TE
WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.]
PO NEKE, WENEREI, APERIRA 3, 1872.
[No. 8.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga tangata enei kua tuku moni mai i muri nei mo te
nupepa, ara:—
Tamihana Te Rauparaha o Otaki ... £1 O O
Kiharoa Moroati  o Manawatu ... ... O 10 O
Te Roera Hukiki o Otaki ... ... ... O 10 O
Peeti To Awe Awe o Manawatu ... ... O 10 O
Haimona Pita Te Ahuru o Tutaenui, Rangi- O 10 O
tikei
Hetariki Matao o Horowhenua, Otaki ... 010 O
Taia Rupuha, Pirihimana o Otaki ... 010 O
Ka tika te whakaaro o Tamihana Te Rauparaha. Kotahi
rawa tana pauna mo te nupepa—hei tauira tana mo etahi atu
rangatira. Koia kei a ia—he uri rangatira hoki no Te
Rauparaha.
E ki ana a Taurua kia tuhituhi pukapuka ia mo te nupepa.
E pai ana, mana e tuhi mai hei tera nupepa ka taia atu.
Ko Horotio o Mataikona e ui ana ki te utu o te nupepa. Me
homai e ia kia te kau herengi ka haere tonu ai nga nupepa ki a
ia. Mana e korero ki ona pakeha e noho ana i tona taha hei
tuku mai.
Tenei te reta a Te Rangiahua kua tae mai ki a matou. Waiho,
me ata titiro marire matou ki taua reta.
E KI ana te kupu i runga ake o te wharangi tuatahi
o tenei nupepa:—" Ko te Tika, ko te Pono, ko te
Aroha." Na, e whakapai rawa ana matou i tenei
takiwa ki nga iwi o te tai ki Kapiti e haere ana i
runga i te huanui o te Tika, o te Pono, o te Aroha.
Kua rongo tatou i mua ki te TITI mo Horowhenua
i tahuna nei nga whare o Ngatiraukawa ki te ahi,
ka whano nei ka hihinga nga iwi i reira ai. Ko
tenei kua pai te whakaaro; kua whakaae nga
- hapu katoa o Ngatiraukawa kia tukuna ki te Kooti
Whakawa Whenua taua he, mana ma te Kooti e
hurihuri e kimi i te iwi e tika ana ki te
whenua. Kua whakaae hoki ratou kia mahia
ano ki roto ki te Kooti a ratou tautohetohe
katoa mo a ratou whenua i Kukutauaki puta
atu ki Manawatu ki te taha marangai, ki te
rohe hoki o te Kuini i runga i Tararua i te
taha rawhiti. I te taenga mai o Ngatiraukawa i
mua tata atu nei ki Po Neke ki te korero mo a
ratou whenua kia hokona ki te Kawanatanga ka
ki atu a te Makarini ki a ratou kia hoki ki te tuku
panui ki te Kooti; ka oti te whakawa i roto i te
Kooti, ka kitea nga tangata i tika ki te whenua,
katahi ka pai te Kawanatanga ki te korero mo te
hoko o nga wahi e hiahia ana kia hokona. Heoi,
ko te hokinga i hoki ai. Ko te Karini (te kai tuhi
o te nupepa nei) te pakeha o te Kawanatanga i
haere atu i muri i a ratou ki te whakarongo ki a
ratou korero, ki te mau mai hoki i nga panui mo
nga whenua kia whakawakia. I te taenga atu o
te Karini ki Otaki, i te 6 o nga ra o Maehe kua
taha nei, ka huihui nga rangatira o Ngatiraukawa
ki reira korero ai—a Matene te Whiwhi, Tamihana
te Rauparaha, Parakaia  Pouepa,  Karanama  te
Kapukai, me te katoa atu o nga tangata. Ta
ratou kupu i reira ko te whenua kia whakawakia
kia hokona, kia watea ratou i nga raruraru e homai
ana e etahi iwi ki a ratou. He nui rapea nga
korero mo nga rori, mo nga ruritanga hoki, mo te
aha atu; otira ko te tino kupu tena, ko te whakawa,
ko te hoko. Katahi ka haere atu a te Karini ki
Muhunoa, ki Manawatu atu. I te taenga atu o
Hoani Meihana o Rangitane (i haere atu i Po
Neke nei) ka haere raua ki Hikaretu kia kite i a
Rangitane, i a Ngatiwhakatere, i a Muapoko, i
reira ratou e tatari mai ana. Po noa ao noa
e korero ana i reira. Korero ana a Rangitane
kia urura ia ki roto ki te hoko whenua a Ngatirau-

56 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
kawa. Tetahi, he korero mo tana whenua i Manga- I
tainoka i whakatuturutia ki a Rangitane i te
Kooti i Wairarapa i a Hepetema i te tau 1871.
He kimi tikanga ta ratou mo te mahi a Wi Waka
o Wairarapa kua noho ki runga ki taua whenua,
he tango mana. Ko ta Muapoko korero ko tona
kainga i Horowhenua. Ko ta Ngatiwhakatere ko
tona whenua ki Kaihinu, me etahi atu wahi, e
hokona ana ki te Kawanatanga. Te otinga o te
korero ka whakaae te katoa kia tukuna o ratou
raruraru i runga i nga whenua ki te Kooti mana
e mahi—a oti pai ana te korero. Ko Muaupoko i
ki taihoa ratou e whakaae kia rongo ratou ki te
kupu a etahi o ratou e ngaro ana ki Whanganui.
Katahi ka hoki mai a te Karini raua ko Hoani
Meihana ka haere tonu mai ki Poroutawhao ki a
Ngatihuia. Oti ana te kupu ki reira me Kooti
katoa nga raruraru o te whenua, me hoko ki te
Kawanatanga nga maunga. Ki atu ana te Karini
me kinaki hoki ki te raorao tetahi wahi hei
haerenga mo te rori. Katahi ka haere mai raua
ki Horowhenua ka korero i reira. Ka whakaae
a Ngatiraukawa e noho ana i taua kainga, me
Kooti, me hoko te whenua. Katahi ka haere mai
ki Otaki, ratou ko Ngatihuia, ko Hamua, ko etahi
atu hapu o Ngatiraukawa. Ka korero ano i reira.
Ko te kupu ano tena ko te Kooti, ko to hoko i
nga maunga. Ki atu ana te Karini ko tona kupu
ano, me kinaki ki tetahi wahi o te raorao kia tika
ai te haere o te rori. Kowai hoki te pakeha e
kaha ana ki te noho i runga i te tihi o Tararua,
me te kawau e tau ana ki runga ki te toka ki
waho ki te moana. E kore e pai kia panaia te
pakeha ki te nohoanga o te poaka raua ko te weka
engari me tuku mai te rohe ki raro ki te raorao
tetahi wahi kia tika ai te noho me te mahi. I a
te Karini ano e noho ana i Otaki ka tae mai te
karere a Ngatitehihi me Ngatiwehewehe, e noho
ana ki Waikawa ki Ohau, kia haere atu ia ki aua
kainga kia kite i a ratou. Katahi ka haere atu
raua ko Hoani Meihana, ratou ko Tamihana
Te Rauparaha, Manahi (tama a Paora Pohotiraha),
me te tokomaha atu o te tangata. Po noa e
korero ana i taua kainga. Ki ana taua iwi me
hoko a poaka tona kainga, e kore ia e pai ki te
Kooti, he mea koi uru mai etahi tangata ki roto
ki tana korero. E mea ana pea tona whakaaro ki
te hokona a poakatia e kore e rere atu te tangata
ki te whakararuraru. Tohe noa whakamarama
noa a Hoani Meihana, me Tamihana te Rau-
paraha, me nga hoa a te Karini, i haere tahi
atu i a ia—kauaka hoki e rongo, uaua tonu
taua iwi ki te arahi i tana poaka ki Po Neke
ki a te Makarini raua ko Pitihapeti Hupiritene.
Te kupu poroporoaki tenei a te Karini ki a ratou;
—"E pai ana te Kawanatanga ki te hoko i ta
koutou poaka, engari e whai ana kia ata mohiotia
te tangata nana. Mehemea ka hokona noatia
e au to poaka, ko koe e ora i taku hikipene ka riro
atu i a koe, ko au e mate. Mea kau pea au ki te
arahi atu i taku poaka ka rere mai nga iwi, ka riro
atu nga huruhuru i tetahi, nga kiko i tetahi, te
ngako i tetahi, a mahue kau ki au ko te koiwi anake
hei ritenga mo taku hikipene i a koe. Na, he
tupatu moku ano taku e ki nei au kia mahia ki te
Kooti—ehara i te ki naku he iwi ke atu i a koutou
nona te whenua. Ko ta koutou e ki nei kia
arahina ta koutou poaka ki Po Neke, e pai ana;
ka tohe koutou ki te pera, e pai ana—kia peheatia
atu hoki he kupu maku ki a koutou? Engari
koi ki koutou i muri kaore koutou i mohio, kaore
koutou i whakamaramatia;  na, e whakaatu ana e
au nga tikanga ki a koutou i tenei rangi, koi
ngenge kau hoki koutou i te arahanga atu o ta
koutou poaka, kaore he tikanga—ka whakahokitia
mai ano. Engari me tuku ki te Kooti kia kitea
te tangata e tika ana ki runga; katahi ka riro
atu taku moni ki a koe, ka riro mai to oneone ki
au—' noho maha ana, haere maha ana.' Ko
tenei ka hoki au ki Otaki noho mai ai; ma koutou
e hurihuri i muri; ka tuku mai ai i te panui mo
te Kooti."
Katahi ka hoki mai te Karini ratou ko ona hoa ki
Otaki. Po kotahi e noho ana i reira ka puta mai
aua tangata o Waikawa ka homai te panui kia
whakawakia ta ratou poaka ki roto ki te Kooti.
I taua rangi ano ka tae mai te waea a Meiha
Keepa  o Whanganui ki a Hoani Meihana kia
haere atu ia ki te hui a te Keepa ki Putiki ki te
korero i te tikanga mo Muaupoko. Heoi, haere
atu ana a Hoani ki Whanganui i runga i te Kooti.
Ko te Karini i hoki mai ki Po Neke. Mea ake
ka haere atu nga kai ruri a te Kawanatanga ki te
ruri i te whenua, ki te hanga mapi mo te Kooti—
kia mohiotia nga wahi mo te pupuri me nga wahi
mo te hoko. No muri rawa mai ka tae mai te
pukapuka a Hoani Meihana ki Po Neke nei, he
whakaatu mai kua whakaae a Meiha Keepa me
nga tangata o Whanganui kia tukua ki te Kooti
aua raruraru whenua katoa—ka kotahi to whakaaro
ki ta Ngatiraukawa, me Kooti. Heoi, e tika rawa
ana tenei ki ta matou titiro—e haere aua tenei
i runga i te Ture. E hara te riri maori nei, ekore
ano e oti pai i runga i taua ritenga. Kaore ano
kia kitea e matou tetahi he i oti pai i runga i taua
ritenga—engari tona mutunga iho he pouri he
mamae no te ngakau, he mauahara, a tena tona
takiwa e puta ake ai he riri ano. Engari te
Whakawa, ma reira e ata oti ai nga he. Ko te
pouri o te ngakau he po tahi, he po rua, e mau
ana, kua kore—kaore hoki ho whanaunga e mate
ana i runga i tena ritenga hei take riri ano. I
rongo matou ki te ki a etahi tangata me hui nga
iwi ki te whakaoti. Na, e mea ana matou e kore
e oti i nga iwi—he whakapau kai noa ta ratou,
ko te whenua e kore e tuturu te whenua i a

               TE WAKA  MAORI  O NIU TIRANI.              57
ratou ki tetahi ki tetahi ranei.  Engari  ma  te
Kooti—ka   kitea te iwi i tika ka whakatuturutia
te whenua ki a ia. Ko tenei ka tika te mahi a
nga iwi nei.   Kia watea  atu enei raruraru ka
whakakotahi ratou, ka ngaro hoki te take i wha-
whai ai.
        TE MATENGA  O TARAIA.

  Kua  tae mai te rongo ki runga nei ko Taraia Te
Tumuhuia  kua mate.  I mato ki Hauraki i nga ra i
timatanga o Maehe.  He rangatira nui taua kaumatua
no  Ngatitamatera  e noho mai nei i Hauraki,  He
huanga  ia me tona iwi katoa no Ngatiraukawa, no 
nga  tupuna o mua  tae noa, ki nga inatua. He
rangatira whai mana taua rangatira ki ona uri katoa, 
 o raro, o runga nei hoki. He toa rawa, ia i roto i nga .
 riri katoa o raua. I haere mai  ano ia i te taenga 
 mai o Ngatiraukawa ki tenei tai ki Kapiti noi i muri 
 mai o te Rauparaha i te heke i kiia ko te " Heke |
 Whiri Nui "—mo te nunui o te whiri i nga kahu Pora 
 o taua heke. Ko  te heke ia i tae mai ai nga rangatira 
 o Ngatiraukawa  kua ngaro atu nei, ara a Te Wha-
 tanui ma, a Hukiki Ahukaramu, a Nepia Taratoa, mo
 te nui atu o te tangata  I whiti ano a  Taraia ki
 Kaiapohia, ki etahi atu wahi hoki o tera moutere,
 ki  te  riri  ki  a  Ngaitahu    I  te   haeretanga
 tuatahi  mai  i Maungatautari   i  tika mui  tona
 ope  na   Taupo,  haere mai   Titiokura me  to
 riri haere mai ki Ngatikahungunu   i Ahuriri puta,
 noa mai  ki Wairarapa, a haere tonu mai ki a to
 Rauparaha raua ko te Rangihaeata ki Kapiti. No
 muri  ka  whiti ki o Ngaitahu riri ai. Ko te whaka-
 mutunga tenei o nga rangatira kaumatua o mua—ku
 te wehenga atu o tera whakatapuranga me ana mahi
 ho, mo aua  mahi tika.  Ko  nga, hua enei ko tenei
        
 whakatupuranga, ka mahue ki to ao nei. I toa ratou
 nga matua  ki a ratou mahi o tera takiwa, ki te riri —
 kia, toa hoki nga tamariki ki nga mahi whakaranga-
 tira o tenei takiwa, te rangimarie me te pai. Kaore
 ho tamaiti tane a Taraia i mahue ki to ao nei, engari
 he tamahine ano.
   He  hanga  whakaaroha te  ngaromanga o tenei
 hanga o te kaumatua; no te mea, o tau ana ki runga
 ki a  ratou te ahua o nga  kanohi tawhito me nga
 



   HE RETA MO TE MATENGA  O TAKAIA.
          KI  a Rata Porena  (Dr. Pollen}.
                      Ohinemuri. 13 Maehe. 1872.
 

 Ngakuti Taraia 
 Hauraki


                  KA TANUMEHA TE MOANANUI.
   
              PUKEPOTO.

                                Pepuere G. 1872.
    No nga korero o te matenga o te Puhipi To Ripi
  te rangatira maori o te Rarawa; te tino hoa aroha o
nga iwi maori, o nga iwi pakeha e noho nei ki te taha
whakararo o Mangonui.
  He rangatira hoki e piri tonu aua ki nga tikanga a
te Kuini, hira ake hoki i te 20 nga tau i waiho ai ia
hei Kaiwhakawa i roto i nga takiwa maori o Kaitaia
puta noa ki Ahipara. I nga ra katoa i ora ai tenei
rangatira e noho pai ana nga iwi o te taha whakararo
o Mangonui  puta noa ki Ahipara, kahore rawa he
raruraru i puta ake i roto i nga iwi, he rangatira whai
mana hoki ia, i roto i te iwi hei pehi i nga kino e tupu
ake aua. Pouri tahi una nga maori me nga pakeha i
te ngaromanga  atu o taua, rangatira pai. 


 Hokianga, o
 Whangape,   o Herekino,  o Ahipara, o Kaitaia, o te
 Awanui, o Kareponia, o Pamapuria,
 Ngawaka  Te Waaka Rangaunu, ko Hohepa
 Poutama,  ko Patana Te  Whanaupare, ko Wiremu
 Tuna Papahia, ko Timoti Puhipi. Heoi ano ka mutu
 nga korero a nga rangatira.
    Ko nga rangatira enei i huihui mai ki konei i te
 matenga  o Puhipi Te Ripi. Ko Tehu Ngawaka, ko
 Wiremu  Papahia, ko Hare  Nepia, ko to Waaka
 Rangaunu, ko Ngakuku, ko Hohepa Poutama, ko
  Harereweti Hukatere, ko  Hamihana, ko Haro Peka,
  ko To Rutene Waiokai,  ko Reihana Te Kanohi, ko
  Hemi Parahoi, ko Mehaka Hongi, ko Mehaka Tairaki,
  ko To Kihiringi Morenga, ko Hehi To Pa, ko Moihi
  Otene, ko Kingi Wiremu  Rangaihi, ko Taipari. Ko
 te tamaiti hoki o te tupupaku ko Timoti Puhipi Te
  Wharemate. Ko  nga iwi i huihui mai nga tane, me
  nga wahine, hui katoa 1.200—a, tera atu.  Ko  te
  nui o te kai, he nui noa atu—to kaa, te hipi, te poaka,

58
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
te kumara, te riwai te aha noa. E kore e taea te
tatau, i te tini, e kore e taea e nga tangata e 4, 000 te
kai kia pau i roto i te wiki kotahi, ahakoa he mea
koopu nui te maori hei kai i enei kai i Toto i te wiki
kotahi, ekore e pau.
He tukunga atu tenei i nga korero o to tatou hoa
aroha "o te Puhipi Te Ripi, te rangatira o te Rarawa,
kia kite ai koutou. He rangatira   pai ana mahi i nga
whakahaunga o nga tikanga o te Kuini, me te pupuri
ano i nga iwi i runga i te pai—a, kua pai nei te iwi
kia waiho ko tana tamaiti ko Timoti Puhipi Te
Wharemata hei rangatira   mo te iwi i muri i tona
papa. Na, ki te pai koutou kia tukua atu ena korero
ki te perehi o te Kawanatanga e pai ana, me tuku hei
tirohanga ma nga iwi i te pai o nga mahi a tenei
rangatira.
Naku i tuku atu,
Na to koutou hoa aroha,
RENATA TANGATA.
TARANAKI.
TE TAENGA MAI O WIREMU KINGI TE RANGITAKE
KIA KITE I A TE MAKARINI.
I TE 22 o nga ra o Pepuere i te tau 1860 i panuitia
e te Kawanatanga o te motu i tena takiwa te panui
o te whawhai ki Taranaki—a ka pipiri te pakeha
raua ko te Maori ki te whawhai i reira ai. I te 22
o nga ra o Pepuere i tenei tau (1872) ka pipiri ano
to pakeha raua ko te maori i Taranaki—engari he
pipiri aroha, he whakatupu i te pai. I tera 22 o
Pepuere i kitea te tohu o te mate, o te rawakore, o te
he noa iho. I tenei 22 o Pepuere ka kitea te tohu o
to ora, o te rangatiratanga, o te tika noa iho. Koia
tenei, no te 22 o nga ra o Pepuere ka taha nei ka tae
mai a Wiremu Kingi Te Rangitake ki Taranaki kia
kite i a te Makarini. I haere mai ia i tona kainga i
Ngatimaru. Te ahua o te haere i te taenga mai ki
te taone ko nga tangata maori noa atu i mua; muri
atu ko Wiremu Kingi me tona iwi, kotahi pea rau e
rima te kau; muri atu ko nga wahine i runga hoiho
anake; muri rawa atu ko Waikato, e rua pea rau.
Te taenga ki te piriti i Huatoke, i reira a te Pareti
(Parris) e tatari ana—katahi ka haere tahi ratou ki
to Tari maori i te taone. Kua tu noa atu te kai ki
reira ma te manuhiri—hei aha kia korerotia ai. He
nui te tangata, te pakeha me te maori, kua hui ke ki
reira tatari ai:
Katahi ka karangatia e te PARETI (Parris);—
" Haere mai e koro ma. Haere mai ki konei ki te nohoanga
tawhito. Haere mai taku matua."
Kai runga ko te KAHUI, ka waiata ki a Wiremu
Kingi;
Piki mai, kake mai, homai te wai ora ki au,
E tu tehu ana koa te moe a te kuia i te po;
Po, po, koi raru ai.
Ka he te manawa i te ao e;
E papaki tu ana te tai ki te reinga kaokao ka awatea.
(He tau tenei mo te manuhiri i te nohoanga i te
marae. Ko tenei i muri nei he karakia whaka-
horohoro i nga tapu o nga tangata.)
Me tapu huhu, me te topu horo;
Ka huhu ho tapu, ka horo ho tapu.
Ho tapu i whaihia, ho tapu i whakamana,
Ho tapu i tutawaketia,
Ho tapu i o rongo mai whititia.
" Haere mai e aku matua. Haere mai to iwi. Homai te
oneone; homai nga tangata. Haere mai aku matua, takahia
nga wahi tapu. Kua takoto te tikanga—kua noa te papa i roto
i tenei ra. Nau tonu te tapu i roto i nga wehenga i mua. na
ka noa nga wahi i whakatapua i mua. Haere mai taku matua.
Haere mai te waka; haere mai te oneone. Kaore he ritenga—
ka huhu te tapu."
Ka to ko te MAKARINI; —
Katahi ka korero a te MAKARINI. He tangi atu
ki a Wiremu Kingi—he karanga kia haere mai. Ka
whakaputa a te Makarini ki te papa a Wi Kingi, a
te Rangitawhangawhanga, nana i karanga nga pakeha
ki uta ki Kapiti i mua. Ka mea hoki a te Makarini
ki te kore tangata hei karanga ki a Wi Kingi—ko
nga rakau anake o te ngaherehere. Kua maha nga
tau e tiriwatia ana ratou i o ratou pakeha i Taranaki;
e pai ana tena, kua hoki mai ki waho ka noho tahi
ano ratou. " Ko tenei, haere mai! Takahia nga
huanui kua haerea e o matua. Haere mai ki runga
ki te whenua haere ai—te whenua i mate ai te
tangata." Ka mea hoki a te Makarini kia whaka-
rerea atu nga pouritanga me nga kino o mua ka noho
kotahi te noho, ratou ko a ratou pakeha. Ka mea
ki te riri a Wiremu Kingi he riri awatea, e hara i te
kohuru. Tera atu te roa o ana korero.
Kai runga ko HORI, he rangatira  no Whanga-
nui; —
" Karangatia! Tenei te iwi te haere nei i te ra. Karanga ki
a Wiremu Kingi. Tenei te haere nei i te awatea. Karanga ki
te tangata. Me korero te korero—korerotia  ta koutou korero e
pai ai koutou. Tenei te haere nei ki roto ki te puku o te taniwha.
Koia tenei—karangatia te tangata i te awatea."
Kai runga ko te PATU; —
" Haere mai e koro e te Makarini. Taku hoa haere mai. Ka
pai to korero. Haere mai, te tangata o tera waka (te waka o te
pakeha). Tena korua ko Pareti. Tenei te haere nei i te
awatea."
Kai runga ko TAMATI TE OTI:—
" Karangatia e te Makarini. Ka tika—ka tika kia takahia.
Ae, e tika ana kia takahia i te ra nei ano. Me takahi nga wahi
tapu o mua—ka noa inaianei. Ko wai te kai hanga o te ra, o
te aroha, o te tangi? Ko whai hoki te tupuna o te taha
moana?—ko te Makarini. Karangatia mai, tenei te haere
nei."
Ka tu ko te WHEIRO;—
" Tenei te haere nei ki nga korero o te ra o te Waikanae-
tanga, ara o te pai. Ka tangatatia i roto i tenei ra. Tena koe e
taku hoa."
Ka tu ko IHAIA. KIRI KUMARA;—
" Tena koe e Waikato. I haere mai koe i era wahi o te motu,
i era korero, i era pai, i era kino. Tena koe e taku hoa e te
Aroha. Kua karanga to rangatira ki a au me mutu te patu
tangata i tenei takiwa—e pai ana. Engari kaore au e pai kia
mana tena ingoa ki runga ki taku oneone (mo Tawhiao). I
ngaro ki Taranaki te tangata. Kua whakaaro koe kua puta
a Wi Kingi, ka whai koe i muri i ona waewae—na, kia pai
to haere."
Kai runga ko HAPURONA, ka karakia ki a to
Makarini i tona karakia maunga rongo:—
Ka mate whiro, e tu takeke,
Tane i te timu, teina i to tua,
Tane i te tahuri ke, teina to tua—
Koe tai a mingimingi, koe ngarara tuatara;
Koe waka ka tukitukia, koe waka ka wawahia;
Koe waka whakarere.
Kei ranga nei tetehi pou, kei raro nei tetehi pou—
Po ki tipua tetehi po, po ki tawhito tetehi po.
Ura maneanea ka taka te po—
Hia! ka taka to po.
Homai manawa nei he tu.
E! homai to Wairua ora—
He ora ko to manawa, ko taku manawa;
Tenei hoki tou manawa ka tina,
Tenei hoki tou manawa ka toka,
Tenei hoki tou manawa ka poutaiki—
Tina noho tou manawa he ora,
Ko tou manawa ko toku manawa—
He manawa ki mihia, he manawa ki rawea.
Tuturi o whiti, whakamaua ki a tina—hui e, taikie!
Pupuwha manawa o tama,
Whakaeaea manawa o tama ki te rangi—
Rangi nui, rangi roa, rangi tahua, tahuanuku,
Tahua rangi e tu e.
Homai to wairua ora, he ora—
Awhiawhi iho ki te papa tuatahi,
Awhiawhi iho ki to papa tuarua,
Pupuru ra, raru ra,
Ki tamoremore nui no papa.
He rongo, he aio,
Tena tawhito pou ka tu, he tawhito—
Ko tawhito i whea?
Ko tawhito i tua, ko tawhito i a Rangi nui e tu nei.
E riri ana koe i waho ra,

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
59
E patu ana koe i waho ra.
Turakina i kona, ka hinga i kona, ka mate i kona.
Ka mana hoki te korero, ka matua hoki te wananga,
Ka matua hoki Rangi nui e tu nei,
Kei piri, kei tata mai hoki ki au e tu nei.
Haere mai e te Makarini ko te ora anake tenei e haere
nei. Kua oti o ki e ki nei koe; kua tae mai matou ki nga
nohoanga me nga takahanga o mua; a kaore he takiri, kaore he
aha—e pai ana. Kua takoto ia (a Wi Kingi) ki to aroaro i te
ra nei, e takoto mai na; kaore i tonoa—e hara i te mea nau i ki
kia haere mai a Wiremu Kingi, he mea kite i roto i te whakaaro.
Kaore aku korero i a au e tu nei; ko taku tika anake i au e
haere na. Kaore au i whakaaro ki nga wahine me nga tamariki,
he "kaikaha ki te arataki mai i a ia (ia Wiremu Kingi) ki to
aroaro—inahoki e noho nei. Kaore aku kupu ke—heoi nei ano.
Ko koe tena, kua puta tau ki. Ka tika e te Makarini, ka oti to
ki mo te turanga o nga waewae o nga tupuna. Kaore koe i
huna i te pakanga. Heoi ano te ki, he takoto tapapa tenei
i to korua aroaro ko te Pareti (Parris).
Heoi ka mutu i konei. No tetahi rangi i muri ka
mui tonu te pakeha ki te Tari Maori ki te tangi ki a
Wi Kingi. Te hanga tamariki pakupaku nei kaore
i noho, i haere katoa ki te ru ki a ia; a ko taua
kaumatua hoki i ahuareka ki aua tamariki—ka
whanatu ratou ki te ru ka kata mai ia, ka ru ka tangi
mai. Ka mutu, kua pai rawa nga pakeha o taua
kainga ki a Wiremu Kingi kua hoki mai ki waho
noho ai hei hoa mo ratou ko o ratou tamariki.
TE HUI O NGATIRAUKAWA KI A TE
HUPIRITENE I OTAKI.
Kua mea. matou kia taia atu nga korero o taua hui
i era wiki—he ngaro no te Kai Tuhi o te nupepa nei
ki Manawatu i kore ai e puta.
Ko taua hui i tu ki Otaki i te 13 o nga ra o
Pepuere kua taha nei—ko nga tangata i reira ko Te
Hupiritene ko te Heketari o te kotinga ki Werengi-
tana, ko etahi pakeha, me nga rangatira maori
tokomaha.
Ka tu ko TE HUPIRITENE: ——
" E hoa ma. Ko aku kupu ki a koutou inaianei he kupu e
haere ana i runga i taku Hupiritenetanga—ko taku mahi he
tiaki i nga tangata maori me nga pakeha. A, e koa ana ahau i
taku kitenga i a koutou inaianei. Otira me ki atu ahau e hara i
au nana i karanga tenei hui. I taku taenga mai ki Otaki nei,
i au e haere ana ki Manawatu, ka tono a Tamihana Te Rau-
paraha me etahi atu kia tu he hui mo tatou ina hoki mai au.
Ka whakaae au—a tenei au te tu nei i tenei ra i runga i taua
tono ki te whakarongo ki a koutou korero."
Ka tu ko TAMIHANA TE RAUPARAHA;
""KO tenei tono, naku—he korero whenua. I ki atu au ki a
te Hupiritene kia haere mai mo tenei korero. I ki atu au ki a
ia no te mea kua pootitia ia e tatou hei Hupiritene. Kua tu
nei ia, a ko te wa tenei o te korero. E mohio ana tatou ka
korerorero te pakeha me te maori ka puta mai he pai i roto.
Kei te raruraru o tatou whenua; koia ahau e whai ki nei ki te
toenga o tatou. Ko nga. toenga o Ngatiraukawa he iti. Me
korero atu ahau ki a koe e te Hupiritene mo nga mahi o Hurae
kua hori nei. I tahuna o matou whare e Ngatiapa raua ko
Rangitane. Korerotia ana e ahau tenei ki te Kawanatanga, a
whakaritea ana ko Tihema hei korerotanga mo tenei mea. Ka
tono atu ahau ki te Hupiritene hei hoa mo tatou ki te mahi i
tenei raruraru. E mohio ana ano ia i te ka tonu o tatou ahiki
konei. I ki atu ahau ki a Takuta Petitone, ka tae koe ki Ingarani
kaua e ki na Ngatiapa tenei whenua; engari me ki na Ngati-
raukawa. Ka nui te whakararuraru o enei hoa o Takuta
Petitone i a tatou. Haere mai ana ratou me nga pu o te
Kawanatanga ki te pehi i a tatou. Kaore o ratou mana; kaore
ano hoki e tika to ratou whakararuraru i a Ngatiraukawa. E
tono ana ahau ki te Hupiritene kia ruritia o tatou whenua; a
e hiahia ana ahau kia mahia o tatou rori. Ko to matou hiahia
e mea ana kia oti te ruritanga ka wehewehea nga whenua. Kia
kotahi te kau maero i te takutai ka rere ki uta. Hei kona wehe
ai te whenua ka hoko i tetahi wahi."
Ka tu ko AKAPITA;—
" Haere mai e te Hupiritene. He hoa koe no te Maori E
hiahia ana ahau ki te hoko i te maunga. Kia ruritia te whenua
kia kitea toku maua ka ahei ai ahau te hoko, a ka kite ahau i
nga rori e hangaia ana. Ko koe to muri i a Takuta Petitone
kei waenga o nga maori o nga pakeha. E whakapai ana ahau
ki te tono a Tamihana kia haere mai koe kia korero tatou. Ko
aku korero me nga korero a Tamihana kua ki atu na he korero
whenua. Tonoa mai he kai ruri hei ruri i o matou whenua
kia mohiotia ai o matou wahi, a ka hoko matou i etahi wahi ki
a koe. He kupu ano tenei. Ki te mea ka mahia he rori kaore
matou e whakaae kia tu he Runanga mo nga rori—he nui hoki
no te moni e pau. E whakahe ana hoki au ki te whakararuraru
a te iwi ke i a matou."
Ka tu ko PARAKAIA;—
"Haere mai. No Ngatiraukawa koe. Haere mai ki tenei
hui. Kua tae mai koe i runga i te tono o tenei iwi. Kua
whai ki nga rangatira ki a koe i runga i te kupu kotahi.
E whakaae ana ahau a Parakaia  ki te rohe haere ki te maunga.
Ko tenei kokoti i waenga o te whenua kaore i marama ki au.
Kaua tenei whakaaro e whakaputaia . Kia kaha te mahi i te
rori. E hiahia ana matou kia kite i te mapi o te whenua i
hokona e Raka; hei koua hoki ka matau ai matou ki to matou
rohe. E tika ana ta Tamihana. Kaua nga iwi ke e whaka-
raruraru i a matou."
Ka tu ko TAMIHANA ano;—
" Kei te Hupiritene te tikanga. Kaore i a Parakaia.  Kei te
mohio te Hupiritene ki te pai mo te katoa, ki to ritenga mo nga
rori hoki. Ko Parakaia  e tangata whakararuraru i Rangitikei
i Manawatu. Ruritia nga whenua kia tika ai matou te pupuri
i tetahi wahi, te hoko i tetahi wahi. Ki taku whakaaro kai te
wehewehe nga tangata maori. Engari me whakariterite enei
mea i tenei tau hou, me whakakotahi tatou. Ko Muaupoko ko
Rangitane me pana atu kia noho mane ai matou,"
Ka tu ko te HUPIRITENE;—
" Kua ata whakarongo au ki nga kupu kua puta mai i te hui
nei. E whakapai ana ahau ki nga kupu a nga kai korero. He
hui patai korero tenei ki au ki te Hupiritene. E rua enei patai.
Tetahi, ko te ruritanga i a koutou whenua; tetahi, ko nga rori.
Kua puta te ki kia tonoa mai e ahau he kai ruri hei tohutohu i
a koutou whenua, kia rere tetahi rori i te taha o nga maunga
timata i Paekakariki rere ki Manawatu. Ko te mahi rori kaore
i marama ki etahi o koutou. Era etahi e whakahe ki te tikanga
whakatu Runanga whakahaere tikanga mo te mahi rori. Otira
ko te tino kupu o te hui, ko te mana o te whenua. E ki ana a
Ngatiraukawa nana te whenua e korerotia nei. E whakahe ana
ki te tono a Muaupoko raua ko Rangitane. He tika ranei taku
whakarongo? Ko nga take koia enei kua whakahuatia atu nei
e ahau? (Hei konei ka whakaae te iwi: katoa—Ae.) Kua
marama nei i au nga take korero, katahi au ka korero. Te
Tuatahi—Kaore ano au kia ata rapurapu ki te mana o te
whenua. E kore au e ahei te whai ki mo tena. Otira ko taku
tenei, ta te pakeha. Ka tautohetohe te pakeha mo tana wahi
whenua ka tukua ki te Hupirimi Kooti mana e hurihuri, mana
te tikanga e whakaoti. Ka tika ko tetahi, ka he ko tetahi. Ka
pouri te mea i he, otira ka whakaae ano ki ta te Kooti—e kore
e whawhai rawa. Kua whakaritea tetahi Kooti e tau ana ki
tenei mahi—te mana whenua. Ko nga Kai Whakawa o te
Kooti Whenua Maori nga kai whakarite mo enei mea. Kia
mohio koutou e kore au e ki he kai whakarite au mo enei mea.
E kore ahau e piri ki tetahi taha, ki tetahi taha ranei. Me
waiho ma nga tangata kua whakaturia mo te pera mana enei
mea e hurihuri e whakaoti. Ka mutu aku kupu mo tenei. He
kupu tenei mo te ruritanga. Kua kiia mai kia ruritia nga
whenua kia mohiotia ai a koutou wahi, a kia ahei ai te whaka-
rite te wahi rerenga mo te rori. E kore e marama taku whakaae
ki tenei. E hiahia ana ahau kia rere atu te rori i Paekakariki
tae noa ki Manawatu. Otira, ahakoa te nui o taku hiahia ki
tenei mahi nui, mahi pai mo te iwi, e kore ahau e ahei te tono ki
te Runanga o te Porowini o Werengitana kia homai he moni mo
tenei mahi i te wa kei a koutou tonu te whenua i enei maero
maha. Ki taku titiro e rite ana tenei ki te hoaturanga o te
kaata ki mua o te hoiho. Ki te mea ka whakaae koutou ki te
tuku atu i to whenua kua korerotia  ki au mo te Kawanatanga,
haunga nga wahi e puritia ana mo koutou, hei kona au
ka tono mai i nga kai ruri mo te whenua. A, ka tukua
aua whenua ki te Kooti Whakawa Whenua; ka kitea i
reira te tangata i tika, te iwi nana te mana. Muri iho oti
kau ana te tuhituhi o nga ingoa o nga kai tuku ki te puka-
puka tuku, ara te pukapuka hoko i te whenua, ka hohoro tonu
taku tuku mai i nga kai ruri ki te tohutohu i nga wahi pai mo
te rori, ki te whakaahua hoki i nga piriti. Ahakoa, he mahi
nui tenei te whakahaere i nga wahi pai mo nga rori me nga
piriti, he mahi nui ano hoki te rapu moni mo enei mea. Me
whakamarama atu e au koi pohe koutou. Ko taku mo te hoko
tenei. Ko etahi o nga moni e riro mai ana o taku hoko ki nga
pakeha e hoko ana, ka waiho e au hei mahinga rori i runga i te
whenua e hokona atu ana. Era e whiwhi tahi te Maori me te
Pakeha ki te pai o tenei mahi nui. Me ata ki mame atu e au
ki a koutou, ahakoa nui te pai te whairawatanga e kitea ana e
au e puta ki a koutou, ki te pakeha hoki, i runga i te hoko o
nga whenua ki te Kawanatanga—ahakoa ena painga, e kore au e
kaha ki te tango mai he tikanga ke ki runga ki taku hoko, koia
ano ena nga tikanga kua oti nei e au te whakaatu. Kai mea
koutou e ngakau kore ana au ki te hoko. Ki te mea ka te kau
noa atu aku putanga mai ki konei e kore ano au e tono ki a
koutou kia hokona te whenua, e kore ano hoki au e korero mo
te hoko, ki te kore e rite aku tikanga kua meatia atu nei ki a

60
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
koutou. He kupu naku tenei mo nga painga ki taku whakaaro
e puta ki a koutou i runga i te hoko o te whenua. Kaore he
painga e kitea ana i roto i te noho wehewehe o te tangata, te
iwi ranei—ahakoa maori, pakeha ranei. Ko ta koutou noho he
noho motuhake atu i etahi iwi, he noho wehewehe. Na, me ki
atu e au ki a koutou, kaore rawa he painga mo koutou, he oranga
mo koutou, e kitea i runga i tenei ritenga. Ka tau te ngoikore
ki runga ki a koutou hei whakangaro i te iwi—a ka hoki haere
koutou. Ki te kore e hono tonu te kitekite me te whakauruuru
ki roto ki etahi iwi, penei e kore ano koutou e tino kake haere.
E kore au e ki kaore he hua kino e puta mai i roto i te whaka-
kotahitanga atu ki etahi iwi, tera ano—he kai waipiro nei ano
tetahi, he haurangi. Otira, tera atu nga he nui atu i to te
waipiro e tupu ana i roto i te noho wehe ke o te iwi. Ko tena
ko te kai waipiro, he mea kai nui tonu te tangata noho takitahi
—he kai puku tonu tana hanga. Na, he nui atu te mate e puta
mai ana i te hanga e kai puku tonu te tangata i to te mea e kai
ana i te aroaro o te tokomaha. E puta ana hoki te whakama
o te tangata i roto i te tokomaha hei pehi i tona he—e whakama
ana ki te whakaaro o te nuinga. Kaore hoki he putanga mo
te whakaaro o te nuinga i te mea e noho takitahi ana. Tenei
tetahi. He nui taku pouri ki taku rongonga ki te mate i pa ki
waenganui o koutou—ki te tokomaha o koutou kua ngaro. Na,
ko taku tenei. E kore tetahi iwi e ora ki te kore he mahi
tuturu mo ratou i te ao nei. Ko te iwi e noho mahi kore ana
e noho mangere ana e kore rawa e kite i te ora. Ka haere kau
te tangata i tenei kainga i Otaki ka kitea nga tohu o te mange-
retanga—e kore e kimihia. Pakarukaru ana nga taiepa o nga
paamu; pakaru ana nga whare hoki, kino ana nga mahinga
noatanga atu. Tetahi hua o roto o tenei, he kore kai pai hei
oranga mo koutou. Tena pea koutou e ui mai, ' mehemea i
tokomaha ka noho tahi i a matou, ma tena e aha ai? ' Na,
ko taku tenei. Ma te ngahau—ka ngahau koutou ki te mahi a
te tokomaha ka mahi tahi hoki. Ka whai koutou ki te
tauiratanga ka takoto e te hanga mahi te whakatakoto, a ka tupu
ake he ora i roto i a koutou i runga i te mamahi. Tetahi, kia ki
marire atu au kia koutou, ko tetahi take o te piwa (kiri ka nei) o
whakamate haere nei i a koutou ko nga wai e tu tonu ana i
roto i nga koruarua i te taha o a koutou whare, a pirau
tonu iho. Na, mehemea i tokomaha te tangata e noho
tata ana ki a koutou ka meatia e ratou he Ture e kore
ai enei mea; kia peratia hoki mo nga taone pakeha e tonoa
ana nga tangata e te Ture kia whakawateatia atu kia whakakorea
nga mea kino nga mea haunga katoa e tahuri ana ki te tangata
whakamate ai. Etahi mea hei oranga mo o koutou tinana ko
nga rori me nga awakeri hei hekenga mo te wai i nga wahi
hapua; te tuakanga me te tahutahunga i nga ngaherehere;  me
te whakapai i nga whenua e takoto mohoao ana—ki te mahia
enei ka pai haere te ahua o te whenua me te ora o te tangata.
Ko etahi enei o nga take i hiahia ai au kia hokona te whenua.
A e tino mohio ana au ko nga whenua e mahue ana
ki a koutou ka rite tona tikanga ki te tekau noa atu o
nga whenua katoa e takoto nei inaianei, puta noa ki Manawatu
ki Otaki kaore nei e mahia ana e koutou—ara ma te nui o te
tangata me te nui o nga mahi e kake haere ai te tikanga o nga
whenua e mahue ki a koutou. Heoi aku kupu. Kai te whaka-
pai atu au ki ta koutou ata whakarongo mai ki aku korero. Ki
te kore koutou e whakatika ki aku korero katoa, ahakoa, e kore
au e riri. Otira me whakaae koutou ki tenei; ara, ko aku
kupu kua puta nei i puta i runga i te whakahoa pono ki a
koutou."
Ka tu ko WI PARATA;—
" Kaore au i wareware i taku taenga ki te Paremete ki te
whai kupu mo nga Rori. I korero ahau ki te Hupiritene raua
tahi ko te Pani (Bunny) mo enei mea. Kai te mohio raua
kaore au i ahei te whakaae i reira ki nga Rori Poata, he mea
naku kia kite i te iwi. Ko tenei ka whai kupu au inaianei. E
ki ana te Hupiritene e kore ia e pai ki nga whenua ki
te kore e mahia ki te Kooti Whakawa Whenua Maori—
ko te tohungatanga tena hei whakaotinga mo nga raru-
raru. Kia puta i te Kooti katahi ia kai pai. Na, e
mea ana nga maori e ahei ana ano te Kawanatanga ki te
homai ho whakatuturutanga ki te tangata mo tona whenua. E
mohio ana te Hupiritene raua ko te Pani i whakahe ano au ki
te Kooti Whakawa Whenua. Inaianei e kite ana raua kai te
hiahia nga maori kia mahia ketia o ratou whenua i waho o te
Kooti. Kua tu taua Kooti i mua atu o te korerotanga mo
Rangitikei, a e miharo ana ahau ki te tupato o te Hupiritene.
Mehemea he tuatahitanga no ana korero ki a koutou e pai ana.
He kupu tenei naku mo nga mate. Kua maha nga ki mo tenei
 mea; otira e kore au e tino whakarongo ki nga kupu a te Hu-
piritene mo tenei—no te mea hoki he kai tuku raihana hoki ia.
Kai te mohio ano te Kawanatanga ki tenei mea, ki te raihana o
nga kainga mamao atu i te taone—ko te take tenei o te mate.
Engari kia mamao ke atu nga paparikauta. Ki te mea he pono
te pouri o te Hupiritene ka whakamutua e ia te homai raihana.
He maumau korero noa te ako kau mai. Kaore aku kupu mo
nga whare, mo nga taiepa. He iwi mangere matou. Mehemea
i whakarongo koe ki nga korero a Tamihana Te Rauparaha,
penei kua ki atu au me whanga koe kia kite koe i ena iwi a
Ngatiapa, a Rangitane, a Muaupoko. Mo te rua o nga kupu,
te tono kai ruri whenua—ki au me whanga marire, taihoa.
Ka ki atu au ki a Tamihana me karanga tetahi hui nai kia
rangona te kupu o te katoa."
Ka tu ko te HUPIRITENE;—
"E whakapai aua au ki te whakaaetanga a Wi Parata ki taku
tupato i tenei ra. E kitea ana i roto i taua tupato ahakoa o
hiahia ana au i runga i te taha Kawanatanga kia riro mai te
whenua, e kore ano o tukuna taku hiahia ki te kore koutou e
pai ki te hoko. Na, he kupu tenei mo nga paparikauta. He
mea tika nga paparikauta, me nga waina me nga pia he mea
tika ano. Te he i he ai ko te kai nui a te tangata i aua kai. E
ki ana a Wi Parata e kore koutou e whakarongo ki aku korero
ako ki a koutou. E kore au e whakapono ki tena—e kore au
e mea he tamariki koutou i kore ai koutou e whakarongo ki te
korero tika, Akuanei pea ki mai ai e kore koutou e inaina
marire ki tenei hanga ki te ahi kia mahana ai koutou, engari ka
kuhu rawa i o koutou waewae me o koutou ringaringa ki roto
kia wera rawa. Ko te kai kino rawa i te waipiro, te kai e mate
ai koutou, ko te kawe patara puku ki te whare inu ai, te kati i
te karaihe kotahi, e rua ranei. No konei au i ki ai ki te toko-
maha nga tangata e noho tahi ana i roto i a koutou, hei painga
tena mo koutou katoa." 
Ka tu ko TAMIHANA TE RAUPARAHA: —
" Kei whakaaro koe kaore matou e hiahia ana kia ruritia nga
rohe. Kua hoha noa matou ki nga raruraru o te whenua. E
whakaae ana au ki to ki kia waiho etahi o nga moni mo nga rori
me nga piriti. E whakaae ana nga rangatira  ki te hoko i nga
maunga; a e mea ana au kia mohio mai koe te Hupiritene e
whakaae aua matou ki te hoko. E mohio ana au kai te hiahia
a Ngatiraukawa. Me hoko a Ngatiraukawa kia whiwhi ai ki te
moni. Me mahi nga rori. E kore au e ki atu hei hea ranei nga
rori. Ko koe te tangata mohio ki tena. Tukua mai hoki te rerewe
kia rere tata ki to matou kainga. Mo whai kupu au mo te ki a
Wi Parata kia karangatia tetahi hui. Kaore au e mohio ki to
tika o tenei. E mea ana au ki te Hupiritene kia tere tonu te
whakamana i to tatou tono. He kupu tenei maku ki a Ngati-
raukawa. E koa ana au ki a koutou, e te iwi, e ata whakarongo
nei ki nga kupu a te Hupiritene. E kite ana ia kaore koutou e
haurangi ana i tenei ra, e noho rangatira nei koutou me te ata
whakarongo ki te korero. Ko nga paparikauta, e hara i a koe
tena e te Hupiritene, na te iwi ano i tono. E tika ana hoki
kia kotahi ano ra te Ture mo te pakeha me te maori."
Ka tu ko HARE HEMI:—
" Haere mai! Haere mai! Kua puta te kupu a Tamihana
mo nga maunga. Kua whakaae etahi. Ko au hoki kai te
whakaae. Mo te waipiro tenei kupu. Ko nga waipiro e inumia
ana e te pakeha he mea pai. Ko nga waipiro e homai ana ma
te maori he mea kino—he purutone, he tupeka. No Ingarani
tenei he, no Niu Tirani nei ano ranei? He pono tenei, na te
purutone matou i patu. Kua puta to kupu mo nga rori me
nga awakeri. Kua tono matou kia homai he moni hei mahinga
rori. E whakaae ana matou ki te mahi mo te moni."
Kai runga ano ko te HUPIRITENE: —
" Ki te homai e koutou ki a te Pani tetahi patara waipiro kua
rongoatia, penei mana e tuku ki te Takuta kia tirohia te rongoa
o roto—a ka kitea, maku marire e mea kia whiua te tangata
nana i hoko mai ki a koutou taua patara." (Ka hurei te iwi ki
tenei.)
Ka tu ko TE MOROATI:—
" E mihi atu ana au ki a koutou e te iwi. Inahoki kua
rongo atu au ki ta koutou whakaae. Kua whai kupu te Hupiri-
tene ki a koutou mo te whenua ki uta. E whakaae ana hoki
au kia hokona nga maunga. E whakaae ana hoki au kia tukua
mai nga kai ruri—ma kona hoki e kore ai te mahi whakararuraru
a Rangitane raua ko Muaupoko. Kaore au e marama ana ki te
wahi e haere ai te rori. Kia wahia te whenua ki te taha
Rawhiti ki te taha Hauauru, katahi au ka mohio."
KO TAMIHANA TE RAUPARAHA——
" E ui ana au ki te utu mo to ruritanga, mawai e utu? Ma
matou ranei tetahi taha? "
Te HUPIRITENE: —
" E taea ano te rapu i tena ki te hokona te whenua."
Ko HEMA TE Ao,—
" Kaore ano kia tino rite te whakaae kia hokona te whenua.
Kaore i marama noa te tikanga mo nga rori. Kaore au o
whakaae ana ki nga rori. Engari me hoko te whenua i te taha
ki uta tae noa ki te rohe o Ngatikahungunu.  Ko tenei taha ki
a matou. Me karanga ano tetahi hui nui. E pai ana au ki
tenei korero kaore i oti i a koutou. Kotahi tonu te rori e
mohiotia ana e au—ko tenei e haerea nei. I puta ano he raruraru
i to waea. Kahore au e pai aua ki te rori kia haere i runga i
taku whenua."
Ko HOANI TAIPUA,—

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
61
" Haere mai e te Hupiritene! E koa ana au ki a koe ka tae
mai ki a Ngatiraukawa. I he au, i mahara au nau i karanga tenei
hui. E whakaae ana au ki ta Tamihana. Otira e kore e oti
i tenei rangi—a muri ake te oti ai. E ui ana au me pehea te
tikanga mo te ruritanga o nga maunga? Me whakaae ki ta
Parakaia  e ki nei, me whakaatu mai ki a matou te mapi o te
hoko a Ngatikahungunu, Ina kitea ai o matou rohe—e rite ana
ranei ki ta te reta i tuhia mai ki a Tamihana. E tika ana te ki
a Tamihana kia ruritia te whenua, ka tuku ai ki te Kooti
Whakawa Whenua. Na te maori ano tenei Kooti i tono, a ka
tu nei—a, me haere tatou ki taua Kooti. Hei kona ka haere
mai nga hapu ki te whakahe i ta matou. Ki te tika ratou e pai
ana. E tino whakaae ana au ki nga tikanga kua whakapuakina.
Ko te nuinga o matou kei runga i tenei whenua e noho ana.
Ko matou nga tamariki kaore e ata mohio ana ki nga wahi i a
matou. Mea ake nga kaumatua ka ngaro, a kaore ano e rite noa
nga rohe o te whenua."
Kai runga ko HOANI;—
"Ko taku kupu tenei. Tera tetahi iwi kei te taha ki Poneke
e noho ana—me tono to ratou whakaaro. Tera hoki etahi hapu
kei te taha ki Manawatu—me tono hoki to ratou whakaaro.
Kei waenganui tatou o te mahi rori. E he ana te tikanga a
Tamihana ki te mahi rori. He aha i kore ai te Kawanatanga e
hanga Piriti mo nga huanui kua oti? Titiro ki Ohau—ka toru
te kau nga tau e puare ana tena rori. Kia whakaae te katoa
hei kona ka hanga ai i nga rori. Ka mutu taku."
KO TAMIHANA TE RAUPARAHA;—
" E whakahe ana au ki te tangata kua korero nei. Kaore ia
e mohio ana ko tana e whakahe nei te mea e whiwhi ai ia ki te
rawa."
KO MATENE TE WHIWHI;—
" Ka tu au. Otira kaore aku kupu ki te Hupiritene. Kua
whai kupu a Tamihana ki tetahi taha, a Parakaia ki tetahi taha.
Ma te Hupiritene e mahi, e whakaoti. Ko au, ka tu au ki
tahaki. He tika nga korero kua korerotia. Ko au, I; a whanga
au kia kite au i a te Makarini."
Ko HOROMONA TE RIMI;—
" Kia pai te whakarongo e te iwi ki nga kupu a to Hupiri-
tene—a me ata whakaaro ki ona kupu. E whakaae ana au ki
ta Tamihana mo nga whenua me nga rohe kua whakaaturia ki te
Hupiritene. E whakaae ana au kia hokona te whenua ki uta.
E rongo ana au ko etahi o Ngatiraukawa, e pupuru ana; ko au
kai te whakaae. Ko te rori—era e puta te rori."
Ko HOHUA;—
" E whakaae ana etahi o Ngatiraukawa ki te rori, e whakahe
ana etahi. E whakaae ana a Horomona, me au hoki, ki te hoko
i te whenua, taku wahi. Ko te rori, mana e oti marire."
KO TE HUPIRITENE;—
" Kua ata whakarongo au ki a koutou korero. Ka korerorero 
matou ko nga hoa mahi a te Kawana, a ki te tuhia mai e
Tamihana me nga tangata nona te whenua tetahi reta ki au he
tono kia hokona te whenua, katahi au ka tono atu ki te Kawana-
tanga kia whakahaerea  nga tikanga e taea ai te hoko."
Heoi, mutu ana i konei te korero nei. Ko nga
kupu a nga tangata kua tuhia ki runga ra he mea
tango mai na matou i Toto i te nupepa pakeha, he
mea ta ki te reo pakeha. Akuanei ta matou
whakahokinga ki te reo maori kaore pea kia ata
tupono ki nga kupu nei ano i puta mai i to mangai o
nga tangata nana nga whai ki; engari ko te tikanga, o
nga korero koia ano tenei kua oti nei te ta.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori
Waipaoa, Ahuriri,
Pepuere 10, 1872.
E hoa. He tuhi atu tenei ki a koe ki to kore
nupepa mai ki a matou. Na reira te rongo matou i
tetahi korero hou o te motu nei. He kupu ke tenei.
Kua kitea e matou tetahi manu no Waipaoa he kuao
parera, e wha nga waewae, o rua nga kumu, e wha
nga parirau, e rua nga upoko. Tekau ma rua nga
hua o te manu i whanau mai ai, he mokai ano na
matou. Ko te kuao ra kua mate.
Na HETA TIKI.
[Me tuku mai e Heta kia te kau herengi ka tuku
atu ai he nupepa mana. Me homai ki a Raka, mana
e homai.]
Whatawhata, Pepuere 28, 1872.
KI A TE OMANA, KI A RAKA.
E hoa ma. He kupu atu tenei na matou ki
a korua. Kua hinga te hui ki Tuhua. Ko nga
tangata i tae mai ki tenei hui ko Hohepa Tamamutu,,
ko Te Heu Heu Tukino, ko Te Reweti te Kume, ko
Te Tuatara, ko Kingi Herekiekie, ko Te Waka
Tamaira. Ko te kupu i Tapuaeharuru, ko te ki a
Raka, " kai a koutou ano to koutou whenua." Ko
te tikanga o Taupo inaianei kai a matou, kai o matou
ringa e pupuru ana a Taupo. Te rua o nga kupu i
oti o ta matou Komiti ko te whakahoki i a matau ki
Taupo. Tuatoru, ko te whakakotahi. Heoi. Mau e
tuku ki te Waka Maori.
Na MATUAHU , na TE TUHI,
na TE WHAKAITI,
na te Runanga katoa.
Ki te Kai Tuhi o te Waka  Maori.
Whatawhata, Rangi Tuhua,
Pepuere 25, 1872.
E hoa tenakoe. Mau e tuku atu ki te nupepa enei
korero o te hui ki Tuhua; te hui o Ngatituwharetoa,
o Matuahu Tuterangianui, o Te Tuhikoro Kaitoke, o
Paora te Whakaiti. Nga kupu i oti i a matou te
korero i runga i taua huihui ko te kotahitanga i raro
i te mana o te Kuini; kia whakamutua to ratou mahi
pohehe ki te mahi a Waikato. Whakaae ana nga
rangatira o Ngatituwharetoa ki nga mahi pai o te
Kawanatanga; ki nga rori me etahi mea atu. Ko
nga rangatira o te taha Kawanatanga i tae ki taua hui
ko Te Heu Heu Tukino, Kingi Herekiekie, Himiona
Pututu, Takerei te Kotuku Raeroa, me te tini atu o
nga rangatira, e rima te kau tangata. Ko tetahi
korero a matou ko te moni kua kitea ki Tuhua, ki to
matou whenua.
Na to hoa,
Na HOHEPA TAMAMUTU.
Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Tokanu, Maehe 6, 1872.
E hoa tenakoe. He panui tenei ka tuku atu ki a
koe mo te matenga o tetahi rangatira o Taupo, ko te
Kepa Puataata te Rirerire. No te 5 o nga ra o
Maehe i te 10 o nga haora i te po ka hemo. He
tangata pai aua whakaaro. I haere ano raua ko
Topia Turoa ki te whai i a Te Kooti. I mate ia ki
raro i te Ture o te Kuini. Ka nui to matou pouri
mo tona matenga. Na o hoa na.
HOHEPA TAMAMUTU,
KINGI HEREKIEKIE,
na te iwi katoa.
Ki te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Whanganui, Maehe 6, 1872.
E koro, tena koe. Kua tae mai au nupepa ki au.
Kua kite ahau. E whakapai ana au ki nga korero o
roto. Ko to whakaaturanga mai i te tikanga o nga
whenua i riro i te Kawanatanga, i ata tuku atu e te
maori ki tou ringaringa. Ko tetahi pai o te nupepa
he panui marire i nga tikanga pai, i nga mahi pai,
hei ako ma te iwi maori. E koro, mea ake au ka tuku
atu i tetahi korero hei panui mau ki te nupepa. Ka
mutu.
Na PAORA. POUTINI,
Rangatira o Ngatihau.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Poneke, Maehe 23, 1872.
E hoa tena koe. Tukua atu e koe aku kupu ki te
nupepa—ana tika ana he ranei hei titiro ma nga iwi
o tenei motu.
I haere mai matou ko nga herehere, a Taurua ma,
i runga i a te Runa, tima a te Kawanatanga. Ka

62
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
nui ta, matou whakapai ki a te Makarini mo tana
atawhai haere mai i a matou i tae pai mai ai matou
ki tenei kainga. Kua tauhou rawa au ki tenei
whenua; te kau ma waru pea nga tau kua hori i muri
i tera taenga mai oku. Kite rawa atu au i Po Neke
inaianei kua tu ke te ahua; me au hoki kua tu ke
kua kaumatuatia. He kupu tenei maku mo nga
herehere. Ka nui te pai o to ratou noho i Otakou,
e mahi ana i nga mahi a te pakeha. E nui ana hoki
te whakamihi a nga pakeha o reira ki a ratou, te pai
o to ratou noho—me matou hoki nga maori e nui ana
te whakapai ki aua tangata. Ko tenei e ki ana Tatou
katahi ratou ka mohio ki tetahi tikanga marama mo
ratou; ka mahue i a ratou ena mahi o mua i he ai
ratou. Ka piri tonu ratou hei tamariki mo te Ka-
wanatanga; no te mea kua kitea e ratou hei whaka-
kuare i a ratou te mahi a nga iwi nana ratou i to ki
roto ki te tutu—hua noa hei whakatika i a Tatou
taua mahi, kaore he whakawai ia he taware. Ka
mutu aku korero.
Naku na KORAKO KARETAI.
[E tika ana nga kupu a Korako Karetai mo te
whakawai a nga iwi tutu i aua herehere i raru ai
ratou. E ai ki te whakatauki;—" Atua haurangi;
waiho te mate mo Hapopo."]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Po Neke, Aperira 2, 1872.
E hoa. He kupu tenei naku ki nga iwi, mau e
tuku ki te nupepa. Tenei matou ko Taurua ma kua
tae mai ki Poneke nei i runga i te Runa tima a te
Kawanatanga—no te 22 o nga ra o Maehe ka u mai
ta matou tima ki konei. Na, kia rongo mai koutou
e hoa ma, kua tae au ki te Whare Pononga. Ko te
take o taku tae ki taua whare na Tutenganahau. E
hua ana au i au e kawea ana ki reira ki tawhiti, mo
te mate. Otira, kaore—i kite ano au i te mate, i
kite ano au i te ora. Na taku manawanui ki te whaka-
rite i nga Ture o te Kawanatanga ka huaina matou
hei tamariki ora. E whakapai ana matou ki nga
pakeha o Otakou—e atawhai ana ki a matou. Kia
rongo mai koutou ka whakapiri ahau ki roto ki te
maru o te Kawanatanga, mana pea au e pana. E nga
iwi e tutu ana kati ko au kia tae ki te whare pononga;
ko koutou kia noho i runga i te rangi mane kei penei
koutou me matou.
Te iwi e! Tapapa! Tapapa ki raro!
Kia whakawhanaua to tamaiti—Tapapa!
E te iwi te pakeha, taku whakatauki tenei mou;
" Mahaki tangata matua,
Tengatenga ka huri."
Naku na ERUINI  TE MOANAROA,
tama a Maruera Whakarewa o Ngatiruanui.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY,  Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.