TE
WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.]
PO NEKE, WENEREI, MEI 8, 1872.
[No. 9.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko Utiki Te Angi o Rangitikei e tono Takuta ana. Ekore e
tika kia tuhia mai ena korero ki te Kai Tuhi o te nupepa nei.
Engari me tuhi ki a To Makarini—kei a ia te whakaaro kia
whakaaetia he Takuta mo reira kia kore ranei. He kore utu no
nga maori i kore ai e rongo nga Takuta.
Tenei kua tae mai te reta roa a Rawiri  Tumoetai o Ngarua-
wahia mo nga rongo puremu o tetahi wahine   i te Kuiti. Ekore
e tika tena ta korero mo te nupepa, na reira i kore ai e taia
atu.
Tenei hoki te reta a Mangakahia o Hauraki kua tae mai.
Kaore e tika nga korero o taua reta. E ki mai ana a ia he
kuare ia me te whakahe hoki ia ki nga Ture. Ki ta matou
whakaaro ekore te kuare e mohio ki nga mea tika, ki nga mea
he ranei. Ae ra, he mea whakawhiu   tangata te ture—engari
ko nga tangata hara ia, ko te tangata tika ekore rawa e
mate. Ko te mea tena i tika ai matou, i ora ai matou, ko
nga Ture. Ehara i te mea poka noa ake na te whakaaro
o te tangata kotahi tenei hanga te Ture; he mea rapu he
mea ata kimi na te tokomaha. Ahakoa ki mai te tangata he
he to te Ture—kao, kaore rawa ona he. Ko nga korero e
paingia ana e matou mo tenei nupepa he korero hapai i te pai
raua ko te tika; ko te korero tukituki i te pai kia pakaru ekore
e tahuritia e matou.
Tenei hoki te reta a Rangiahua o Whangaehu kua tae mai
ano. Ekore o o ki te nupepa. E whakahe ana ki te Ture
Rori Poata. Ko taua Ture kua whakaaotia  e nga mema o te
Paremete; nga mema maori me nga mema pakeha—heoi ano
hoki. Ko te mangai hoki tena o nga iwi, ko nga mema—ka oti
i a ratou heoi ano. E ki ana nga maori kia kotahi te Ture mo
te pakeha raua ko te maori—koia ano tena, ko taua Ture kei te
pakeha ano. He mea tika kia hanga rori koe mou, kia rite ai
hoki koe ki au. E pai ana taua Ture, e waiho aua mau ano e
whakahaere nga tikanga mo au rori. Taihoa koe e whakahe,
kia kite koe i te whakahaeretanga —hei reira koe ka mohio ki te
ahua. E mea aua koe kia whakamaoritia taua Ture me nga
Ture o Ingarani. Na, ko taua Ture kua oti noa atu te whakatu
ki te reo maori, kua tae atu ki a koutou; me te Ture Kura
Maori, me nga Ture katoa mo nga tikanga o te taha maori. Ko
nga Ture o Ingarani hoki kua oti noa atu i era tau te mahi ki
te reo maori—kia peheatia atu hoki te mahinga? He tu a
whawhai ana enei tu korero. Engari ma o mema  e whakapuaki
i a koutou kupu i roto i te Paremete i te wa e hangaia ana nga
Ture—kei reira te whawhaitanga  pai. Kaore e tika i muri iho
i te mea kua oti nga Ture.
Tenei etahi tangata e ki ana kia hoatu moni ratou ki a Rihari
Wunu, Kai Whakawa no Whanganui, hei utu nupepa mo
ratou. E pai ana. Eia tae atu ki a ia nga moni mana e tuku
mai ki Po Neke nei, katahi ra ano ka panuitia  atu nga ingoa o
nga tangata nana aua moni.
E ki mai ana a Perenara Tamahiki o te Niho o te Kiore kua
whakapae nga tangata ki a ia nana tetahi reta i tuhia mai ki a
matou i mea mai  te tangata nana ko "Te Matauranga" tona
ingoa, a e mea ana ehara i a ia taua reta, engari na Hohepa Tama-
mutu. E ki ana hoki ia ko ana korero e tuku mai ana ki te Kawana-
tanga ekore ia e tinihanga i tona ingoa—ko te mea tika tonu tana
e tuku mai ai. Kaore matou e mohio aua ki taua reta. Kotahi
te reta i tae mai ki a matou no te takiwa ki te Arawa ko te ingoa
i tuhia ki roto ko te " Ngakau rapu i o te Arawa." He korero
ngau tuara nga korero o taua reta; kaore hoki i taia atu e
matou, engari i haehaetia e matou—ho ingoa kore, he kino hoki
no nga korero.
He nui enei Reta me nga korero a nga tangata o te motu nei
kua tae mai ki a matou. Ekore rawa e eke ki runga ki tenei
waka, ka tomo rawa hoki—hei tetahi waka ka utaina atu. Tae
rawa mai te Reta a Tamihana Te Rauparaha he whakaatu mai i
nga korero o te hui ki Whanganui, kua oti ta Rihari Wunu te
ta—ekore pea e pai kia tuaruatia te panuitanga o aua korero,
koi hoha nga tangata. Waiho ra, me whakaaro marire.
Kua homai e Tamihana Te Hoia o Poroutawhao tana te 103.
mo tetahi nupepa mana.
TE HAERENGA O TE MAKARINI KI TE
RAWHITI.
I haere tahi atu te Makarini raua ko te Kawana
i Po Neke nei i runga i te Runa i te 3 o nga
ra o Aperira kua hori nei. Ka tae atu raua ki
Nepia ka haere raua kia kite i te Kura tamariki a
Karaitiana i Pakowhai. Muri iho ka haere atu te
Kawana ki Taupo, ko te Makarini i haere tonu ki
Turanga i runga ano i te Runa. Ka korero nga
maori o reira ki a ia mo o ratou mate, o ratou
tikanga ke atu—a whakarangona katoatia ana e
Te Makarini. Katahi ka haere ano te tima ra ka
tae ki Mataahu ka eke mai a Meiha Rapata
Wahawaha ki runga; ka tae ki Horowera ka eke
mai a te Mokena ki runga kia kite i a te Makarini.
Katahi ka rere tonu te tima ra ka tae ki Torere,
ki te kainga o Ngatitai, te iwi o Wiremu Kingi.
Haere tonu atu ka tu ki Opotiki. Kaore i rite te

64
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
tai hei tapokoranga mo te tima ki roto ki te awa 
o taua kainga, na reira ka tu ki waho— ko nga
poti o uta i hoe mai ki te tima ki te kawe mai nga
pakeha me nga maori kia kite i a Te Makarini.
Katahi ka rere ki Whakatane. I whai takiwa
te tima e noho ana i tenei kainga; he huinga hoki
no nga iwi ki a te Makarini—a Ngatiawa, Te
Urewera, Ngatipukeko, me Te Arawa. Ka korero
nga iwi ratou ko te Makarini i konei. Ka kitea te
noho pai o te Urewera i roto i nga iwi o te takutai
—a, whakaaetia ana e te Makarini kia hokihoki
ratou, ki o ratou kainga tuturu. Kua mea taua
iwi kua mahue rawa i a ratou te kino, te tutu, me
te patu tangatu, kia tahuri ratou ki nga mahi tika
e ora ai te tangata. Ko tetahi o ratou, he tino
nanakia kino i mua ai taua koreke, kua whakahoa
ki nga pakeha hei ako i a ia ki te hanga " pata "
(wai u nei). A kua mauria e ia ki tona kainga
tetahi " tiana " (ko te mea hanga pata nei) hei
mahi pata hoko mana ki nga pakeha o tatahi.
Koia kei a ia! Kua mahue i a ia te kuaretanga,
kua tahuri ki te matauranga hei oranga mo tona
tinana; he riri tangata tona mahi i mua, he riri
mahi inaianei. E ki ana hoki;—" He toa
pahekeheke te toa taua." Heoi, oti pai ana te
korero i tena kainga. Katahi ka rere ki Maketu.
Tena etahi raruraru i reira i whakamaramatia e te
Makarini, a marama ana. Ka rere tonu te tima
ka tae ki Tauranga. Hei tenei kainga ka kite te
Makarini i nga rangatira o Ngaiterangi, me Hori
Tupaea me Penetaha o Te Pirirakau. He tangata
matau tenei ki nga tikanga o te whawhai. I roto
ia i nga riri ki te pakeha i mua. Kua Kawana-
tanga inaianei. He Kura tamariki kei tenei
kainga. I haere ano a Te Makarini raua ko Te
Karaka kia kite i taua Kura, me te matauranga o
nga tamariki. He pakeha te Kai Whakaako o
taua Kura. Kitea ana kaore i rite te matauranga
o nga tamariki ki to era tamariki i te Kura i
Maketu. Otira no mua tera Kura i Maketu, no
muri noa mai tenei i Tauranga; e kore ano ia e
tino rite tahi te matauranga o nga tamariki—mea
ake matau ai. Ka eke mai te Kawana i konei,
i tona haeretanga mai i Taupo. Ka rere raua ko
Te Makarini ka tae ki Katikati, ka haere ano
te Kawana ki uta ki konei ko te Makarini i rere
tonu ki Mataora. Hei konei ka haere a Meiha
Rapata ki uta. Tu kau ana tona waewae ki uta
ka hikitia e tona iwi, e Ngatiporou, ka amohia
atu ki te kainga. Ka rere te tima i te po, he
po hinapouri rawa. Ka pa te marangai; ka
rere tonu te tima nei i roto i te kotamutumutanga
o te uira me te harurutanga o te whatitiri raua
ko te ngaru o te moana—anana! korekoreko
ana nga kanohi, ture ana nga taringa! Hei
aha ma te taniwha maia nei ma te tima
e puka haere ana tona manawa! — ara te
mamaoa. Awatea rawa atu ka tae ki Tararu.
Kaore i roa e tu ana ka rere ki runga o te awa.
Hei konei ka eke mai ano te Kawana ki runga
Muri iho ka haere raua ko te Makarini me nga
rangatira  maori ma runga i tetahi kaipuke ki
Ohinemuri ki te hui he tangi mo Taraia. No
te taha ki Po Neke, no te taha ki te Rawhiti, etahi
o nga tangata i taua tangihanga. Ka kitea te
kara i reira e tareparepa ana i te hau, nga haki o
te Rangatiratanga o Ingarani me nga haki o Niu
Tirani nei ano, anana! Pai ana! me te haeta o
te rangi! He nui nga tangata i tu ki te korero.
Ko nga kupu e ngaro ana i a matou, he kore
tangata i reira hei tuhi mai mo te nupepa
nei. Ko te Hira i reira ano. E ki ana he nui te
pai o ana korero—tana karanga ki a Te Kawana
raua ko te Makarini. E korero ana ano te korero
ka tae ake te tima nei a i te Runa ki te tauranga.
No te Ratapu ka rere te Tima me te Kawana me
te Makarini, ka tae ki Akarana i te 22 o nga ra o
Aperira.
TE HAERENGA O TE KAWANA KI
TAUPO.
I haere tahi atu Te Kawana raua ko Te Maka-
rini ki Nepia i te haerenga atu i Poneke nei. No
te taenga ki reira ka wehe raua, ka haere Te
Makarini ki nga kainga maori i te takutai kua oti
nei te korero ki runga ake. Ko te Kawana i
whakatika atu i Nepia, i te Taitei, te 6 o nga ra o
Aperira, ratou ko etahi rangatira pakeha, me Te
Raka Kai Whakawa, ka moe atu ki Te Haroto.
No te 8 o nga ra ka tae ratou ki Tapuaeharuru,
ka whiti atu ki te pa o Te Poihipi. Ka mutu te
karanga me te tangi a nga tangata ki a te Kawana
ka timata te korero. Ko etahi enei o nga
kupu;—
TE POIHIPI TUKAIRANGI—
" Haere mai e te Kawana ki Taupo! Kua roa matou e hiahia
ana kia kite i a koe. He nui o matou raruraru i roto i tenei tau kua
taha nei. Ka whano ka mahe matou; otira ko etahi o matou i u
tonu ki a Te Kuini i roto i nga mate, a inaianei kua rito matou
ki tena Atua o mua, a Horomatangi, to kai patu i nga Tani-
wha kino o te moana o Taupo—koia hoki me matou, kua ngaro
i a matou nga hoa riri. Ko tenei, he oranga ngakau tenei ka
tae mai na koe ki Taupo. Nau a Taupo—te moana, te whenua,
me nga tangata. Mauria katoatia e koe. I haere mai koe hi? i
tohu mo te rangimarietanga. Haere mai! e to matua matua!
E mea ana matou kia 1 apaia tetahi wahi i konei ki to ingoa.
Ko te taone e tu ki konei me tapa ki to ingoa. He oranga nui
tenei no matou ka kitea nei te Kawana i roto i a matou. Ka
mohiotia e matou e kore matou e mahue. Eo te whakaaro
tenei o to matou iwi katoa. Haere mai! Haere mai!" (Ka-
tahi ka waiata.)
REWETI TE KUME;—
" Haeremai e Te  Kawana ki Taupo! Haere mai whakaakonama-
tou ki nga ture, nga matauranga, me nga mahi katoa a te Pakeha.
Nau ano a Taupo—te moana, nga tangata, me te whenua. Nau
katoa, hei whakamahinga mau i nga mahi Pakeha, hei mahinga
rori, hei turanga Kura whakaako i a matou tamariki ki te reo
Ingarihi. He Hau Hau etahi o matou i mua, nau anake
inaianei. E whakaae ana matou ki au ritenga katoa mo tenei
kainga—me whakamana katoa." (Ka waiata ano nga tangata
i konei.)
PAORA. RAUHIHI;  —
Haere mai te Kawana ki Taupo. Ka ro; i matou e tatari ana
ki a koe. Ko to rongo kua puta mai ki a matou; ko to Kanohi
i mahara matou e kore matou e kite. Haere mai ki Taupo!
(Ka waiata i tona waiata i konei.) Katahi ano au ka kite
Kawana. He toenga tenei no te tangata e kite ua koe. Haere
mai!
Kei runga ko TE KAWANA, ka mea;—
E aku hoa—nga rangatira me nga tangata o Ngatituwharetoa,
tena koutou katoa. Ko koe rawa ano, e Te Poihipi, ka tangihia
rawatia koe e au; no te mea he tangata u tona koe ki a te
Kuini, he hoa pono rawa koe ki te Pakeha. Ehara hoki tenei i
te tuatahi o to tangihanga me to karangatanga ki au. No taku

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
65
pito taenga mai ki Niu Tirani, ka wha nei nga i tau kua taha, i
tuhituhi reta ano koe ki au—hei tangi hei karanga ki au. Ko
taua reta, me nga reta a etahi atu rangatira maori e piri ana ki
a te Kuini, i tukua atu e au ki nga Minita o te Kuini i
Ingarani. A, no muri ka taia ki te perehi taua reta, me etahi
atu korero no tenei moutere, kia kitea e te Paremete nui o te
Rangatiratanga o Ingarani. Heoi ra, kua puta ki te ao katoa te
ingoa o Te Poihipi Tukairangi. Tetahi hoki, ko Te Miite, he
rangatira no nga manuwao o Ingarani, i tae mai ki Taupo nei i
te tau 1865, a i atawhaitia e koe ki konei, kua oti i a ia tetahi
pukapuka te ta ki te perehi he mea whakaatu i te pai ou, te piri
ki te Kuini, me te pai hoki me te ataahua o nga roto me nga
maunga o tenei wahi. I roto i nga whawhai kua hori atu ko te
Poihipi i u tonu tana piri ki a Te Kuini, ano ko to motu ko
Motu Taiko e tu taketake tonu na i roto i te moana o Taupo—te
korikori, te ngawhere, te aha, i te ngaru o to moana raua ko to
hau o te rangi. No te putanga mai o te wa o te kino, ka tuku
te pouri o te rangi, ka ora nga tangata o te tika o te Tare i raro
i tona maru, me te waka e rere ana ki te taha marumaru o Motu
Taiko kia ora i te tapuhi. Ko tenei kua pai, kua marama i
runga i te rangi, kua whiti ano te ra—ara ko nga iwi i tutu i
mua e hoki mai ana ki te pai, e whai ana ki te tauira kua takoto
i a te Poihipi. Ara, ia, na te mana me te whakaaro pai a te
Poihipi nana i aruaru nga atua kino o te whawhai me te kohuru
nga atua e whakakino ana e whakahe haere ana i tenei kainga
ataahua—pena hoki me Horomatangi (e ki na To Poihipi) nana
i kai nga taniwha o Taupo i mua. Heoi e hoa ma. E koa ana
au ka kite nei au i a koutou e kaha ana ki nga mahi ahu whenua
—rite tonu ki to koutou kaha ki te whawhai. Ko koutou te iwi
tuatahi ki te awhina i te Kawanatanga i runga i te mahi rori—te
mahi hei homai i te oranga me te pai ki a koutou tahi, te pakeha
me te maori. Me awhina hoki e koutou te Kawanatanga ki te
whakatu Kura, kia pera me Pakowhai me Maketu, me etahi atu
wahi. Ma kona hoki a koutou tamariki ka tupu ake i roto i te
akoranga pai me te matauranga, a ka whai tonu ratou ki te
rangimarietanga, ka noho tonu ki runga ki te aroha me te
whakakotahitanga ki te Pakeha. Hei reira hoki nga iwi e rua e
noho ana i tenei motu ka tupu tahi hei iwi kotahi i raro i te
ritenga me te Ture kotahi. E aku hoa, ka inoi au ki te Atua, te
Kai Tuku i nga painga katoa, kia horaia tona aroha ki runga ki
a koutou, kia atawhaitia koutou katoa e ia.
Heoi, tangi ana te umere a nga tangata i te
mutunga o te korero a Te Kawana. Muri iho ka
haere ia ma runga waka kia kite i nga wai puia i
Waikato—a kaukau ana ratou i reira. I ki ano
te Kawana kia tae ia ki Tokanu, ki Rotoaira hoki
—otira kaore ano matou i rongo korero, i tae
ranei ki aua kainga, kaore ranei. Heoi, no muri
ka haere atu ia ki Tauranga, ka eke atu ia ki
runga ki te tima i taua kainga ka haere  tahi ano
rana ko te Makarini. Kua korerotia   nei nga
korero o to raua haerenga i te wharangi tuatahi o
tenei nupepa.
TE HUI A METE KINGI.
He mea tuhi mai enei korero i raro nei na Rihari
Wunu Kai Whakawa no Whanganui. E whaka-
moemiti rawa ana matou ki te mahi a taua tangata a
Rihari Wunu ki te homai utanga mo te Waka nei,
ki te korero hoki ki nga tangata o tona kainga kia
manaakitia—he whakanui tonu tana mahi i tenei
hanga pai i te nupepa. Mehemea i pena me ia nga
Kai Whakawa o nga kainga maori katoa te kaha ki
te whakahau, katahi ka tino tere te haere o te waka
nei.
Whanganui, Aperira 25, 1872.
He pukapuka whakaatu tenei mo te hui nui a
Mete Kingi, otira o nga rangatira katoa o Whanganui
mo Ngatiapa, i tu ki Te Matapihi i te 17 o nga ra o
Aperira 1872. I tae mai nga rangatira maori
katoa o tenei pito o te motu ki tenei hui—a
Waikato hoki. Ko nga ingoa enei o etahi o aua
rangatira—ko Te Paetahi raua ko Raureti o Mania-
poto; ko Hau; ko Ngatai; ko Tukemata o Tuhua o
Whanganui; ko Manarau; ko te Piki, o tai mai; ko
Pehi Turoa, ko Tahana Turoa, me era atu nga
rangatira o tenei iwi nui o Whanganui. Ko Apera-
hana Tipae raua ko Te Munu o Ngatiapa; ko Noa
Te Rauhihi raua ko Ngawaka  o Ngatipikiaho; ko
Matene Te Whiwhi, ko Tamihana Te Rauparaha, ko
Ihakara Tokonui o Ngatiraukawa; ko Matiaha o
Ngatikahungunu   ki Wairarapa.
I te 15 o nga ra o Aperira ka tae mai nga waka o
Tuhua ki tai nei. A, i te tatanga mai ki te taone
katahi ka apitipiti nga waka me nga rau o Whanganui
i runga. A ka rupeke katoa nga pakeha o te taone
ki te matakitaki. Ka puta nga waka ki tai atu o te
piriti nui o Whanganui katahi ka kaha te hoe tae
rawa ki te tauranga i Putiki, me te karanga me te
powhiri o te tangata whenua. No te Turei te 16 o
nga ra, ka whakatakotoria nga, kai me nga taonga ki
te aroaro o te manuhiri—ho nui noa atu te kai me te
taonga. Ka putu te mahi haka a te maori i kona.
Ko ta te maori ritenga hoki ia. Otira mo te aha tera
kia korerotia ai; ko nga mahi era o mua—a me
whakarere i enei ra, he mahi whakama hoki. No te
Wenerei te 17 o nga ra o te marama nei ka tu te hui
ki te Whare o Meiha Keepa, ko Matangirei te ingoa.
He whare nui—a, kiki tonu i te tangata. Ko nga
pakeha i tapoko ki taua whare; ko te Wunu Kai
Whakawa Tuturu, ko Kanara Maketonore, ko Teone
Pura, Ko Manurau, ko Te Putu Kai Whakawa, me
etahi atu.
Na METE KINGI i timata te korero. Ko ia hoki
te tangata nana tenei hui i hapai, na raua ko Rewi
Maniapoto. A, ko te ingoa o tona whare ko te
" Matapihi." Ko te ritenga o tenei hui he hapai i to
pai, he whakakotahi i nga iwi maori i runga ano i
taua ritenga. Ko te tuatoru hoki tenei o nga hui
pera ki Whanganui. Ko to mea tuatahi i tu ki te
Aomarama i te marama o Hanuere 1871. I tao mai
hoki a Rewi ki taua hui—a e mea aua te korero a te
tangata he wehi te take i kore ai ia o tae mai ki tenei
hui a Mete. Maku e ki atu i konei he wehi noa iho
tana; he iwi rangatira hoki te pakeha, ekore ia e
poka noa—ko taua Ture hoki kei runga i a ia e tiaki
ana i nga tangata katoa. Ko nga korero enei a
Mete;—
Kia tau te rangaimarietanga ki a tatou e noho nei ki roto ki
tenei whare, he ai ta te Karaipiture. Kuti rawa te pakanga!
Kua roa te taima e takoto noaiho ana. Kua rupeke mai tatou
i tenei ra ki Putiki. Kua mato a Hori Kingi—he whakame-
nenga no te Atua i kite ai ia. Kua mahue ko maua ko To
Keepa—he whakamenenga   tangata tenei! Ko te tamaiti i au i
tenei ra na Uenukutuhatu. I nga ra o te kino o Niu Tirani
kapi katoa te motu nei, kaore he tangata i ora. Ka puta te
kupu a Tawhiao me waiho a Whanganui hei Matapihi, i Nga-
puhi haere mai ki Taumarunui  ki waho nei. Ka noho a Pehi
kite Aomarama; ka ki a Hori Kingi ki Pipiriki te hui, ku mea
a Pehi ki te Aomarama. Na Tawhiao  enei kupu. Ka toki a
Tawhiao  ki io Matapihi; tona kupu;—" Ko tu Kooti tenei o
patu ana; ko te Keepa tenei kei Taupo. Topia whai i te
Kooti!" Ka whakatika a Topia, te maori me te pakeha, i
Taupo e patu ana. Ka tae mai a Rewi ki te Aomarama  ka
mate te pakeha, a Manukau. I tona hokinga ka ki ki a Topine;—
" Hei konei. Tomokia, te Matapihi." Ka tae mai a Topine ka
ki au;—"Te Matapihi ki Tuhua! Haere e hoki!" Ka toko
ahau, a Pehi, a Topia, a Te Tahana, ki Taumarunui. Ka ki
au;—" E To. I haere mai au kia homai e koe he tamaiti." 
Ka homai e Topine he tamaiti wahine; ka hikitia e au ka waiata
i taku waiata, ka riro i au. Tae mai au ki tai ka karangatia o
Rewi a Tukemata;—" Tomokia te Matapihi!"—ka rere taku 
mouri. Kua tae mai koutou. Nawai te kupu i haere mai ai
koutou? Na Manga? na te Wahanui? (Ka waiata i konei
tona waiata). Ka toko ahau, ka rongo e haere mai ana e rua
rau o Waikato! Ka ki a Aperahama Tipae;—" Karangatia!"
Koia tatou te noho nei. I mahara ai au ko te tikanga o te
tamaiti a Topine he whakakore mo te whawhai a Whanganui.  
Kia rongo koutou ko te tamaiti a Uenuku i homai nei he wahine.
Mahara atu au he whakakore mo te whawhai a Whanganui
ano. Ki ko atu kaore au e mohio. Mau pea e ia iwi, e ia iwi,
e ngaki te roa atu o taua tamaiti. E patai ana a Matene mehe-
mea kahore ano i whanau; ka ki mai a Te Tahana kua whanau
ano. Ko tenei mau e hanga kino, e ia iwi e ia iwi. Ma tena
tamaiti i a koe na ka ora ai te motu! Ko taku, ko ta te
tangata e ngaki noa iho. Ka tae mai te ua, ka ora—te ra, ka
mate. Waihoki ka penei te mahi a te tangata. Kaore tatou i
mohio ki nga mea o te rangi, te mataratanga o nga whetu—te
roa o te moana ki Ingarani. Engari te Pakeha nana i kau te
moana; kaore tatou i whiti. Me te whakaaro o tatou, kaore i

66
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
mohiotia. He kuare te Maori; ko te Pakeha e mohio ana.
Nga taniwha o te Rangi e whawhai ana ki a ia ano!
Ka tu ko te TAHANA TUROA;—
He korero tika tau korero, e tae ai te haeatatanga ki te tangata.
Kotahi taku kupu ki a koe. Ko to mea i riro mai i a koe, ka
tika tena. Kua whanau ranei, kaore ranei? E kimi ana au i
te tikanga o taua tamaiti. Mo te pakanga ki Whanganui, mo
te whenua ranei? E mohiotia aua te tikanga o te tamaiti
wahine he mahi kai; mo Whanganui hoki kia kaua e whawhai.
He ritenga mo nga iwi katoa, me titiro nga iwi katoa ki tenei
whare tona tikanga.
Kai runga ko TOPINE TE MAMAKU;—
Te take o te tamaiti nei, ko Taitoko i Horowhenua. I rongo
mai au e toru te kau ratou. Ka hoatu e au tetahi tamaiti mana,
he wahine. Ki ana a Ngatai;—" E haere ana au ki te tamaiti
a Maitai." Tae mai ki Matapihi he tane te tamaiti na, he
moko! Ko Horowhenua te take i hanga ai taua tamaiti ka
raruraru—ka hoki au ki uta.
Ko METE;—
E hara tera i te pakanga mo te motu. I ki atu ano ahau ki
a Ngatai, ehara tera i te pakanga e mate ai nga iwi. Mohio
pena ahau kua mahue te tamaiti na, kua haere ahau ki reira ki
to whawhai. Ehara tera i te pakanga e mate ai te tangata, e
riro ai te whenua.
Kei runga ko MATENE TE WHIWHI;—
E ui ana ahau he aha te tamaiti a Uenukutuhatu? Ka
mea mai a Te Tahana Turoa, he wahine. Katahi au ka
whakaaro kua oti te ki a Tawhiao;—" Kuhua te hoari, he
ngehe te tau! " Ka tango ia i ona pipivvharauroa ki te maunga!
Katahi ahau ka whakaaro ka rite te kupu a Waikato kia tupu
te pai ki te iwi maori, pakeha hoki. Ka ui atu ahau ki taku
papa ki a Te Tahana mo te tamaiti, kua whanau? Koia tenei
kua whanau nei he kotiro. Ko nga rori, tahia! Kumea kia
roa! (He konei ka waiata;—"Ka haere Hine i te ara roa"
—tera atu te. roanga). I tenei ra kua tuturu te pai, kua
whanau he kotiro.
Ko KAWANA. PAIPAI;—
Whakarongo mai nga iwi katoa! Kua oti te tamaiti nei. I
whakamoea ki Matangirei mo te ra nei mo te Matapihi; kaore
ki ko atu, kore rawa. E te iwi kua oti i te ra nei!
Kei runga ko TAMIHANA TE RAUPARAHA;—
Whakarongo mai e Whanganui. I runga ano au i te ritenga
o to mahi o oku Whare Karakia kua tae ake to reta a Mete kia
haere mai matou ki te Matapihi—a kua tae mai nei matou. E
whakawhetai atu ana ahau ki a koe e Mete. Ue maha nga tau
kaore i rongo i nga tikanga o enei iwi, engari i mua o mohio
ana. I nga ra o te raruraru noho ana ahau i taku kainga mahi
ai i nga mahi a te Atua. I puta tenei mahi whakararu nei i te
motu i nga tangata nana—a ka raruraru te pakeha, te maori.
Tenakoutou, a Whanganui, a Waikato, a Topine, a Pehi. Katahi
ka mau te pai i a tatou ka korero tahi. He maha nga ra kua
mahue atu nei e korero ana tatou i te korero o te pai. Me
timata he mahi pai ma tatou inaianei, ara kia kotahi te Ture mo
tu Maori mo te Pakeha. Kaua e wareware ki nga mahi a te
Atua. Mate ana te Maori i runga i ona mahi ki nga atua
maori. E titiro ana ahau ki te tikanga o tenei kupu o te
Matapihi. Na te Pakeha i whakanui—ta te Maori, he mea iti.
Ki au engari tenei Matapihi o te whare o Mete e puta ana te
maramatanga, kia taia atu ai te paru. Engari te Matapihi o te
Pakeha e whanui ana. Ko tenei e hoa ma, ka nui te marama—
no te mea he matapihi pakeha nga matapihi o te whare o Mete.
Kati he mahi mo tatou ko te pai. Kaore aku raruraru ki
Horowhenua. Kua tukua e au ki te Kooti Whakawa mana e
mahi. Hei aha tena Horowhenua maku? Ma te Ture tena e
mahi. He pakeha maua ko te Keepa;  ma te Ture e mahi ta
moua mea. I oti pai nga raruraru o Rangitikei-i oti ki te
Ture. Ehara ahau i te tangata ngakau rua, Ko te Atua pono
taku Atua—kaore au e mate i a koutou. Tukua tena whenua
ki te Kooti kia kotahi ai te teepu maku ko aka hoa tautohetohe
ki reira. He iwi koutou e Whanganui e hapai ana i nga mahi
a te Kawanatanga. He whare pai a koutou; he iwi rangatira
hoki koutou. Rapua he purapura e tupu ai tatou. He tau
ngehe te tau nei. Kei waho te rengarenga. Ko taku kupu mo
Waikato, me hoki mai ki runga ki te pai. Kahore he korero
mo tatou. Kua puta nga rori. Ka ki te Keepa me whawhai;
kaore matou e pai kia mate he tangata. Me aha nga whare i
tahuna ki te ahi—me haere katoa ki te Kooti mahi ai. Kua
mate a Hori Kingi, te kaumatua pai o te pakeha. Ko tenei kia
kotahi te marae mo taua e Keepa—ko ta te Kuini, ko ta Hori
Kingi, kia tupu tahi tatou me te pakeha. Ka koa te ngakau,
kua tae mai a Waikato i tenei ra kia rongo i a tatou korero.
Kua marama te matapihi inaianei. Me kawe nga mahi katoa
ki  Te Ture mahi ai. Kia ora tonu koutou e Whanganui."
Ka tu ko TE WHITI PATOTO;—
" E Mete. E ngaro ana i a koe tenei ingoa te Matapihi. Ko
te ki a Tawhiao, me whakatuwheratia a Whanganui hei putanga
mamaoa ki Waikato, ki Ngatiraukawa. He hanga noaiho a
tatou korero; kei te Kawana te tikanga. Kia mutu tenei ingoa
Kingi i a tatou katahi ka marama i te Kawana. No mua enei
korero a Tamihana. Kua riro ia i te Kawanatanga. Kaore
ano i marama i au te tamaiti nei. Ma taua tamaiti koia tatou
e whakaputa ki te maramatanga? Nau ra i whakahe e Mete.
Ka tu ano ko TAMIHANA ka utu i ena kupu:—
E ki ana ia nana i ora ai! Kei te pohehe au. Kaore ravva
he mana o tona taha. Kua riro te mana i to tatou taha. Me
titiro ia ki te ritenga o tona mahi Hauhau, Kingi! I muri hoki
o tenei kupu, " he ngehe te tau " ka mate te pakeha, a Manukau.
He maminga enei kupu o ke Kingi. Ko nga tikanga o mua tana
e hapai nei.
Kei runga ano ko TOPINE:—
Na matou tenei kimi mo Horowhenua. Ko Taitoko i reira.
Tae mai ki tai nei he moko ta te tamaiti nei! He kupu hou ta
Tawhiao. I mate te pakeha i te mahi ruri. Te kupu hou a
Tawhiao, he tau whakangaungau tenei o te Hauhau ki a ia, o to
Kawanatanga ki a ia.
Kei runga ko MEIHA KEEPA TAITOKO KI TE URU
o Tu;—
E korero ana a Topine mo tona iwi, mo tona waka; pai atu—
kaore oku pouri. He aha to kino o tenei taonga? Ma tenei
awa te ki mo te whakakotahitanga i te ngutu tae ki te Kopounga.
Mana tenei tamaiti e hiki. Ka mate ki runga ki taku ringaringa
ma te Kawanatanga e karakia. Kaua e tuku poriro ki au—ku
taka i au. Mo tatou anake tenei korero. Kaore ahau e vvhaka-
kake ki mo nga iwi katoa.
Kai runga ko KAWANA. PAIPAI;—
Ko tenei tamaiti kua oti. Kua tae mai ki roto ki te whare ,
kua pai. Naku i pai ki nga wahi katoa. Ehara tenei tamaiti
mo katoa. Engari kia tupu, kia momona, kia roa e morimori
ana. Ue pawerawera kei a koe, whakapuakina.
Kei runga ano ko MEIHA KEEPA:—
Ki te kite e koutou ho mate o tenei tamaiti karakiatia e  
tatou. Kaore nga iwi katoa. Karakiatia i runga i te pai KI
roto ki a tatou. E To, kua mate te tamaiti nei! E ki ana koe
kua taia e au nga moko. Peke tonu mai koe, murua nga moko.
Mahia tenei tamaiti kia ora. Ko te ta moko koe, ahau hoki.
Kua kite a To i nga moko. Ko tenei; Whanganui—murua
mai!
Kai runga ko METE;—
Ka tika Whanganui. Ata titiro ki te korero nei. Ka tu ko
Matene, ko te Whiti, ko Topine vvhakarangona  a ratou kupu.
Ko te kupu tenei a Topine;—" Mau tonu e hiki te tamaiti nei.
Ka kapi nga ngutu ka hiki nga iwi." Homai a tamaiti ana hei
kino—me rahi kei moe tane ke. E To, mou anake te tamaiti
nei. Koia tenei, ka noho tahi tatou me nga pakeha. Me mate
tatou ki te Ture. Kia kaha ki te whakaranea i tenei kupu.
Kua huihui nga ika o tenei moana; kua riro nga ika nui i tenei  
kupenga.
Kai runga ko HAU, rangatira o Tuhua;—
Kaore aku korero mo te tamaiti nei. Ka oti i a koe e Wha-
nganui, e pai ana. Kua paku te kupu kia kotahi. Hanga e 
koutou te tamaiti nei. (Hei konei ka waiata i tona waiata),
Kai runga ko TE WAKA TE TAEA;—
Whakakotahitia te wai kia kotahi. He oti te kupu. Kia
kotahi ki te mea kotahi, ki te kupu kotahi. Ekore au e tae ki
nga korero nunui o Matene, o Tamihana Te Rauparaha.  
Kai runga ko RIHARI HEKEAWAI; —
Ka tae au, ko Mete Kingi tena. Ko nga kai hanga i te Kingi
tena, tae noa ki Rotorua. Ki aua te Arawa kia hurihuri takapau.;.
Ko te take i pera ai taku ki, i tukua mai i Otaki, i timata i
Waitangi. I hapu ano tenei tamaiti i te wahine o Mete, kaore o
Topine.
Ko te MAWAE;—
Aua! Noho atu koe! Kaua e kawe mai nga korero o
rawahi ra ki konei. Korerotia te tamaiti ra i tenei ra. Me ra
marire mo era korero whenua, kei ngaua tenei korero. Kia rahi
he korero mo Whanganui. Ko tatou kia piri ki a tatou; kia
raru ki a tatou ano—kaore ki nga iwi ke. Ka riri taua e
Matene ki Horowhenua. Me ki nui te ki. Ka mate ahau ki
Horowhenua.
Ko PEHI TUROA;—
Karangatia katoatia nga iwi ki tou whare. Mo te ao katoa
tenei korero, kia mohiotia he pai. He huihuinga tenei mo nga
iwi. E ki ana te ki a Te Keepa;—" Atawhaitia te tamaiti nei
kia mau ai taku hiki." Na Topine raua ko Mete tenei tamaiti.
Kaore aku ki. Kua ngaro atu era nga kupu o mua. He whaka-
tohungatanga tenei i enei ra.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
67
KO MEIHA KEEPA;—
Whakarongo Whanganui to kai hiki i tenei tamaiti. Maka
ana mate e korero. Ka whakaae katoa nga iwi o tenei awa ki
tenei tamaiti ka ora i au. Tirohia paitia te tikanga o te tua-
kana o te teina. Ka whakaae koutou nga iwi katoa, katahi au
ka mea he tamaiti pai. Ka mau te Karauna Karaati me hanga
he whare 1110 tenei tamaiti.
TE WUNU TE RANGIWEROHIA,  o Nga-
tiapa;—
Ma koutou e tiro nga kai e ora ai tenei tamaiti. He kai ano
a aku tupuna. Kaore au e pai ki te pakanga. Kei tu 111: 1111 kai
au hei patu ino te hai';).
Te WATEA RANGINUI;—
Ko te tamaiti nei tenei inana e Kite ai he pai ki nga iwi katoa.
Mehemea he wahine, pai atu. Kei nga moko te ritenga. Ko
te pai ki reto ki tenei whare, e pai ana. Ka pa,i kia roa rawa
tenei whare. Ma,ku e tihro ki to mahi e Whanganui. Kapuka
he kino o te tangata mo taka oneone ka raruraru. E whaka-
mihi ana au ki tenei tamaiti wahine mehemea mana. e hore n"a
iwi katoa.
Ko MATIAHA o Wairprapa ;—
Ko nai, m;ihi a te tamaiti wahine he taka kai, he rananga
kakahu, tie inoi!! pi! ^noke. Ka pai na;i kupu o 1" Inu nei, ora
he wahina mu ona mahi. E nga iwi nei, tiakina to tatou
tamaiti; whangaia ki te pai kia puta ona mahi he pai.
Kai ranga ko HOHEPA o te Hau Hau, Tuhua;—
Ma te waewae hu to tatou tamaiti e patu i te kawenga ki
runga ki na;! maw.;;a.. Ko te tikanga o taua tamaiti he whaka-
kotahitanga,. Kei hea te whakakotahitanga ? Ka kitea he
pakeha tie maori. I;! taau. wahi ka patua (Mo te kimi koura
tenei kapu a Hohepa—ho kupu whaka wehiwehi kau nana).
TE HIRA o Ngatiporou ;—
Me waiho te Tare hei pooti mo tenei tamaiti ka ora ai.
TE ^^N611117^^1: o Tieke ;—
Te ingoa o tenei tamaiti he wahine. Ma te iwi nui e
kirakia. E whakapoi ana ahau ki tenei tamaiti. Ko te
tikanga o tenei whare tie whakakori) mo te patu ki Whanganui.
Ko ona ingoa ko Mete, ko Taitoko. Ka puta ano ona
tamariti.
HORO:MO:N"A o O taki;
Tena "koe e taku whanaunga e Mete. Ko te tuatoru tenei o
au t,^^ma1'i1^i—kua whakata!!e era. Hakre mai Waikato me te
tunga roa. Kati ki a Mete ko te Matapihi. Nau i koranga kia
hanga, a kua ot.i te tamaiti a Mete. Ko te Whakapono taku
mea tuatahi. Ka pai te mahi a Mete raua ko Taitoko, e pai
ana.
KO HURU O Rangitaro ;—
Te tikanga o taku whakapai ko te pito kei te takoto tae noa
ki Waikato. I roko i enei ra ka koranga a Mete i nga iwi katoa
ki tenei whare. E pai ana kia whakawhanau mai tenei tamaiti
o tenei awa ki tenei whare. Me whakapai inaianei, taihoa e
hiki. Ko taku whakapai kua hura tenei tamaiti hei titiko hoki
ma te pakeha.
Ko ERIHA PATAPA ;—
E pa e Mote. Kua tiwai to tamaiti; ko Tongarkro ko
Murimui" nga moenga, ina Whanganui e whakatupu. Ka
pakaru te whari? o Whanganui, ka korehe tenei tamaiti. Kaihore
he kupu mo Whanganui, mo Rorowhenua. Engari te kupu
a Tamih;^n;^,, me kawe nga tutu katoa ki te Tare mana e
mahi.
Ko ARAPETA. Tu Ta KANOI o Ranana ;—
I whakatungia ano e Tapine te tikanga o tenei tamaiti. Na
Mete raua ko Haimona i tiki. E whakapai ana ahau ki nga
korero a Tamihana—hinu! te makama.
Ko TUKEMATA, tama a Papata;—
Me korero katoa Whanganui i te utonga ti Taitoko. Ma
Whanganui e ata whakaoti i tana korero, ka korero ai nga iwi.
Ko RUIRUI RETIRETI ;—
Hei taru a Tapine a Te Piki mau. Ma te kari koura tau
tamaiti e pata—etia te kupu a Hohepa.
Ko TAHANA. TUROA ;—
Kia oti te kaupapa, kia oti te takero, ka pai te takoto o te
waka. He korero rupahu nga korero a Hoani IIek^awa1. He
aha i korero ai tena korero. Me mutu to raua korero ko
Hohepa; me mahi i nga, korero o te taha Kawana. E
Kaiwaka tito ana etahi.
Ka tu ko 111-^1^1^ TUKrU:Ar,v ^angatira no Nga
rraukawa;—
Me mihi ahau. ki "Whanganui. Naku, nau, t.u pai i mahi i
puta ai nga mahi o te pai. Haere mai e Pehi, me Tapine '
9
Hakre mai to korna kokiro. Kua takoto ano te pai i te
Kawanatanga, me te Hau Hau hoki. E whakapai ana ahau ki
tenei tamaiti. Ko tona houtanga he kaprotanga. I ahu mai
ano he pai i Tainui, i a taua hoki e te Koeha. Me i kino tonu
ia paore i pai. I tenei ra kua huihui hei homai i te pai. Ma
apopo ano aua mea o whakaaro. Hakre mai koe Maniapoto ki
to ^tiro i au maana,. Kia mohio koe ki tona ingoa e mau ana.
E KOORO,, me matu tonu tatou i te pai. Noho iho koe me tau
tamaiti. Haere anu au me to taua tamaiti. Mana, i ona ra
ano, ona pakanga u wawao. Te kotipo nei! e te Koopu,! e au
hoki! Kaikino, e taua e Io pehea? Ko tenei tamaiti wahine a
t;uia, e to Keroa,, kua ^110^011011010 ki runga ki tona, taru.
Heoi, mutu ana te korero o taua rangi. Ko nga
korero o tetahi rangi hei tetahi nupepa ka panuitia
atu. E whakapai ana matou I;! nga korero o te hui
nei. Ka tika te whakaaro o n;;a ^ano^ati^a o taua hui
kia mau ki te pai, kia manaaki i takapou tamaiti. Ka
putu he pouritanga ki poto ki te tangata a muri ake
i runga i nga mahi o ^torowhenua, o etahi atu hoki
o nga kainga e noho mai a Ngatiraukawa, mo titiko
ki taua tamaiti hei w11akamaram;^—ano me te ra e
whiti ana! Ka tika te kupu kia wa,".ho ma te Tureke
mahi nga raruraru, kia oti pai ai. Ho tangata ranga^,
tira tena tangata a To Tuae. Ekore ia e whakai
whirinaki ki runga ki tetahiui tetahi ranei. Ko taku
tamaiti tena, ta te pakeha, koia tena ko " Te Tare."
A, i te whakawakanga a Wi T;iko mo ona whenua i
Po Neko nei, tuhuri mai ana taku tamaiti ki .te
whakamate i au, ki te whakaoma i a Wi Tako. Kaore
ia i whakaaro he matua he whanaunga, ko te tika
anake taua i whakaaro ai—ko te tika kia ora. Ka
pai hoki ra. Me aha taku mate, i te tika kia tika.
Naku tena tamaiti, a To Tuae, i whakawhanau hei
kimi i te tika. Ka pai te whakaaro o nga r;meatira
o Whanganui, o Ngatiraukawa hoki—kia mau ra e
hoa ma ki te pai. He tangata au, a te pakeha, kua
kite i te ahua o ena mea e rua, aro te pai me io kino.
Enga?! kaore au i kite hua pai i reto i te kino—i
^0^^011?^ au me aku tamariti i runga i te pai.
HE KORERO TENEI I TUKUA MAI I RARO
MO TE MATENGA O TARAIA.
Kua tanuku te Toka i Hauraki. Kua hore te
maunga teitei o ^0^1^011^. Kua ngaro to kai
hautu o nga waka o nga iwi o te motu nei. Ko Tamia
Ngaku!! kua mate. Ehara i te mea na te ringa
tangata ia i patu ; enga?! i haere i te ora o ana
tupuna. I mate ki Ohinemu^.^ i te 13 o nga ra o
Maehe i tenei tau. No te 16 o nga ra ka timata te
whakaekeeke o nga uhunga. Ko nga iwi tuatahi ko
Ngatipare me tera e noho na i koputauaki-—teo ona
teina tonu. No te 21 o nga ra o taua makama tonu
ka eke hoki a N§^11^1^^ raua ko Ngatipaoa. Muri
iho i era i te 22 o nga ra ka tae ki reira nga iwi o te
tai Rawhiti—tera ki Mataono, ki Harataunga. I
hakre ake i moto i tenei a Hori Tupaoe te kaumatua o
Tauhanga. I haere kia kite i to raua mate ko Nga-
ku!!. No to 20 o nga ra o Aherira ka tae atu a Te
Kawana raua ko Te Makarir^! mo o raua hoa o
N^^^^^^^^§^13^, o Ngatiraukawa ki Kapiti, o
N^0^^01151', me Ngatiawa. No te 22 onga ra o
Aherira ka tae mai tetahi Ngatiraukawa ano no
uta. Ko etahi o matou, aro ko Parakai^ Te Poue?^
ma, i haer^ mai i Kapiti, Hua noa e rokohanga
omakia ano e matou a Ngapuhi. Ka tae matou ki uta
ki to mano whenua katahi ka rongo kua mate tenei o
nga ingoa nui o te iwi maori. Ko nga kai ma -nga
uhunga tera pea e neke ake nga utu i te toru mano
pauna. Ko nga iwi katoa o te motu noi ho iwi no
Tarana. Ko ia to taura hene o nga waka o te motu
katoa—i tu ia ki te ihu o nga waka. Heoti ra ; kua
riro te wairua, a ekore e hoia mai—kua tao hoki ki
tona koro11eketauga, ki te taima e mate ai te tangata.
Ko te matenga o Taraia te take i huihui ai nga iwi
katoa ki 0111^0131^1.

68
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
 Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Pipiriki, Whanganui,
10 Aperira, 1872.
 E hoa. Tena te kaahu te rere atu na he kawe atu
i aku korero me aku whakapai ki nga mahi whaka-
haere a tenei Kawanatanga. Na te tika hoki i mutu
ai nga raruraru i roto i enei ra kua mutu ake nei.
Me ona hoa maori, a Wi Parata ma. E hoa ma tena-
koutou. E te Makarini, minita o te taha maori,
tenakoe. E te manaakitanga a Ihowa. E te Pai o
te tangata me te whenua. E te whakamoemiti a te
ngakau. He manaakitanga tenei mou kia homai ano
e te Atua te tomairangi me te momonatanga o te
whenua kia mahi nga iwi ki a koe; kia piko iho nga
tauiwi, kia waiho koe hei huinga mo nga iwi e rua i
tenei motu. He kupu ano tenei mo te taha ki nga
maori, ara ki nga iwi e ahu ke ana nga mahara i waho
o te Ture. Ki te rapu oranga koutou, ki te rapu
matauranga ranei, i te whenua, i te rangi, i te moana;
i te atua whiowhio, i te uira, i te whatitiri, i te tutu-
kinga ranei o te waewae, i te porotititanga ranei o te
tangata maori, e kore koutou e ora, e kore e matau.
Engari me titiro tatou ki te Tare. Ma te whaka-
rongo ki te Ture ka ora i te Ture; ki te kore e
whakarongo ki te Ture ka mate i te Ture. Kaore
hoki te Ture i te kaiponuhia e te Kuini ki Ingarani 
anake; engari kua tuhaina e ia ki te ao katoa. I
mua i te mea kaore ano i eke mai te pakeha me te
Ture ki tenei motu e kai ana tetahi i tetahi; e whaka-
tangatake ana i te whanaunga; e noho kuare ana; e
makutu ana i te tamaiti. Kua tae mai te pakeha me
te Ture kua riria e ia enei kuaretanga o te maori, kua
homai e ia ko te rangimarie me te aroha tetahi ki
tetahi. Ko wai nga tangata o tenei motu i ako ki te
mohiotanga, ki te whakawhanaunga ranei, ki te wha-
kamutu ranei i te kai tangata? Ko Maru ranei?
Kahore. Ko tena tangata ko Maru he atua kumara.
Ko Tawhaki ranei? Kahore. E hoa ma, e nga
tangata e mahi nei i o ratou atua maori i a Maru me
etahi atua ke atu, whakarerea atu ena mahi taurereka
o Hatana, e uru ki roto ki nga parirau o te Ture
Kuini kia ora ai koe i te Ture Atua raua ko te Ture
Kuini. Kei hea nga mohiotanga o tenei iwi kuare o
te maori i tahuri ai ki te whiowhio ki nga tangata kia
rere atu ki a ia? E hoa ma tahuri tatou ki te mahi
i nga hua o te Ture, ara i te ahu whenua hei oranga
mo tatou. Titiro ki nga mahi ahu whenua o Opotiki
i tuhia mai ki te nupepa, he whakaatu mai kia pera
hoki tatou kia ahu whenua. Ki nga pakeha tenei.
E hoa ma he tautohetohe ta maua, he maori he maori.
Ko taua tautohe he whenua. E mea ana taku hoa
tautohe me ruri kia kitea nga eka. E mea ana au e
kore e pai kia tae mai ki aku whenua te ruritanga;
engari me mutu mai ano i ona whenua te ruritanga a
nga kai ruri. Aua e tohe nga pakeha ruri. Aua e
hohoro ki te moni a te kai tono i a ia. Engari
maharatia ko te iwi kei raruraru. E hoa ma, e nga
pakeha, kotahi ta koutou kupu e he ana. Ko te
kupu i roto i nga nupepa nei he kaha no te korokoro
o te maori ki te horonui i te waipiro. E ki ana te
whakatauki nau hoki te maori i ako. Te kite ai koe
he wai kino taua wai aua e haria mai ki tenei motu.
Naku i hanga tera wai ka taunu. Tena nau ano hei
utu moni mau kaore o taunu.
Na RINI HEMOATA PARAKAIATO,
Kai Whakawa.
[E pai ana nga korero o tenei reta. Engari ko nga
kupu mo Tawhiao kua kapea atu e matou, no te mea
e he ana ki ta matou titiro. Ekore e pai kia taia ki
tenei nupepa nga korero hapai tikanga pera. Heoi
mo tena. Ko te kupu o te Whiti e ki nei tera, mea
ake ara ai nga tangata mate o mua kua kapea
ano e matou—no te mea he korero porangi. Ko te
tu korero tena hei whakahe i nga tangata mahara
kore. He atarangi ia no nga mahi kuare o mua.
Mo to kupu whakahe ki te ruritanga o to korua
whenua ko to hoa tautohe, mea ana matou mehemea
no korua tahi te whenua kaore matou e kite ana i te
he o te ruritanga kia kitea nga eka. No te mea hoki
e kore e riro to whenua i te ruritanga; mau ra ano e
whakaae kia riro katahi ka riro. Ki te raruraru te
iwi i runga i tena ruritanga he raruraru noa ia. E
hiahia ana tetahi o koutou kia mohiotia nga eka o te
whenua, e pai ana—ko te aha e riro i te ruritanga?
Ko to kupu mo te kai waipiro a nga maori e he ana
ano. Nau i ki he taunu; otira ehara i te taunu,
engari he whakaako—he pouritanga no te ngakau ki
nga maori e rere kuare ana ki runga ki te mate. Ko
te kupu mo te taunu—e tika ana mehemea ka taunutia
taua mahi. Ko nga pakeha e kai nui ana i taua kai,
kaore ratou e hapa ana i te taunu—he tikanga kuare
hoki te kai waipiro, he tikanga manuheko rawa atu.
I mua ai e nui ana te kai a nga pakeha rangatira i
taua kai. I tenei takiwa o te matauranga o te tangata
e iti haere ana, e waiho ana ma nga tangata kuare
anake tana kai. Mo to kupu whakawa ki a matou
mo te haringa mai o taua kai ki konei; na kia rongo
mai koe. I haere mai au me oku pai me oku kino—
ekore hoki e taea te waiho atu nga kino. Engari e
ki atu ana au ki a koe;—" He mea pai tenei mea,
manaakitia; he mea kino tenei mea, kaua e mana-
akitia, koi mate koe." Heoi, kua kite pea koe i te
reta a Hare Reweti i taia ki te nupepa nei i mua, te
kupu i Toto;—" Mahue ana nga mea pai, whaka-
moemititia ana e koe nga mea kino, moea ana hei
whanaunga." Heoi—nau tau he, kaore i au.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Ohinemuri, Maehe 13, 1872.
E hoa. Mau e tuku i tenei korero ki te nupepa.
Whakarongo mai e nga iwi katoa o runga o raro
o te motu nei. Ko nga mahi a Taraia i tona oranga
kua mahue. Engari ka korerotia ana mahi. Te
Ture mo te wahi tapu, he tangata te utu; te Ture
mo te wahine, he tangata te utu. I penei ano te
ritenga o te motu nei ki a ia. Tae atu ana tana
kainga tangata ki tera motu ki Kaikoura. Kaore he
tangata o tenei motu i tae ki tera motu ko ia anake,
a tae noa ki te mutunga o tana kai tangata. E
mohiotia ana e te ao katoa i te tau 1843 i mutu ai
tana patu tangata. Ka timata mai i reira te maunga
rongo me te pai, a taea noatia te ra i whakaturia ai a
Potatau hei Kingi. Ka huri katoa nga iwi o te motu
nei ki te Kingi, no reira i puta ai te kupu a Taraia;
—" Kaore oku Kingi. Heoi ano taku Kingi ko te
Atua anake." Ko te rua tenei o ana kupu;—" Kia mau
ki o maua korero ko te Kawana. Kia atawhai ki te
pakeha. Kia riro ma te Kawana e whakahe a maua
korero ka pai, hei tika mo koutou ki te aroaro o to
koutou matua i te Rangi." Ko te mutunga tenei o
ana kupu.
Na TANUMEHA   TE MOANANUI.
Ki a te Kai Tahi o te Waka Maori.
Waikanae, Aperira 27, 1872.
E hoa. Mau e tuku ki te nupepa tenei reta i raro
nei kia kite nga iwi. He mea tuhi mai ia na Paora
Tuhaere ki au.
Na WI TAKO.
Akarana, Aperira 9, 1872.
Ki a Wi Tako,—
E hoa tenarakoe, koutou katoa. Kua hoki mai
au i te Kuiti. Kotahi rau matou i haere. Kua kite
a hau i o taua hoa i a Manuhiri raua ko Rewi, me ta
taua tamaiti me Tawhiao. Ka nui te pai o ana

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
69
whakaaro. Kei nga whakaaro a nga matua te pakeke.
Ko ana kaore i rite ki a te iwi. Katahi ano te haere
i puta ai ana kupu, me te noho tonu hoki i a matou i
nga ra katoa, me te kai tahi me te korero tahi. Ko
nga korero ekore e tino whakatepea atu i te roa,
engari ko ana kupu anake. Ko tana tino kupu, hei
aha mana te tini o nga tikanga a nga rangatira o
Waikato o Ngatimaniapoto, ana iwi katoa. Ko tana
whakaaro ake ano tana, ara kia kitea atu te Kawana
ki a ia ko reira puta ai tana kupu kotahi. Ta te mea
ko tona pane kua tukua mai mo to matou taenga atu
nei; mahue atu ki a ia ko toua uma me tona ngakau.
Kia tae atu a te Kawana ka puaki ta tona ngakau e
matau ai. Ka nui te whakapai o Waikato ki tana
kupu. Ko taana anake hoki te kupu e taria nei;
katahi ano ka puta ki a matou nei. Ko a Manuhiri
raua ko Rewi ko nga kupu tawhito ano e rongo ra
ano tatou. Hei aha ma taua, te hoha o a raua nei
tikanga me a nga iwi katoa—erangi me tatari taua ki
tana kupu anake. Heoi ano ena.
Kua tae mai ranei a Ngatiruanui, i korerotia ra e
taua?
Na to hoa aroha,
Na PAORA TUHAERE. 
Ki a te Kai Tuhi o Te Whaka Maori.
Po Neke, Aperira, 1872.
E hoa, mau e tuku i taku reta ki te nupepa hei
matakitaki ma koutou, nga pakeha mo nga Maori.
No te 6 o nga ra o Nowema i te tau 1868 ka noho
ahau me taku iwi ki Otakou. I te 7 o nga ra o
Nowema ka whaakaturia nga Ture o te whareherehere
i Otakou ki a matou—nga Ture o te noho pai, o te
whakarite ano hoki i nga mahi a te Kuini i kawea ai
ki tera wahi i runga i te ritenga o te herehere. I to
19 o nga ra o Nowema ka whakaturia matou ki te
mahi. Ka matakitaki au i te hanganga a te Atua
i tera wahi hei pukepuke etehi, hei marua etehi, hei
awaawa etehi, hei moana etehi. Ka kite au taunutia
ana te mahinga a te Atua—ko nga pukepuke i
taoroatia, ko nga moana i whakatikaia hei ara tangata,
ko nga awaawa i whakatikaia hei rori, ko nga marua
i whakatikaia hei turanga whare mo nga tangata o
tera whenua. Kaore hoki tetahi mea i toe i a matou
ko taku iwi i nga mea i whakaritea e te Kawana-
tanga; i rite katoa hoki i a matou i roto i nga tau e
rua me nga marama e wha me nga ra e rua. I te 12
o nga ra o Maehe i te tau 1872 ka tae ake a te
Makarini, a Perahama Tamaiparea, me Wiremu
Tamihana kia kite i a matou i roto i te whareherehere.
A, he nui to matou tangihanga. I muri ka tu a te
Makarini ki runga ka mea;—" Taurua, I haere mai
au ki a koe me to iwi kia puta koutou ki waho o tenei
whare; kia whakahokia atu koutou ki tera moutere.
Engari kaore koutou e whakahokia  atu ki te wahi i
haere mai ai koutou, engari ka whakahokia atu
koutou ki runga ki nga whakaaro o te Kawanatanga
hei tirotiro i te wahi hei taunga iho mo koutou."
Ka mea atu a Wi Tamihana ki a te Makarini hei a
ia hei Waikanae matou noho ai. Katahi au ka mihi
atu ki a te Makarini ratou ko ona hoa;—" E hoa e
te Makarini. Tenei taku kupu. Ahakoa i haere mai
a Aperahama ki au me toku iwi kia haere atu ki a
ia, kaore au e pai; ahakoa i haere mai a Wi Tami-
hana kia haere matou ki a ia, kaore au e pai. Kei a
koe tonu au me taku iwi. No te mea kei te rapurapu
ano koe hei tangata tika ranei, hei tangata kino ranei.
Kati ra waiho au i to aroaro mau ahau e tiaki me
taku iwi. Whakaae ana te Makarini i runga i enei
kupu. I te 19 o nga ra o Maehe ka eke matou ki
runga ki te tima, ki a te Runa, me te Huperitene o
Otakou i reira. Ka tu raua ko te Makarini ki
o matou aroaro, ka poroporoaki ki a matou taua
tangata, ka mea;—" E Taurua, koutou ko to iwi,
ka hoki nei koe me to iwi i runga i taku whaka-
moemiti mo koutou i runga i te ritenga o to
koutou noho pai, taea noatia to koutou hokinga.
Mehemea kua noho kino koutou ki tenei wahi, kaore
koutou e hoki atu. Na to koutou noho pai to koutou
hokinga atu ki tera wahi. Ka hoki atu nei koutou
whakamutua te hara, me noho ki runga ki nga ritenga
pai o te pakeha." Katahi au ka korero ka mea;—
" Ka manaaki ahau i runga i te ritenga mai o tau
kupu. Kia ora taua; kia mutu to taua hara, ara te
hara o te maori raua ko te pakeha. E mahara ana
ahau ekore e oti i te Makarini te ritenga o to kupu."
Na, e hoa ma, e nga rangatira o te motu nei me o
koutou hapu katoa—tena koutou, tenei ahau te
whakahere o te moutere nei i whakatarewatia nei ki
Otakou hei whakaoranga mo te moutere nei. Ahakoa
kua tae mai au ki to tatou motu nei ano, ko taua
whakahere kei Otago ano e tarewa ana. Ko te
whakatauki mo taua whakahere, " mehemea ka titiro
te motu nei ki taua whakahere a ka noho pai ka ora;
ki te kore e titiro ka pera ano, ka mate." He kupu
tenei naku ki nga tangata matau o te motu nei. E
hoa ma, ko nga matauranga o naianei whakaurua ki
roto ki nga matauranga o te iwi pakeha. He
kupu ano tenei naku ki a koutou—tutuki atu ki a
Tawhiao. Kua mate tatou i runga i te wehewehenga
o to matauranga i o te pakeha; koia ahau ka mea atu
ai kia whakanuia nga matauranga ki roto ki nga
matauranga o te iwi pakeha kia kotahi ai.
Na to koutou hoa.
NA NGAWAKA TAURUA.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Kaiapoi, Aperira 10, 1872.
E hoa, mau e tuku tenei korero hei titiro ma o
matou hoa maori.
Na TE RUNANGA o KAIAPOI.
He korero no te taenga mai o Matiaha.
I ki a Hori Kerei Taiaroa i tora hui kua pahure i
te 30 o nga ra o Maehe ko te wahi hei tunga mo te
Komiti Maori mo te Wai Pounamu kei a Pita te
Huri ratou ko Matiaha Tiramorehu, ko Teone Topi
Patuki, ma ratou e whiriwhiri he wahi. Ka hui mai
nga tangata i te taenga mai o Matiaha i to 9 o nga ra
u Aperira, ka tonoa kia korero ia mo runga i taua
take.
Ka ki a Matiaha:—" Ki taku mahara ho mea tika
rawa kia waiho i waenganui o te motu he whare hui
mo taua Komiti. Ko te wahi hoki tenei e nui ana
nga tangata ko Kaiapoi. No konei ka ki au ko te
wahi tika tenei." Tetahi kupu ana, ko taua whare 
mo te wahi tunga mo te whare ma te Kawanatanga
katoa e homai.
Ka tu a Pita te Hori. I mea ia pai katoa ia ki nga
kupu a Matiaha. Mehemea i ki ia kia kawea ki
tetahi pito taua Komiti kua whai kupu ia; no te mea
he ritenga nui tenei mo te motu o te Waipounamu.
Ehara i te mea mo tetahi hapu anake, kainga ranei,
engari mo te motu katoa. Heoi. Whakaaetia ana e
te tokomaha o nga Runanga o Waikouaiti, puta noa
ki te pito whaka-te-Rawhiti.
He Matakite na tetahi kaumatua no roto i taua
hui; koia tenei:—
Kei Po Neke rawa to kainga e Kawana—e, e, he!
Kai te whawhao ki roto ki te Pounamu—u.
He tiwha tu oneone—e, e, he—koe ka noa—ku ! u!
I toia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,   Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.