tini noa iho nga tangata.
Ko Tapirina  te ingoa o to ratou tino taone. Me
whakawhiti te korero ki te tua whenua o Uropi ki
Parahi; he whenua nui tera he pai, nui ake te
mahana i to Ingarangi; mano tini ona tangata. Ko
Parahi te ingoa o to. ratou tino taone, kei te taha o te
awa o te Hine e tu ana; ko te reo e rereke ana i to
Ingarangi. He hoa whawhai maua ko tera iwi i mua,
whiti atu, whiti mai ki te patu tetahi ki tetahi.
Engari inaianei kua mane, kua noho tahi. Kei te
pito ki te hauraro o Paranihi ko Horana, he whenua
iti, he tini noa atu nga tangata; he iwi mohio ki te
rere kaipuke. He mania kau tera whenua, kahore he
pukepuke, ko te moana he moana ngaru, kahore rawa
he pari hei arai ; he maha nga kainga o tatahi i ngaro
i mua i te ngaru. Te putanga o te hau nui ka whati
mai nga ngaru, ngaro ana nga whare, nga tangata,
nga kararehe kahore tetahi i ora. I tetahi wa ka

puta ano te tupuhi, ka taupokina ano nga kainga,
ngaro iho ; a e mau nei ano te moana kahore i hoki
atu ki tona wahi. No muri ka puta ano, e ruatekau
ma rua nga kainga i ngaro mate katoa nga tangata he
tini noaiho. He iwi uaua te iwi o Horana ki te
mahi, he iwi whakaputa whakaaro ki te hanga arai
mo te ngaru, kei whakangaromia i muri iho. Oti ana
i a ratou te arai e tu ana inaianei puta noa i te taha
tika o taua whenua; i kimihia hoki nga tarutaru, i
maha nga weri, whakahokia ana ki reira hei pupuru
mo te oneone kei riro i te ngaru. Tenei ano tetahi
whakaaro o taua iwi mo nga awa wai maori, kei
ngaro nga maara i te wai, ina puta te waipuke ; he
kore pareparenga hoki no aua awa, ahakoa iti nei te
uanga kua puke te awa, no reira ratou i hanga ai i
etahi maioro ki tetahi taha, ki tetahi taha; he mea
teitei; ko runga o nga maioro hei huarahi. Ko te
ingoa o to ratou tino taone ko Amatitama, e tu ana i
runga i nga moutere; he arawhata nga whitinga atu
i tetahi ki tetahi, e wha rau o aua arawhata. Kahore
he kaata o reira, ko nga taonga katoa e utaina ana ki
runga ki te poti, ma tera e kawekawe ki tenei whare, ki
tenei whare. Neke atu whaka-te-rawhiti ko Hamene,
ko te rohe ki te marangai ko Ruhia, ki te tonga ko
Hari; ehara tenei i te iwi kotahi, engari ko te reo
kotahi tonu. E rua nga kingi o tera iwi, inahoki kua
wahia taua whenua; ko Puruhia kei te taha ki te mo-
ana, ko Aterea kei te tuawhenua. Ko te ingoa o te
tino taone o Puruhia ko Parma, to Aterea ko Paiena.
Otira he maha noa atu nga taone o era whenua. Ko
te rere o Hamene ki te nota hemo ana ko te ingoa o
taua moana ko to Paratika; ko te mea i kuiti ai to
wahapu he whenua e kokiri atu ana ki waho, ko
Tenemaka, ko te ingoa o tona tino taone ko Kopana-
hekana. Ka rere atu i reira a tao noa ki te pito
whakaroto ki te rawhiti ko te tino taone o Ruhia, ko
Pitapaka. He whenua nui rawa tenei; ko tona rohe
ki te hauraro ko te moana, ko te rere ki te tonga ko
te moana mangu ; ko te taha ki te rawhiti puta noa i
Ehia tae noa ki te moana nui. No te kingi anake o
Ruhia tera whenua ara, ko tona mana e puta ana ki
tetahi pito ki tetahi pito. Ko te ingoa o te taha ki
Ehia ko Haipiria. Na kingi Pita Te Nui i hanga i te
taone nui ra, ara, a Pitapaka; i mua i taua kingi
kahore he kaipuke o tona iwi, he kore wahi hei
turanga, engari i te tuawhenua ke ona pa, i reira
anake te tangata. Kahore he tangata o tatahi o te
moana Paratika, he repo hoki; na te whakaaro a te
kingi, na te uaua o tona iwi, i whakaturia ai taua
taone. He mea tiki atu nga kohatu me nga oneone,
harihari mai ana hei tanu mo taua repo ; inaianei
kua nui te kaipuke o tera iwi. Kei te raumati ka
rere nga kaipuke ki nga whenua ke hokohoko ai i
nga muka, i nga witi, i nga hiako kau, i te aha, i te
aha ; engari kei te hotoke e kore e puta nga kaipuke
i te huka, kapi katoa ana to reira moana i te huka ;

kei a Nowema te tutaki ai, a tae noa ki a Mei; ko te
awa wai maori i waenga o taua taone e tutaki ana i
te haupapa, a, ka waiho hei huarahi tangata. Kei
te wa e rewa ai te huka ka whakaturia he hakari nui;

ka koa hoki nga tangata. Tera ano etahi taone o
Ruhia kei te pito ki te tonga kei te moana mangu;

ko tetahi kei te pito rawa he turanga kaipuke, ka
Hapatapora. He iwi uaua te iwi o Ruhia, maha noa
atu nga taonga o nga whenua ke e tikina ana i uta ;

tae atu ana nga kai tiki ki Haina ra ano ki te hoko
ti, e roa ana te haerenga ki reira; kei nga hotoke ka
noho i te huka, ko te take tera i roa rawa ai; i etahi
taima e pau ana nga tau e rua e toru i te haerenga a,
hoki mai ano. E haere atu ana hoki ki Haipiria ki
te kimi niho erepanita, huruhuru kuri, aha aha. Ko
te tuawhenua ko waenganui o te moana o Parataka o te
moana mangu, he mania katoa, kahore he maunga, he
roa rawa mehemea ka haerea. Te hoenga mai i Pita-
paka ka hoe atu i roto i te awa-hoe tonu atu, ka tae
ki te wahi e tata ana ki tetahi o nga awa e ahu ke

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

ana ki te moana mangu, ki te moana Kapiana ranei,
ka ma roto atu i te awa keri, a puta atu ki tetahi awa
hoe tonu atu tae noa ki waho ki te moana. Me wha-
kahoki i konei ki te wahapu o te Paratika me whaka-
tahi nga whenua o te taha ki te hauraro ko te
whenua e anga atu ana ki Ingarangi ko Nowei, ko
Witana, he maunga teitei kei waenga. Ko te taha
ki te moana nui, ko tua hoki o nga maunga ko Nowei
ko te taha ki te Paratika ko Witana, he whenua
maeke era; kei reira te kauri pakeha e tupu ana, ko
te. tino rakau pai hei rewa kaipuke. Kei te pito atu
ki te hauraro ko Raparana, ko te whenua tenei kua
oti ra te tuhituhi i te timatanga o tenei korero; e
toru nga marama tuturu e ngaro ana te ra, kahore i
tokomaha rawa nga tangata o tenei whenua, na te
maeke i kore ai. He iwi tangata popoto tera, he
ngaunga hoki na te makariri i kore ai e roroa ake. E
pera ana hoki nga kararehe; i kawea ki reira te kau,
te hoiho me te hipi i mua  he whakaaro na nga kai
kawe kia whakatuputupuria, engari ko te nuinga i
mate, whanau ake he kuao ruarua nei. Ko etahi o
nga tangata o reira e hemo ana i te kai, he nui no te
huka te kore ai e tupu nga kai. He rimurimu moana
te kai o reira, e kohuatia ana, he ika te kinaki. Ko
nga kakahu he hiako kekeno he Renetia, e hurihia
kinotia ana nga huruhuru ki roto ; ko to ratou taonga
nui he Renetia. Kei te tangata i whiwhi, kotahi
mano o aua kuri e haere ana i tana maara, penei me
te kau nei e mirakatia ana. He kohukohu te kai o
te renetia, kei nga toka i te whenua e piri ana taua
taru, ma taua kuri ano e keri i te wahi e ngaro ana
i te huka, ko ona haone me ona waewae hei raku. E
kainga ana ano taua taru e nga tangata o reira, e
kohikohia ana e nga wahine i te raumati, ka oti te
kohua, ka tukitukia a ka rongoatia hei kai, hei paraoa
hoki mo te hotoke, he wai-u te kinaki. E waiho ana
e taua iwi. te renetia hei hoiho, e kore ia e ekengia e
te tangata, engari mana e to te kaata a tona
rangatira. He koneke te kaata, kahore e pai
te wira, he tapokopoko hoki, e rite ana te
koneke ki te waka tiwaewae nei. Engari he
papa kei muri o te tangata hei whirinakitanga; e
herea ana te tangata ki taua papa kei taka ki te taha,
a ka mahue i taua kuri. E mauria ana e te tangata
he toko, me te hoe maori nei te ahua, hei pana atu i
nga rakau i nga kohatu e takoto ana i te huarahi; e
herea ana hoki he pere ki te kaki o te renetia e te
tangata arahi, kia mohio ai ona hoa haere ma ratou
e whakarongo mai, a ka whai i muri i tona; kahore
atu he tohu e mohiotia te huarahi, e tika ai te whaka-
aro a te tangata arahi; ko te ra anake i te awatea,
ko nga whetu i te po. Kei waho atu i Nowei ko
Aihirana, he motu; tika tonu tenei ingoa, te whaka-
maoritanga ko te whenua huka. Kahore i te nohoia
e te tangata te nuinga o te motu; he maunga tiketike
kei reira e ngaro tonu ana nga taha i te huka, ko nga
tihi anake kahore e tauia e te huka, notemea he ahi
kei reira e ka ana, e mura ake ana i roto i te whenua.
He wa ano ka rere i roto i te maunga me te mataa
nei te ahua, ina rewa i te ahi, kia mataotao ka whaka-
rangitoto. He whenua ru tera, ka ru te whenua hei
reira ka kokiri ake te ahi i roto i taua maunga, me te
mamaoa, me te paoa, me te pungarehu me te punga-
punga, na te kaha o te ahi i ahu ake ai aua mea. Ko
nga ru o to tatou nei motu he mea noaiho nei, ko to
reira he mea kino rawa, whakawehi i te tangata. Ko
etahi o nga pukepuke e heke ana ki raro ki te
whenua, ko te wahi i tu ai ka waiho hei roto ; ko nga
maunga e ngawha ana; ko etahi o nga awa tuawhenua
ake i te ru, ahu ke atu ana te wai, he takere ke. I
tetahi tau ka puta mai tetahi ru nui, e rua nga awa
ahi i rere mai i roto i te maunga, rere tonu mai-a-te
awa wai maori a maroke ake i te ahi ka rere tonu, ka
tae ki tetahi Toto hohonu, ka whakakiia ki te punga-
 punga, te rangitoto; ka rere tonu atu ka tae ki te
pari ka rere iho ki te mania me te wai-rere nei te

ahua; no te rerenga ki raro katahi ka nui haere
me te waipuke te rite, kotahi te kau nga maero
te whanui, ko te hohonu, hohonu noa atu. Ko
tetahi o nga awa 40 nga maero o te pakarutanga
mai, a tae noa ki te moana nui; ko tetahi e 50 maero,
he tini noaiho nga tangata me nga kuri i mate; ko
etahi na te ahi, ko etahi na te piro, ko te nuinga na
te mate kai i patu. Ko nga kai katoa i kino i te
pungarehu, ko nga ika horo ke ana he moana ke atu,
no muri rawa ka hoki mai. E iwa mano nga tangata
i mate. He mea ririki nei nga rakau o reira, ko nga
wahie he mea tere noa mai i te tuawhenua i Nowei;

te take i kore ai te rakau, na o ratou tupuna i
tahutahu i o reira ngaherehere, no reira i kore ai
inaianei. E nui ana te ngawha o tera motu e koro-
pupu ake ana i te whenua, pera me Rotorua, engari
e tiketike noa ake ana o reira i o konei, ko te hau-
papa huka kei te taha tonu o te ngawha.

Ko te mutunga tenei o nga korero mo enei whenua;

heoi ano hoki nga whenua i ata mohiotia e o matou
tupuna i mua, ko enei anake kua oti te korero. Tera
ano etahi whenua o Ehia kihai i ata mohiotia, ko Inia
ko Haina. I tae ano nga tangata ki aua whenua i
mua, tokotoru nga tangata i tae; he koura he mea
kakara, he kakahu papai nga mea i tikina atu i reira
mo nga kingi anake, mo nga rangatira nui, he nui
hoki no te utu. E rua tahi nga ara i haere ai nga
kai hoko, ko tetahi i poka atu i Uropi ka tae ki Hiria,
ka tapahi atu na waenga o te tahora nui; ka tae atu
ki te moana nui. Ko te hokinga mai i na reira ano,
ko nga taonga na nga kumara, na nga hoiho i waha
mai. Ko tetahi ara i ma Ihipa, poka atu ki te moana
whero, rere atu i te moana nui a Inia; he mea hau-
miri tonu i te takutai te rere, a tae noa atu. Ko enei
ara e rua, he ara roa anake; he maha nga marama i
pau i te haerenga atu, i te hokinga mai, iti nei nga
I utanga i riro mai. Engari me korero te ara, i kitea i
muri nei, i hohoro ai te tae.

KO TIWENE.

Kua kite koutou i nga Reriwe kua timataria e te
Kawanatanga te mahi ki Niu Tireni, hei whaka-
rangatira i to tatou nei motu. Tera pea nga hoa
maori kei te hiahia kia rongo i nga korero mo te
pakeha nana taua mea i kite; no reira matou ka
whakaaro, me whakatu ki te reo maori hei utanga mo
runga i te waka kia rongo ai. te katoa. Ka timata
mai te korero i tona tamarikitanga, a, taea noatia te
wa i kaumatuatia ai ia.

I roto i nga tau e wha te kau kua pahure ake nei,
kua rere ke te ahua o nga mea katoa ara, te ahua o
nga mahi nunui me nga mahi taimaha o te ao katoa
nei. E kore nga mahi o nga iwi o namata e rite ki
nga mahi nunui e hanga ana inaianei, ara, te mohio-
tanga ki te hanga, me te maha o nga moni e pau ana.
Mehemea ka huihuia te roanga o nga rerenga rino
kua whakatakotoria nei mo nga reriwe ki Ingirangi
raua ko Aerana, ka rua nga whitikinga i te ao ; nui
atu pea i te rua rau maero nga pokanga o nga ara
reriwe i roto i nga maunga, me nga ara whakawhiti
awaawa; a, mehemea ka huihuia nga oneone i pau
hei hanga parepare whakatika i nga rori, ka pena me
tetahi maunga tiketike nei te nui. Ki te kore e
kitea e tatou enei mahi nui taimaha whakapau i te
uaua me te moni kua oti nei i enei tau e wha te kau
kua taha nei, ka ki tatou he korero hanga noaiho.

Na te nui haere o te whakarawatanga, me te kaha
ki te hari taonga ki nga whenua ke, i puta ai te wha-
kaaro kia rapua he oranga hei whakapoto hei whaka-
hohoro i enei tu mahi. Kua kitea inaianei, i tenei
mahi nui ara, i te Reriwe. Ara rawa mai a Hori
Tiwene ki te whakaora i tenei mate, i te wa e rapua
noatia ana tetahi kitenga hei whakatere i nga mahi
nunui katoa o te ao. Na tana hanganga i te tima
tuatahi hei to i nga kareti o te Reriwe i nui haere ai

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

75

enei tu mahi, na tana tino tohe whakauaua, me tana
ngakau maia i taea ai te whakaputa i tenei mea wha-
kamiharo, he mea tika kia waiho hei tauira mo
nga iwi katoa o te ao. Ko enei korero whakaheke
mo tenei tangata, ko ia nei te putake o te hanganga o
nga reriwe katoa, me waiho hei whakaako hei tohu-
tohu ma te tangata, a ka kitea e tatou na tana kaha
ki te tohe tonu, i whakarangatiratia i whai rawa ia
a ka kiia—ko ia te tauira—me te tangata tino mohio
ki te whakahaere i enei mahi nunui.

I whanau a Hori Tiwene ki tetahi taone o Inga-
rangi i roto i te tikawa keri waro, i te 9 o nga ra o
Hune 1781. Ko te whare o nga matua me tetahi
whare maori nei te ahua. Ko Paapu te ingoa o tana
matua, ko ia hoki te kai tahu i te ahi o te tima papu
wai o te pokawaro; he tangata tika, he tangata kaha,
he tangata tupato. Ko tana whaea ko Mapere
Tiwene, he wahine i arohaina nuitia e ana hoa. Ka
nui te tika me te noho pai o taua hunga tokorua.
Ka nui te mohio o Paapu ki nga korero tara o nga
tupuna; huihui mai ana nga tamariki i nga ahiahi ki
te taha o tana ahi ki te whakarongo ki nga korero e
whakapuakina ana e ia ; a, i nga raumati ka haere ia
ki te kimi, ki te kohikohi i nga hua manu, ta te pakeha
hanga. Toko ono nga tane, e rua wahine ko ia to
muri i te tuatahi; kahore rawa tetahi o enei i tae ki
te kura, notemea he iti rawa te utu e puta mai ana i
te kai tahu ahi i te wiki; a pau katoa ana moni ki te
hoko kakahu hoki kai hei oranga mo ratou, kahore
etahi i toe mo te utu kura. Ko nga mahi tuatahi o
Hori Tiwene he kawe atu i te tina o tana matua, he
tiaki i ana teina, kei takahia e nga hoiho e to-to haere
ana i nga kaata hari waro i runga i nga reriwe rakau,
i te taha pu o ta ratou nei whare. Muri iho i tena
ka tahuri ia ki te tiaki i nga kau o tetahi wahine
pouaru i Ture Pema, i te haerenga o ana matua ki
reira ka apititia tetahi atu mahi ki tana mahi tiaki
kau, ara koia te kai whakatutaki i nga Keeti i
nga po, ina poto atu ngo kaata hari waro, tana
utu e rua kapa i te ra, ahakoa he mahi kua
whakaritea mana ara te tiaki kau, i puta ano tona
ngakau tohe i reira, a hanga ana ia i te whiu, i te
ahua mira, me te ahua tima to rerewe, ko tana tu
mahi tera. E tika ana te ki " Ko nga whakaaro o te
tamaiti te putake o nga mahi o te tangata." Kua
timata nei tana tohe ki nga mahi i whakatuturutia e
ia, ko aua mahi i whakamatauria nei e ia, i a ia e
tiaki nei i nga kau te putake o te ritenga o nga
reriwe katoa ; ko enei mahi, ara, te tiaki kau, arahi
hoiho, he mahi whakarihariha kau ki a ia, a hari nui
ana tana ngakau i te wa i whakaritea ia hei hoa mo
tana tuakana ki te komiri waro, ara ki te panga i nga
kowhatu aha noa ki waho. Muri iho i tenei, ka tonoa
ia ki tetahi atu poka keri waro, e rua maero te mata- 

ratanga atu i to ratou nei whare, ko tona mahi i reira
he whiu i te hoiho, e huri ake ana i nga waro i te
poka, a kiia ana e nga tangata o reira, ka nui te nga-
hau, me te rawe o nga mahi o taua tamaiti hu kore ra.
Ka nui te tika o nga whakaaro me nga mahi o taua
tamaiti i a ia i reira. I te wa e okioki ana ia, ka
haere ki te kimi hua manu e nui ana hoki tana mohio
ki te whakararata manu, me tana ngakau aroha ki
nga kararehe katoa. I tana taenga ki te te kau ma
wha o ona tau ka whakaturia, ia hei hoa mo tana
matua ki te tahu ahi; ko tona tino hiahia tenei kia
tu ia hei kai whakahaere tima mihini, a, nui rawa te
koa o tona ngakau i tona urunga ki tenei mahi.
Katahi nei ka tika te ara mahi mana, me tana kawe
tonu; kahore i roa te nohoanga o ana matua ki tenei
poka keri waro, ka mahue i a ratou, haere whakate-
tonga ana hei kai mahi ki tetahi poka hou. Kotahi
tonu ruma o to ratou nei whare, hei ruma kainga,
hei ruma moenga mo ratou katoa. I te wa e mahi
ana ratou i konei, ka whakanekehia, ake a Hori
Tiwene, whakaritea ana tetahi mahi mana, ki tetahi
atu wahi o te maina, mana anake e whakahaere kua

tae nei ia inaianei ki te te kau ma rima o ona tau; me
te tika, me te noho pai, me te kaha, me te tupato ki
te whakahare i ana mahi katoa; ko ia e puta tona
ana i ana hoa i o ratou takaro whakataetae whaka-
matau kaha ki te hapai i nga mea taimaha. A te
taenga o Hori Tiwene ki te tekau-ma-whitu o ona
tau, ka whakanekehia ake ia ki tetahi mahi ke ki
runga ake o tona matua; whakaturia ana ia hei kai-
whakahaere i te tima papu, ko tana matua te kai tahu
i te ahi. I tona tunga ki tenei mahi, ka tahuri ia ki
te kimi haere i nga tikanga katoa o taua mihini,
wawahia tonutia ana a ka horoia ka hanga ano e ia,
kia tino mohio ai ia ki nga whakahaerenga katoa-
tanga ; na taua tohe tonu ki te penei i tino mohio ai
ia ki te hanganga me te whakamahinga o tera tu
mihini, na te kaha o tona whakaako i a ia ake, i
whakauaua tonu ai ia ki te rapu me te kimi tikanga
hou hei whakaora i nga mate i herehere nei i nga
mahi whakatupu taonga. Ki tana titiro ehara te
mihini i te mea rino kau, kahore, ki a ia he wairua
ano ta tera e rite ana ki te ahua tangata te kaha me
ka tika te whakamahi. Miharo tonu ana ia ki te tini
o nga whakahaere o te mihini, a na tana tohe tonu
ki te rapu i nga tikanga me nga putake katoa o taua
mea i kiia he tangata tino mohio ia ki te whakahaere,
ki te whakatikatika i aua mihini ina pakaru, me te
titiro tonu o nga rangatira ki te tika o ona mahi. I
tenei wa, te kau-ma-rua haora e mahi ai ia i te ra,
ko te utu mana, te kau ma rua hereni i te wiki ; ma
te aha, e haere tonu ana ia, me tana whiwhi tonu, me
te tupu haere o te mohio. Te kau-ma-waru rawa
ana tau, kahore ano ia i mohio noa ki te korero
pukapuka, a na tana rongonga tera atu he mihini ke
o etahi atu tangata kua oti te whakaahua me te
whakamarama ki roto ki te pukapuka, katahi ia ka
whakaaro me tahuri ia ki te mahi kura. He tohu
tenei o tana kaha ki te tohe, me te kaha o nga
whakaaro o tenei tangata; mohio kau ia, ma te
whakaako ki te korero pukapuka anake ka nui haere
tana matauranga, ahakoa tangata nui ia haere tonu
ana ia kia whakaakona ki te korero pukapuka ki te
tuhituhi; kahore ana whakama mo tana kuaretanga,
koa ana tana ngakau notemea e taea ana e ia te mahi
kura; haere ana ia i nga po katoa ki te kura, ka
timata tonu i reira tana whakaako ki te korero puka-
puka ki to tuhituhi: mohio kau ia ki te kura,ka
tahuri ia ki te ako, ki te mahi whika, a kihai i roa
kua taea ano e ia tera, notemea i nga wa o te
okiokinga e tahuri tonu ana ia ki te mahi whika, a
kihai i roa ka mahue tana kai whakaako i a ia. Heoi
ka kitea nei e tatou ma te tohe tonu ka taea nga mea
katoa ahakoa pakeke, ka ngakau nui te tangata ki te
ako, ka hohoro te whai mohio. I runga i tana tohe
ki te whai tonu i nga mahi penei, ka tika kia waiho te
ingoa o Tiwene hei tauira mo nga tangata katoa. He
maha nga tangata e rite ana ki a ia te kuare ki te
mahi kura, a e mau tonu ana te kuaretanga ki a ratou
notemea e kore ratou e tahuri ki te kimi i nga mea
hei whakarangatira i a ratou. Tena ko Tiwene, kawe
tonu ana ia i tana tohe me tana ata haere ki te
mohiotanga, tae rawa ki te rua-te-kau o ana tau, ka
whakaturia ia hei kaitiaki i nga kareti, ko nga moni
e puta mai ana mana tae ana ki te rua pauna i te
wiki. E kore e noho noaiho mahi kore tenei tangata
i nga wa o te okiokinga, ka tahuri ia ki te tini noa
atu o nga mahi ke. He mohio rawa ia ki te whaka-
ora i nga hu o ana hoa, a nui ana te hari o tona nga-
kau i te pai o tana mahi ki te tuitui i nga hu o tona
whakaihi, o Pane Henetana, he hawini ia no tetahi
tangata mahi paamu ; whakakitea ana e. ia aua hu ki
tetahi o ana hoa ka ki atu ki a ia, " Na! tirohia e
koe te pai o taku mahi, ka nui te rawe !" Na tana
mahi tui hu nei i puta mai ai te moni tuatahi i tohu-
ngia e ia; kahore ia i pera me etahi kaimahi, puta
kau mai te moni, ka haere ki te paparakauta mihi
ai i o ratou moni, kahore, e tahuri tonu ana ia ki te

76

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

kimi i nga ritenga me nga tikanga e tika ai te mahi i
te mihini, He whakaaro ano tona i a ia e mahi nei,
a, kihai i roa ka whiwhi ia ki te moni, a ka marena ia
i a Pane Henetana, noho ana raua ki Wiringitana;

ka mau tonu tana mahi; i te awatea ka tiaki ia i te
mihini, i nga ahiahi ka whai tonu i te matauranga,
taea ana e ia nga mea katoa, te hanga hu, horoi waati,
me te hanga ahua mihini, he aha ki a ia nga mea
penei katoa, taea ana e ia. I whanau ta raua tamaiti
a Ropata, ki Wiringitana, na tenei tamaiti i tino
rangatira ai te ingoa o Tiwene. E toru tau o te
mahinga o Hori Tiwene i Wiringitana, , ka mahue i a
ia, haere ana ia ki Kiringiwata kei tahaki atu o Niu-
katara, ko te puna tera o nga mahinga waro katoa i
Ingarangi, mano noa atu nga kaimahi i reira. No
tona nohoanga ki konei i tino kitea ai te nuinga o ana
whakaaro, me tana mohiotanga ki te rapu i nga
tikanga hou hei whakahaere mihini. No te tau 1804
i tae mai ai ia ki Kiringiwata, a kihai i roa tana noho
anga ki reira ka mate tana hoa, i arohaina nuitia e ia
a Pane, nui rawa te pouri o tana ngakau mo te nga-
ronga o tana hoa. I te wa e noho pouri nei ia, ka
puta mai te tono kia haere ia ki Kotirani hei kai
whakahaere i tetahi o nga mihini o tetahi o nga taone
o reira. Whakaae ana ia ki taua tono, waiho ana e
ia tana tamaiti ma tetahi o ana hoa e tiaki, haere ana
ia ma raro me tana pikaunga. Kotahi ona tau ki
reira, ka hoki mai ia ki Kotirani, me nga moni e
rua-te-kau ma waru pauna (£28) nana i tohu. I a ia
e ngaro atu ana ki Kotirani, ka mate tana matua, i
wera hoki i te ahi i a ia e whakatikatika ana i tana
mihini, kapo tonu iho. Hoki rawa mai a Hori, utua
ana e ia nga nama te kau marima pauna (£15) o tana
matua, a muri tata iho ka arahina e ia ana matua kua
kaumatua nei ki tetahi whare pai i Kiringiwata, ki
reira noho ai ko ia anake te kai.mahi i te oranga mo
raua.

I roto i nga tau 1807-8 ka hiahia ia ki te heke atu
ki Marikena, notemea, he whawhai nui no te
Ingarihi ki te Wiwiireira, kake haere ana te utu o nga
kai me nga taonga katoa, he wa kai kore me te nui
o te utu. Ko nga utu mo te kai-mahi iti iho, ko te
utu mo te kai nui noa atu, a, ka whakaaro ia kia haere
kite whenua ke, kimi ai i tetahi oranga mona. Utua
ana e Hori Tiwene nga moni e puta mai ana ki ai
ia i runga i tana mahi ki tetahi atu tangata i haere
hei riwhi mana ki te mahi marihia. E tika ana u ana
tona take pouri, engari kahore ra i ahei ki te kohi
kohi moni hei whakawhiti i a ia ki Marikena, hua noa
ia he take pouri; kahore, mana ke e whakarangatira
i a ia me tana iwi. I penei hoki tana kupu ki te
aroaro o tetahi hui nui i muri noa mai, " I te tama-
rikitanga i taku tamaiti o Rapata, ka whakaaro au
me tuku atu ia ki te kura, notemea, kua kite hoki au
i te nui o te mate e tau ana ki te tangata i runga i
tona noho kuaretanga; a ka whakaaro au e kore e
pai kia noho kuare tonu taku tamaiti, engari me
tuku atu ia kia whakaakona ki te mahi kura e wha-
karangatira nei i te tangata. E noho rawekore ana
au i reira, a ki to koutou whakaaro i pehea au ? Ka
tahuri au i nga po ki te hanga me te whakaora i nga
waati me nga koroka o aku hoa, a na reira i puta
mai ai te moni hei utu i te kura mo taku tamaiti."
Na tetahi mahi nui i taea e Hori i konei i puta ai te
rongo nui, he tino " Rata Mihini " ia. He papu
wai i tetahi o nga poka waro, hei tango ake i nga
wai kia tika ai te mahi o nga kai keri waro, engari na
te he o te whakahaere, raru noa iho, e kore e mimiti
te wai ina papua, kore ano hoki nga kai mahi e ahei
te haere ki reira mahi ai. Katahi ka tukua ma
Tiwene e wawahi e hanga ano i te papu, heoi oti pai
ana i a ia me te tika o te mahi papu o tana mihini;

homai aua e nga rangatira tetahi moni te kau pauna
mana, katahi ka kitea ka whakaaetia te mana o taua
tangata, a, kua puta ia ki waho e nga mate e pehi
ana i a ia, e whakamamae ana i tona ngakau. Inaianei

ka tino kaha tana ngakau ki te tohe, ki te whakaako
i a ia ake ; tana mahi tonu tena i nga po katoa, he
hanga i nga ahua mihini papu, me te rapu i nga
tikanga katoa hei whakatika i te whakahaere o era tu
mahi nunui taimaha, Na tetahi o ana hoa, na Hone
Wikama te tamaiti o tetahi kai mahi paamu ia i
awhina, a, nana ia i whakaako ki te hanga ahua mira,
mihini, papu, tima me nga mea pera katoa; ko ta
raua mahi tonu tera, he korero i nga pukapuka
whakaako i aua tu mahi. Ko Wikama te kaiwha-
kamarama, ko Tiwene te kai mahi; koia kei a ia, na
tana kaha ki te tohe ka nui haere te matauranga, ka
whiwhi ia ki te mohiotanga. Inaianei, ka mana
tona whakaaro kia tukua tana tamaiti ki te kura,
notemea, kua whiwhi ia ki te moni i runga i tana
mahi tohu, hui katoa ana moni kotahi rau kini,
hokona ana e ia ki nga Hurae e rua te kau ma ono
hereni, mo te kini kotahi. Heoi tukua ana e ia tana
tamaiti ki te tino kura i Nuikatara, timata tonu i
reira tana whakaakoranga. Miharo katoa nga hoa o
Tiwene i Wiringitana ki te maha o nga mea e kite
ana, e hanga ana e ia. Hanga ana e ia tetahi atua
hei whakawehi i nga manu e kai ana i nga kai o tana
kaari, me tetahi huri hei whakaoioi i te moenga o
nga tamariki, kia tika ai ta ratou moe; hanga ana
ano hoki e ia tetahi pere whakahono rawa ki te
koroka, kia tika ai te whakaara i nga kai mahi i te
ata po; nana hoki i hanga i te ahi rama kia ka i roto
i te wai hei whakawai ika kia tika ai te wero, kiki
rawa tona whare i nga ahua huri, mihini, papu, &c.,
&c., &c. I te tau 1812, ka whakaturia ia, hei kai-
tiaki mo nga mihini o te maina keri waro i Kiringiw-
ata, ko te utu mona kotahi rau pauna (£100) i te tau ;

na tana ngakau kaha ki te tohe, ka kaha tonu tana
haere; kiia ka hoki e ana rangatira he tangata tika
he tangata tupato ki te tiaki i nga mahi e whakaritea
ana mana'; na tana tohe tonu i whiwhi ai ia ki nga
tuunga rangatira. Nana i hanga tetahi papu huri ki
Wiringitana; kua kite ia i te mana nui o te tima
reriwe, a ka tahuri aua whakaario inaianei ki te
whakaputa i te kaha o taua taniwha; notemea, ko
nga mahi taimaha i aua maina he mea mahi ki te
hoiho, a e rapua ana tetahi tikanga inaianei hei
whakamama ake i aua mahi uaua, he iwi whakapau
moni hoki te hoiho. Tahuri tonu a Tiwene
ki te kimi ritenga e taea ai te whakatika; i matua
tirotirohia e ia nga tikanga e pa ana ki taua
tu mihini o te timatanga mai ra ano ; haere ana ia ki
Wairama ki te tirotiro i nga tima reriwe e mahi ana i
reira—tima puhoi, toimaha, hurori noa, hore nei e
rite ki te hoiho te kaha ki te mahi, ko te utu mo te
mahinga nui noa atu. Puta tonu tana kupu i reira,
ka hanga ia i tetahi tima pai noa atu i era. E tika
ana, kua kitea te tikanga o nga mihini penei, engari
ko te whakahaerenga tika-kahore ano i whakatuturu-
tia ; ma te tangata tino mohio, tino kaha ki te tohe
anake ka taea te whakatika i nga whakahaerenga
katoa me te hanga i tetahi mihini tika. Ite rongo-
nga o Koare Rawenewata; (tetahi o nga kai reti o
te maina waro i Kiringiwata) i te kupu o Tiwene, ka
whakahau ia i a Tiwene ki te hanga i tetahi tima
reriwe. Heoi ka mahi ia ki te hanga, ko ana puru-
puru, hama, aha noa nei mahi kino noa iho nei, a
hanga ana e ia tetahi mihini, ko te ahua he ahua pera
me era kua kitea nei e ia, engari ko nga whakahae-
renga rere ke. Kotahi tekau ana marama e hanga
ai ia, a ka oti; huaina ana te ingoa o taua minini ko
Puruha, a i te whakamatauranga ki te to, taea ana te
toru te kau (30) tana i runga i nga kareti e waru (8)
e wha maero te hohoro o te haere i roto i te haora
kotahi; ma te aha ki to tatou titiro inaianei he
puhoi tenei; engari kei runga ake te hohoro i era
mihini kua mahi i reira, ahakoa kei runga ake te pai
o tenei mihini i era kua oti te hanga i mua atu,
ka nui ano te ahua kino taimaha oioi, hiahia hinga
noa, kotahi tau i whakamahia ai ka kitea e rite ana

               TE WAKA  MAORI  O NIU TIRANI.              77
nga moni e pau  ana i tenei taniwha te kai ki nga
moni e pau ana ina whakamahia ki te hoiho. Mei
kore  i kitea e Tiwene  tetahi tikanga inaianei hei
whakakaha i te kaanga o te ahi. me te whakahohoro i
te weranga o te wai, kua whakarerea te mihini tima i
reira, na tenei tikanga hou kua kitea nei e ia i tino
hohoro ai te whakatere haere i te tima rerewe, heoi
nui ana te koa o tona ngakau i reira, a ka whakaaro
ia ki. te hanga i tetahi mihini hou, kua nui haere nei
hoki tona mohiotanga, kua kite hoki ia i nga he me
nga mate  e herehere ana i te whakahaerenga tika o
te mihini.  Oti ana  tenei i te tau 1815, ko taua
mihini tonu  te tauira o enei  e whakamahia  nei
inaianei. He maha  nga mate e tau ana ki nga kai
 mahi i roto i nga poka keri waro ; ko tetahi mate nui
 kino whakamataku tenei, ara, e ka noa ana nga waro
 i te pirau o nga angi o roto, a tokomaha noa atu nga
 tangata kua mate, ara, kua wera i te ahi mumura o
 roto o nga poka keri waro. Ko  nga maori e tata
 ana 1d te maina keri waro i te Kawakawa, e mohio
 ana ki tenei mate kino, notemea kua kite ratou i te
 kaanga o te ahi ki roto i taua maina, me te mahi nui
 o nga rangatira o taua maina  ki te tinei i te ahi, a
 ahakoa papua ki te wai, hore i taea te patu, ka tonu
 ano taua ahi me te mumura tonu, katahi ka whaka-
 arohia me whakakapi taua keringa waro, a taiepatia
 ana a roto ki te taiepa pereki hei arai i te ahi, heoi
 mate iho taua ahi. Koia e hoa ma he kai mani pai
 te ahi, engari mehemea ka puta tana kaha, rere ana
 te mataku. I tetahi ra i te tau 1814, ka oma mai
 tetahi o nga  kaimahi ki te whare o  Tiwene, ka
 karanga mai ki a ia : Aue ! e hoa kua ka katoa a roto
 o te poka keringa waro! Katahi ia ka oma atu ki
 taua poka, e toru rau putu te mataratanga  atu i
 tana whare,  pono rawa  atu ia, kua  rere katoa
 mai  nga wahine  me  nga tamariki, e tangi ana,
 e  aue ana  i te nui o  te mataku me  te wehi.
 Tae  kau atu a Tiwene  ka puta  atu tana kupu
 ki   te kaitiaki o  te  mihini  huri o  taua  poka
 "Tukua   atu  au kia heke ki  raro," ahakoa  he
 mohio  ia, tera pea he mate kei reira, hei aha mana
 tera, ka manawanui  ia ki te haere tonu, ka ngaro
 haere ia i te aroaro o te hunga kua huihui mai ra ki
 te poka whakarongo ai ki te tangihanga me te aue-
 tanga o nga kai mahi o roto o taua poka ka puta to
  ratou, kupu, aue! he tino tangata tenei koia kei a ia
  e kore ia e kite i te wehi, ta te ngakau maia pai hoki.
  Kihai i roa ka tatu ia ki raro, ka tu ki waenganui o
  ana kaimahi kua ngau nei o ratou ngakau i te mat aku
  kei pau katoa ratou te kai e te ahi, pohehe noaiho o
  ratou whakaaro i te nui o te wehi; peke tonu atu ia,
  ka ki atu ki a ratou, whakarongo mai, mehemea
  ka toko ono tangata maia i roto i a koutou me whai
  i muri i au; tena maku koutou e arahi kia tineia e
  tatou te  ahi. Kua  kite nga  kaimahi i te tika e
  whakaaro me nga  tohutohu o Tiwene, a whakaae
  tonu  etahi  ki  te haere;   mutu  iho te  tangi
  me  to awangawanga,   tahuri ana  ratou ki te
  mahi.  E takoto tonu ana i roto i nga maina katoa
  te purunga  pereki me te raima  hei whaka piri
  a i runga i te tohutohu o Tiwene ka  haria atu e
  ratou he taiepa ki reira hei arai i te ahi. Na tenei:
  mate ai te ahi, i ora ai nga tangata me te maina
  Muri iho i tenei, ka whakaaro a Tiwene me hanga ia
  i tetahi rama tika mo nga kai mahi e mahi nei i roto
  i te maina, e kore hoki e tika te kawe i te rama maori
  ti roto ki te poka waro, notemea ko te angi o rein
  he angi pirau he mea oho noa ka mumura, whaka
  matautauria  ana e ia, kitea ana tetahi rama pa
  huaina ana te ingoa ko  "te rama  whakaora  
  Hori."    Kua   oti  te ki  e  etahi tangata  tera 
  pakaru  te tima rerewe o Hori e mahi to-to ra
  Kiringiwata, teka noa, kahore i pakaru ! Kahore
  mutu  te mahi  to-to. E  tika ana e ahua ruturutu
  haere ana pekepeke ki waho o nga rerenga rino ku
  whakatakotoria  nei, engari na te kino o te mai
whakatakoto  me  te  kino o   te ahua   o  nga
rerenga rino tera he.  Kihai  i roa ka  kitea enei
mate, a whakatikaiaa na; i te marama o  Hepe-
tema  1816  ka hanga  e raua ko  tetahi pakeha
mahi  rino i Niukatara  tetahi rerenga  rino hou,
riro ana i a  raua  te mana  o  taua mea,  me
etahi tikanga whakatikatika tima reriwe. Tena ano
tetahi tikanga hou i kitea e Tiwene hei whakamama
hei whakangawari i te rerenga haerengatanga o te
tima reriwe. Katahi nei ka tika te mahi o te tima
reriwe me  te tika o te whakatakoto o nga rerenga
rino, kua nui ake te tere haere o te mahi to-to o te
tima i ta te hoiho, ko te utu iti iho ; ko aua mihini i
hanga  nei e Tiwene e mahia tonutia ana i enei ra
 i runga i te reriwe i Kiringiwata. I te tau 1820, ka
 whakaaro a Tiwene kia tukua tana tamaiti, a Ropata,
 ki tetahi kura pai i Kotirani heoi, haere ana a Kopata
 ki reira, a whakaako tonu ana ia i nga mohiotanga
 katoa e whakapuakina ana e nga tangata mohio nui
 o reira. I ono ana marama ki reira engari e rite ana
 taua ngakau nui, tana uaua me tana tohe ki ta tona
 matua, a whiwhi tonu iho ia ki nga tino mohiotanga
 katoa; na te nui o tona matauranga i pono ai tana
 whakahoa atu ki tona inatua, ki te whakanui haere i
 nga tikanga o te tima to reriwe, me te whakatikatika
 i nga rerenga rino. He maha nga tangata i reira kua
 tahuri ki te whakahau i te iwi nui tonu, kia whakaae
 tonu ki te hanga reriwe; e kore e mutu, to Tiwene
 tohe ; kawea tonutia ana e ia tana mahi hanga tima;
 na te nui o te utu o enei mahi reriwe. I te kitenga
 o nga rangatira o te maina waro i te pai me te tika o
 to whakahaerenga  o te reriwe i Kiringiwata, ka
 whakatakotoria tetahi reriwe kia waru maero te roa,
 a tono ana ratou ki a Hori Tiwene hei kai tohutohu,
 whakahaere i taua mahi. He whakaaetanga tuatahi
 tenei no te iwi ki te tika o tana mahi. I timataria te
 mahi ki runga ki taua reriwe i te tau 1822. E rima
 o a Tiwene tima reriwe i whakamahia i taua ra ko te
 hohoro e wha maero i te haora, e to ana ia tima ia
  tima i nga kareti kotahi te kau ma whitu i muri i a
  ia, ko te taimaha o nga utanga o aua kareti tae ana
  ki te ono te kau ma wha tana. I te tau 1823 ka
  whakatuaruatia te Ture Reriwe mo  Tokitana me
  Taringitana, whakaturia ana a Tiwene hei kai whaka-
  haere i nga mahi o taua reriwe, ko te utu mana e
  tonu rau pauna (£300) i te tau. Nana ake i ruri i
  te haerenga mo tenei rerewe ; ka nui tana ngahau ki
  te whakahau i te mahi. Ka  puta tana kupu  ki
  tana tamaiti me  tona hoa,  " Na  e poi  ma
  whakaihonga mai ki taku kupu, ko  taku whaka-
  aro ake  tenei, tera ka kite tatou  ma  te reriwe
  anake e mahi i nga mahi nunui taimaha katoa, ka
  mutu te haere o te tangata i runga i te Kooti, ahakoa
  Kingi, tangata tutua ranei, ka haere katou ratou i
  te reriwe. E mohio ana au tera e haere whakauaua
 te mahi inaianei. Engari kia mahara korua ki aku
  kupu, e mohio ana au he korero pono tenei, tera pea
i e hore au e kite notemea e kaumatua haere ana au.
, Kua  kite hoki au i te ata haere o tenei mahi i toku-
  manwanuitanga i au e mahi ana i te Reriwe i Kiringi
 wata ; ka te kau nei tau e mahia ana taua reriwe me
 te pai o nga whakahaerenga katoa, katahi ka tahuri
  te iwi nui tonu ki te hanga mea pera."
                 [TERA. ATU ANO.]

i
        HE TIMA KUA PAKARU.

 TENEI ano tetahi rongo kua tae mai ko tetahi tima nui
 kua pae ki tahaki i waho tonu o tetahi o nga mutu e
3 tata ana ki Amerika, i pae ki runga ki nga kohatu,
i totohu rawa. Nui atu te pouri o nga iwi pakeha i te
i rongonga i tenei mate whakaharahara. Tera pea nga
 hoa maori ka hiahia kia rongo i taua mate, inahoki
 kua tuhia ki tera nupepa nga korero mo tetahi atu
i  kaipuke i totohu ki waho tonu o Ingarangi, a whaka-
                                                                                                                                                                                         

78

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

paingia ana e ratou taua tu mea hei utanga mo to
tatou waka; no reira matou ka whakaaro me whakatu
hoki i enei korero kua tae mai nei, ki te reo maori
kia rongo ai te katoa.

He tima tenei kua pakaru, ko te Aratika (Atlantic)
te ingoa, e haere atu ana i Ingarangi ki Niu Oaki
(New York) te tino taone o Amerika. I tere mai i
Ingarangi i te 20 o nga ra o Maehe 1873, a pai noa
te haere i te timatanga otira kahore i roa ka puta
mai he tupuhi, kotahi te wiki he hau he ngaru anake,
no reira ka pau nga waro hei tahunga i nga ahi.
Katahi te kapene ka whakaaro me tomo atu
ratou ki te wahapu o tetahi motu e tata ana
ki Amerika, ko Haripaka (Halifax ) te ingoa, ki
te tiki i etahi waro me etahi kai, inahoki kua
roa to ratou haerenga i waenga moana.
Katahi ka whakatika ka haere me te whakaaro ka
tomo atu ki roto i te ata, kia marama ai te haerenga.
I te rua o nga haora i te ata ka puta te karanga aue!
kua eke to tatou tima ki runga ki te kohatu! E
whitu pea nga minita ka totohu, ko te nuinga o nga
tangata o runga e moe ana i te paenga ki uta.
Huihui katoa nga tangata o runga o taua tima kotahi
mano (1000); kotahi rau e whatekau o ratou he hera-
mana. E rua rau e runa te kau nga tangata i ora i
runga i nga rewa e kuhu ake ana i roto i te wai; e
rima rau e ono te kau (560) nga tangata i mate atu,
ko te nuinga he wahine he tamariki; hui katoa nga
mea i ora e wha rau kotahi te kau ma rima (415), e
ono te kau o ratou he heramana no taua tima. I
taea ano te whakatere i tetahi o nga poti me nga
wahine e rua i runga, otira i totohu tahi me te tima.
He tima tino pai rawa, i hanga i te tau 1871, ko te
tekau ma iwa tenei o tona rerenga i Ingarangi ki
Amerika; he mea rino, e wha nga rewa, e toru mano
e ono rau e whitu (3,607) tana te nui; i rite te kaha
o ona mihini ki te 600 hoiho, ko nga moni i utua mo
te hanganga i nui atu i te kotahi rau mano pauna
(£100,000), ko te Wiremu te ingoa o te kapene, kahore
ia i mate, na tetahi o nga heramana i whakaora. E
ki ana tetahi tangata mohio o taua motu, e rua nga
rama e ka ana i te po hei arahi i nga kaipuke ki te
wahapu kei pakaru, a mehemea he tauhou tetahi
kapene ki reira, tera te kuare ai ia ki aua rama,
notemea te hiwi nui e poka atu ana ki waho, ko tera
e huna ana i tetahi o aua raiti kotahi tonu te mea e
kitea ana; na tera pea i whakakuare i te kapene o
taua tima, i arahi he i a ia ki raro atu o te wahapu,
ki runga rawa ki nga kohatu.

No te ono o nga ra o Aperira ka tae atu nga
tangata e toru rau e rima i ora mai i taua tima ki
Niu Oaki, mano tini nga tangata o taua taone nui i
puta ki te karanga i a ratou, kua tae hoki te rongo
ki reira o te matenga o to ratou kaipuke. Nui rawa
te ohonga o te ngakau me te pouri o nga tangata
katoa; he ahua mataku ta nga tangata i ora mai i
Toto i taua mate. Aue ana etahi mo te ngaronga o
o ratou whanaunga, he mea tino whakamamae i te
ngakau. E ki ana etahi i kite i to ratou taenga ki
taua taone, e kore rawa e wareware i a ratou ake ake
aua auetanga me te ahua hoki o nga tangata i ora
mai, he tane anake, notemea ko a Tatou wahine me a
ratou tamariki i mate katoa, kahore kia kotahi i ora
mai. Kei te atawhaitia ratou ki taua taone e nga
pakeha, he aroha haki ki a Tatou i runga i to Tatou
mate nui. I timata te whakawa i te take i mate ai
taua tima i te 7 o nga ra o Aperira ki Haripaka. Ko
nga korero enei o te mete o te tima : " Ko ahau te
kai tiaki i taua po tae noa ki te 12 o nga haora, no
taua haora ka heke ahau ki raro ki te moe, waiho ana
e au te mete tuarua me te mete tuawha hei tiaki kia
tika ai te haere. Na te paanga ki runga ki te kohatu
i whakaoho i au, no taku maranga ake ka rere iho te
mete tuarua ka ki mai, e hoa kua pae to tatou tima
ki uta, kua ngaro ! Kakahuria ana e au taku tarau
me taku koti, tangohia ana tetahi toki ki taku ringa

hei tapahi i nga taura kia taea ai nga poti; no taku
taenga ki runga kua titaha te tima, wahi iti hoki kua
kiki i te wai; tapahia e au nga taura o nga poti e
rua, no reira ka pakaru mai tetahi ngaru nui ki runga
kia matou riro atu nga poti. Katahi au ka piki ki
runga ki te rewa o muri, notemea kua ngaro haere te
tima ki te wai. I tino pokere rawa me te hukarere
e whiua haeretia ana e te hau, kahore i mohiotia kei
te pehea ra to matou tunga, heoi ano te mea e rango-
na ana ko nga aue o nga tangata e mate mate ana ki
te wai. I kite atu au i nga raiti o etahi tangata i
runga i nga kohatu i uta, e tata mai ana, otira he nui
no te ngaru te taea ai te kau atu ; heoi nga tangata
e ora ana i runga i nga rewa, kua totohu hoki te
tima ki raro, ko nga rewa e kuhu ake ana i te wai.
I te putanga mai o te awatea ka kite au i nga tangata
e toru te kau ma rua e noho tahi ana me ahau i runga
i te rewa o muri, kotahi hoki te wahine. Katahi ka
taea te tango atu i etahi taura ki uta ; no te kitenga
i tera ka rere atu etahi o nga tangata e noho tahi
ana me au ki te hopu i te taura, otira kahore i taea,
he nui no te ngaru, akina atu ratou ki roto ki te wai;

ko etahi e noho ana ki mua, i tae atu era ki uta; na
etahi poti o nga tangata hi ika etahi i whakaora.
Katahi ahau ka kite ko te nuinga o nga tangata kua
mate, ko etahi kua tae ora atu ki uta, a heoi ano e
toe ana ko ahau, ko te wahine me tetahi tamaiti tane.
He nui no te ngaru te haere mai ai te poti ki te tango
i a matou; no konei ka riro atu te tamaiti, no te
kaha o tona kaukau i ora ai ia. Kite atu ana au i
nga tangata tini noaiho i uta, karanga atu au, otira,
he nui no te ngaru e kore e ora tetahi poti. I te rua
o nga haora i te awatea (kua tae ki te 10 o nga haora
e noho ana au i runga i taua rewa) ka puta mai a Te
Enehi (Rev. Mr. Ancient) he minita no te hahi o
Ingarangi, ka karanga i nga tangata tokowha hei hoa
mona ki te hoe i tetahi poti hei tiki mai i au, whakaae
tonu nga tangata hoea mai te poti, ka piki taua
minita ki runga ki tetahi o nga rewa ka tuku mai i
tetahi taura ki au, herea e au ki taku tinana ka peke
atu ki te wai e pupuri ana ia i taua taura; katahi ka
puta mai he ngaru nui akina atu au ki waho, otira i
kaha tona pupuri i te taura, kumea atu au e ia ki
runga ki te poti, wahi iti kua mate au, notemea kua
mangenge aku ringaringa me aku waewae i te maka-
riri; mei kore te manawanui o taua minita kua mate
atu hoki ahau; e kore rawa e wareware i au te mahi
whakaora o taua tangata pai. I kaha te noho o te
wahine i runga i te rewa, otira i mate ia i mua o te
haerenga mai o te minita; mamae rawa taku ngakau
i te kitenga i a ia kua mate, naku ia i tango atu ki
reira kia ora ai; engari he roa no te nohoanga me te
nui o te makariri i mate ai ia ki reira. He mea
whakawehi rawa i te ngakau o te tangata, ko tera
hoki e kore e wareware i au a taea noatia taku
matenga; me nga mea katoa i kite ai ahau i taua
mate nui o te kaipuke, he mea tino whakamamae i te
ngakau."

I rite nga korero o te mete tuarua ki nga korero o
te mete tuatahi kua korerotia nei, ara, mo te nui o
te tupuhi, nga maero e haere ana te tima i roto i te
haora kotahi, me te take i haere ai ratou ki taua
motu. Kahore ia i titiro ki te mapi i a ratou e haere
ana, hei whakaatu i te wahi e haere ana te tima
mehemea e tika ana ranei, heoi ano tana he tuku iho
i te mata i ia haora i ia haora hei whakaatu i te
hohonutanga o te wai. Ko te tuarua tera o ona
taenga ki taua motu, otira kahore i ata mohio ki nga
kohatu e takoto huna ana i waho, me nga mea hei
tohutohu haere i te kaipuke ki te wahapu. I puta te
kupu ki a ia kia karangatia te kapene mehemea ka
ahua raruraru te haere o te tima, a nana hoki i ki atu
ki te mete tuawha. Kahore i tae ki te whitu miniti
kua totohu te tima, ko ia te tangata nana i kau atu
ki uta ki te tango i tetahi taura, nana hoki i karanga
mai i nga tangata o taua motu ki te whakaora i ona

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

79

hoa. I tino manawanui te kapene ki te whakaora i
ona tangata. He nui no te ngaru te taea ai te tuku
i nga poti, mei hoea kua pakaru. I mea ia he
tangata mohio te kapene, wahi iti kua mate hoki
tera, na tetahi o nga heramana i kukume atu ki uta i
whakaora ; ko nga heramana o taua tima kotahi rau
e wha te kau, e waru te kau o ratou i mate. E ki
ana te kapene, he kuare nona ki nga rama, me te
kaha o te rere o te tai; kahore hoki ia i mohio ki te
ahua o nga tai o reira; te take i haere ai ia ki taua
motu he paunga no nga waro me nga kai. Kahore
ano kia oti te whakawa i nga take i pae ai taua tima
ki uta. Kotahi rau e ono tekau ma wha nga tupa-
paku kua kitea ; kei te noho etahi tangata i te wahi i
pakaru ai te tima hei kimi hei tiaki i nga tupapaku,
notemea ko te nuinga kei roto ano i te kaipuke e
takoto ana. E nui rawa ana te whakamomori o taua
kapene, he tangi tonu tana mahi inaianei mo toua
mate nui. I mea mai ia ki tetahi tangata "tera pea
ka mate au i runga i te pouri me to mamae o taku
ngakau, inahoki tokomaha nga tangata i ora, engari
he tane anake, ko nga wahine me nga tamariki kua
mate katoa; e kore au e ora i runga i tenei. Mehe-
mea i taea e ahau te whakaora i totahi wahine kotahi
kua kore i penei te nui o taku whakamomori, ko
tenei i mate katoa, hei take whakamomoritanga
maku a taea noatia taku matenga." E whakaaro
ana hoki ia, ahakoa ehara i a ia te tino take, tera pea
te ao katoa ka titiro ki a ia ka mea " na taua kapene
i mate ai enei tangata e ono rau e rima tekau (650) ki
te moana "

Heoi, ko etahi o nga korero enei mo taua tino
mate nui, hei tirohanga ma o matou hoa maori, kia
aroha tahi ai ratou me nga iwi pakeha, mo a ratou
hoa e mate ana ki te moana.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Whanganui, Hune 14,1873.
E hoa tena koe. Tena nga tauhou te haere atu na
kia eke atu ki runga i to tatou Waka hoe ai; kei te
haere tupato atu notemea he waka tapu tena waka,
"ko te tapu ko Te Ture, kei mua e paepae mai ana.
Ko te teka, me te tito e kore e utaina ki runga ki to
tatou waka. Ko ahau tenei ko to koutou hoa i haere
ki te kawe i a Takarangi Meto Kingi, i a Paora
Patapu ; he mea tiki mai na Topine Te Mamaku, raua
ko tona teina ko te Piki Kotuku me ta raua tamaiti
me Ngatai, kia haere atu ki te tangihanga mo Hikaka
Taonui. No te taenga mai o Topine ma ki Putiki nei,
ka rongo a Mete Kingi, ka patua atu te waea ki a te
Makarini, ka whakaaetia mai kia haere. Na nga
rangatira hoki o Whanganui i whakaae kia haere aua
tamariki, ara, na Meiha Keepa, na Mete. Kingi, na
Haimona, na Tahana Turoa, otira, na te iwi katoa.
No te mane te 14 o Aperira ka toko atu ratou i
Ranana i roto i te awa o Whanganui, no te 18 o
Aperira ka tae ki Maraekohai,, rokohanga atu a Topine
ma, a Tawhaki rangatira o Ngatimaniapoto, i reira e
tiaki mai ana. No te 21 ka toko matou i reira, i te
27 i Kopua-tete, i te 1 o nga ra o Mei i Horitu ; no
reira ka rongo matou ko oku hoa i te kohuru a Puru-
kutu, i konei ka puta te kupu a Topine, kia hoki mai
matou he pouri ki taua kohuru. I te 3 o Mei, 1873,
ka tae ki Mangaehu i reira a Tawhana, a Tikaokao, a
Hauauru Poutama, a Terangituataka, me o ratou iwi,
e tiaki mai ana i a matou ; ko te take tera o to matou
haere, no reira ano ka kite matou i a te Kooti i reira
e noho ana—te tangata nana nei i hoatu te mate ki
nga tangata o te tai Rawhiti,—i reira ano ka ki mai a
Hauauru a Terangituataka, kia haere matou ki" te
Kuiti, kua hui noa atu ra a Waikato ki reira, me nga
iwi katoa, ka ki atu a Topine e kore ia e tae ki te
Kuiti; ka tae mai ano au ki te kainga hei hokinga
moku, ka hoki au i konei. Otira ka puta te kupu a
Takarangi Mete Kingi, a Paora Patapu, he aha ra te

kino o to tatou tae ki te Kuiti ? Whakaaetia ana e
Topine Te Mamaku, raua ko tona teina ko te Piki
Kotuku me o ratou iwi katoa kia haere ratou ki te
Kuiti. I te 5 o Mei, 1873, ka tae ki Tihiotawa, moe
iho matou i reira ; no te po ka patua a te Make
(pakeha) te tangata i tonoa e te Kawanatanga ki te
tiki i nga kai-kohuru. I te ata o te 6 o Mei ka tae
matou ki Mataruru ki te kainga o Karamoa, i taua
rangi ka tao mai te tangata ki a matou, ka ki mai kua
patua a te Make e Waikato ; ka ma e Topine, mato
rawa ? Ka kiia mai, kahore, na Manga i whakaora.
Ka haere ka tae ki te Uira ki te tino pa o Ngati-
maniapoto, no te ahiahi ka tonoa mai e Rewi te
tangata haere kia Ngatimaniapoto, kia tupato ka tae
mai a Waikato, ki te rapu i a te Make i runga i au e
noho tupato ana hoki a Ngatimaniapoto, raua ko
Ngatihaua, mo te haere atu a Waikato ki te patu i a
te Make, e noho ana a te Make i roto i te whare o
Topia o Matuahu, o te Ngarupiki, otira o "Whanganui,
o Ngatituwharetoa katoa, e tu ana nga rangatira o
Ngatimaniapoto, o Ngatihaua, ki to whakakaha i o
ratou iwi, kei tae mai a Waikato, kei whakahoki i to
ratou mana, ara, kei patu i a te. Make. Ao ake te ra,
ka kawea mai a te Make ki a matou e noho ana i te
Uira, no te hokinga o nga tangata kawe mai ka tu a
te Ruiki tama a Paraone, ka mea :—Whakarongo mai
e Ngatimaniapoto kia kaha te awhina i a te Make kei
haere mai a Waikato ki te patu ! Heoi kaore i tae
mai. Ao ako te ra ka haere a Ngatimaniapoto ki te
kawe i a te Make ki Areka; ao ake te ra ka haere
matou ki te Kuiti mo nga tangata o Ngatimaniapoto
e rua rau, ka tae atu i te 14 o Mei, 1873, ka tu te
korero ki te Kuiti.

Kei runga ko WAHANUI : Whakarongo mai ko te
28 o A perira, 1873, te ra i karangatia ai kia huihui
nga iwi ki te Kuiti, kua tapeka mai tenei he i runga
i te 28; me korero ko tenei he. Kei runga ko
Te Rerenga, ko taua kupu ano. Kei runga ko
Te Waitere ko taua kupu ano, ara, ko te patu a

Purukutu, me to matenga o to Make ki te Kuiti
kia korerotia i tenei ra, kimihia e nga iwi nei. Kei
runga ko to Ngakau te tino mangai o te Kingi,
ka ki ia: me korero te patu a Purukutu, me te
matenga o te Make ki te Kuiti, notemea i na runga
mai i te 28 o Aperira. Ka tu no Waikato ko Tewi
tana ingoa; ko tana kupu, " ka mate i ahau te Pakeha
ki te Rori, ki te Wea, ki te Raina." E rua te kau
nga tangata o Waikato i tu ki te korero mo te patu
anake i te pakeha, kua haere kua whakahe i te korero
a Ngatimaniapoto raua ko Ngatihaua. Kei runga
ko Manga: Naku i tuhituhi nga iwi nei kia hui ki
te Kuiti, a na Waikato to patu. Kei runga ko
Nuku—ko te tangata nana i patu a Manukau—no te
Kuiti te patu ahakoa i patua ki waho no te Kuiti
tena patu. Ka mutu nga korero o tenei ra. Ao ake
te ra i te Io o Mei, 1873, ka tae mai a Whiti Patato,
ka karanga ki Waikato kia hui katoa ki te Kuiti;

kaore ana korero kia Ngatimaniapoto, kua mohio ia
ki te pai o nga whakaaro o tera iwi; e korero ana ia
ki Waikato ki te iwi kino: whakarongo mai e Wai-
kato i te mau ahau i te patu, kaore i tae ki te
mutunga ko koe, ahakoa tohe ki te patu e kore e tae
ki te mutunga, ko koe me hoki katoa mai ki te Kuiti
awhina ai i to Kingii Kei runga ko te Ngakau:

E riri ana au ki nga tangata mau patu, e kore ratou
e mohio ki ta ratou e mea nei.

E hoa ma, i rongo tonu ahau ki enei korero. I
taua ra ano ka haere a Topine te Mamaku kia
Manuhiri kia whakawakia e te Ture; ka haere a
Manuhiri kia Tawhiao ka kii atu e pa i haere mai a
Topine ki te tiki mai i a Purukutu kia whakawakia ki
te ture; ka ki mai a Tawhiao me tiki a Purukutu me
homai ki te Kuiti. Whakahokia mai ana te korero
kia Topine, heoi mohiotia atu ana e Topine e kore e
homai te kai kohuru. Muri iho ka tonoa mai te
tangata e Tawhiao, ki te ki mai, e tae ki a Topine

80

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.

raua ko Takarangi me noho ratou kia pakaru nga iwi
nei ka haere mai ai ratou kia au. Kahore a Topine
i pai; he pouri nana ki nga kohuru a Waikato, note-
mea ka rua rawa. Ka Karangatia e Topine kia hoki
katoa mai matou, ka rongo a Manga ki to matou
hokinga mai, ka haere mai ki te pupuri i a Takarangi
Mete kia noho atu, mana e kawe mai ki Taumarunui;

ka totohe raua ko Topine ko te take i ki ai mana e
kawe mai ki Taumarunui kia whakaturia ano he hui ki
reira hei kimi ano i aua kohuru, hei huinga mo
Whanganui, mo Ngatimaniapoto, mo Taupo. Kahore
rawa a Topine i pai; ka puta mai te kupu a Manga,
" haere e hoki e tae ki o matua, ko taku ki kei te
tahuhu o te Ao Marama e iri ana, ko te he, na te
tangata nana ano tana he, ahakoa tutaki a konei e iri
mai ana taku kupu i te Ao Marama.."

Heoi ano nga korero i rongo ai ahau, i rongo tonu
ahau ki o ratou mangai hei whakarongo ma oku hoa
enei korero ko nga korero o te hui ki te Kuiti.
Na to koutou hoa,

NA APERANIKO TAIAWHIO.

Ki Te Kai Tuhi o te Waka Maori

Pourere, Nepia, Mei 19, 1873.
E HOA tena koe. Mau e uta atu i taku reta ki
runga ki to tatou Waka kia rongo ai o tatou hoa
maori. He mea tuhi naku ki a Te Omana te Hupi-
ritene o Haaka Pei. Tenei taua reta:—

" Ki a Te Omana, E hoa tena koe. Tenei te kupu
kia rongo mai koe; no te Turei maua ko Henare
Matua ka tae ki Porangahau, tae rawa atu maua ka
tae mai a Ngatiraukawa. Mehemea pea he pakeha i
reira i te matenga o taua iwi i a maua e rongo ana
koutou ; te take i mate ai i a maua he kanohi taiaha,
he maha noa na a ratou korero. Tuarua kua hinga
te haere ki Turanga i nga wiki e toru, kei te hanga
whare mo Meiha Keepa, mo Kawana Hunia, mo
Whanganui, mo Taranaki, otira mo te motu katoa
tae atu ki a Mitai Pene Taui no Ngapuhi. Ki Tara-

naki ko Whiti raua ko Tohu, ko te mahi o enei iwi
he haere tonu i tenei takiwa, a tae noa ki te raumati.
Tuatoru, kua turakina a Karaitiana e nga komiti
katoa puta noa ki Wairarapa, a Heretaunga katoa;

te take kua tu te whawhai a Ngaitahu raua ko Ngati-
maru mo Marutairi,, mo Taranaki. Mahara noa na
taua iwi taua raruraru, haere noa tetahi o te komiti
ki te whakakahore; no te taenga atu ka panuitia
mai tetahi reta na Karaitiana e Ngaitahu kia hangaia
he whare he kaore ki runga ki taua whenua. Ko
taua whenua hoki no te Kuru, no Hinei Poketia, no
Hori Niania, no Apiata no te Ropiha; ko te take
tena i kore ai ia e tu mo te Paremete, me noho ia i
runga i tana mahi. Heoi ano kei te pooti te komiti
he tangata mo ratou mo te Paremete ; kei te uaua te

mahi, kiia ana e tetahi taha ko Paora Te Apatu, ku
ana tetahi taha ko Henare Matua, kii ana tetahi taha
ko Te Kaniatakirau. E nui ana te uaua."
Heoi ano,

Na to hoa,

NA MORENA HAWEA.

Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.

Parewanui, Rangitikei, Hune 1, 1873.
E HOA., tena koe. Mau e tuku atu i aku kupu
ruarua nei ki runga ki to tatou waka, kia rongo aku
hoa pakeha me aku hoa maori. Ko taku kupu tenei
kia tupato ratou ki o ratou kuri maori e haere tahi
ana me ratou i te rori i runga i te whenua rahui i
Parewanui; notemea ko a matou hipi e noho tonu
ana i te taha o te rori, i runga ano i ta matou wahi,
kua oti rawa te Karauna Karaati; koia au i mea ai
kia tiaki tonu te tangata maori pakeha hoki i tana
kuri, me haere i te taha o a matou hipi kaua e mamao
atu i tona ariki, ki muri ki mua ranei. Mehemea ka
mahue ki muri ka kore tona rangatira e karanga ki
tona kuri: ka mamao atu ia ka mau i au tana kuri
ka whakamatea rawatia. E hoa, kia tere tau tuku
mai i enei korero ki aku hoa pakeha, maori hoki, kia
kite ai ratou i taku whakatupato.
Heoi ano,

Na HOANI HAKARAIA.

HE TANGATA MATE.

TENEI te rongo kua tae mai hei whakapouri i te
ngakau, ara te rongo kua mate to matou hoa aroha,
to matou hoa pono a Hetaraka Nero, te iramutu o
Te Awaitaia. No te iwa o nga ra o Hune i hemo ai
ia ki Whaingaroa. Tekau ma whitu nga ra i takoto
ai ia. No te ono o nga ra o Hune ka puta tona
kupu, e pai ana tona matenga; i mate ia mo te
pakeha i kohurutia ki Maungatautari te take o tenei
ki ona i pa mai te mate ki a ia i te wa e mahi ana ia
i te taha o to Kawanatanga ki te awhina i te ture i
runga i te tikanga o te kohuru a Purukutu ma. Ko
tana kupu maiowha tenei i waiho ki ona whanaunga.
Ka nui to ratou pouri mo tona ngaromanga atu i a
ratou, i a matou hoki, otira e ki ana ratou : ''e taea
hoki te aha, notemea kua rite nga ra o tona nohoanga
i tenei ao, a kua hoki atu ia ki tona matua i te
rangi."

Ko Ponipata o Mangonui, i mate ia i te 6 o nga
ra o Maehe, 1873. He matua atawhai ia ki tona iwi
i te wa o tona oranga.

Ko Terina Te Wharemuka, te hoa wahine o
Raniera Raerena, o Tokomaru Waiapu. I mate ia i
te 15 o nga ra o Aperira 1873.

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.