TE
WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, WENEREI, HANUERE 31, 1872. [No. 4.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
KUA tae mai te reta a Timoti Patuone—kua kite
matau.
Tenei etahi reta e tuhia ana mai e nga tangata
kia taia ki te Waka Maori e haere ke ana he tangata
ke. Ko etahi e tuhia ana ki a te Kai Ta o te
Kawanatanga, ko etahi ki a te Hareti, ko etahi ki
te Kawanatanga—tera e ngaro etahi ki te peneitia
he tikanga. Kia mohio koutou ko nga reta katoa
e meatia ana kia taia ki te nupepa me tuhi mai,
" Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori kei Po
Neke "—kia tika tonu mai ki te tangata mana e
mahi.
Tenei kua kite matou i te reta o te Komiti o
Tuhourangi i tuhia mai e te Kepa te Rangipuawhe
i te Awa-o-te-Atua, he mea kia rongo nga pakeha e
hiahia ana ki te haere ki Rotomahana kua hoe
noa atu te waka i te awa e ahu ana ki Rotomahana,
me utu mo te tangata kotahi ki te hoe i te rangi
kotahi kia rima herengi, mo te waka hoki e rima
herengi. Tera atu etahi tikanga o taua reta i
runga i taua mahi. Engari ma taua Komiti o
Tuhourangi e tuku i tana panui ki nga nupepa
pakeha kia mohiotia ai e nga pakeha katoa—he
reo maori hoki tenei nupepa. Ko te kupu i roto
i taua reta e ki ana ki te kore e pai te pakeha
ki aua utu mo te waka me te tangata hoe, a ka
hiahia kia ahu ia ma uta, ekore ia e tukua. Na,
ka he tenei ritenga. Ekore e pai kia whakakapia
te huanui a te tangata, he whakakuare tenei i te
tangata. Ki te kore ia [e pai ki te waka, me tuku
kia haere noa atu ma uta.
NGA KURA MAORI.
KA nui te whakapai a te Pakeha ki te
whakaaro a nga Maori o te motu i tenei
takiwa e tonotono nei ratou kia whaka-
turia he Kura i runga i nga ritenga o te
" Ture Kura Maori," hei ako i nga tama-
riki ki te reo Ingarihi. Koia ano ra tena
—ko te mea rawa tena nana i tino tiriwa
nga iwi e rua, ko te kore e matau tetahi
ki te reo o tetahi. Ehara i te mea he
rere ke rawa no te whakaaro o tetahi o
tetahi; ehara i te mea he atua tetahi he
tangata tetahi i kore ai e piri te noho, i
kore ai e kotahi te whakaaro—kaore, he
tangata tahi raua, he whakaaro tangata
ta raua tahi hoki. Te mea i he ai ko te
ara e matau ai tetahi ki nga tikanga me
nga whakaaro o tetahi e tutaki ana. Na,
ma te reo Ingarihi ka akona ki nga
tamariki mana e whakatuwhera. Hei
reira ka korerorero tahi te Pakeha me te
Maori, te mea rahi te mea iti, ka kite
tetahi i te matauranga me te ahua o nga
whakaaro pai kino ranei o tetahi, a ka
tupu he aroha he rongo pai ki waenganui
o raua. Ma konei hoki e matau ai nga
Maori ki nga tikanga nui a te Pakeha i
kake ai ia. Tera ano nga iwi kei etahi
wahi o te ao i noho kuare i mua, he noho
Maori tonu—no te akonga ki te reo
Pakeha katahi ka piki tahi, ka mahi tahi
i nga tohungatanga katoa e ora ai te
tangata.
He Korero tenei ki raro iho nei no te
hui a te Pakeha raua ko te Maori ki te
whakawhetai i te tunga o te Kura a
Ngatikahungunu ki Pakowhai i Ahuriri.
I tu taua hui i te Turei te 9 o nga ra o
Hanuere kua taha nei. I te rua o nga
o
haora ka whakatakotoria te kai i roto i te

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Whare Kura. Mawai e korero te tini o
te kai—haere te taaki, te kuihi, te pikao-
kao, te poaka, te aha noa atu. E korerotia
ana koia kau te pai o te taka o te kai, me
te ata whakatakoto, rite tonu ki ta te
Pakeha. Ko nga wai hei inu he pia, he
waina, he tinipia, he parani hoki ma te
tangata e pai ana ki tena kai. E ai ki te
whakatauki a Ngatikahungunu;—" Ko
nga uri o Tairapanga ringa whai kai." Ka
wha te kau tangata i noho ki te kai, ka
mutu era ka noho e wha te kau ano, pera
tonu a rupeke katoa. Tera hoki etahi kei
etahi atu whare e kai ana. No te mutunga
o te kai ka hui katoa ki te marae i te
whatitoka o te whare tawhito o Karaitiana,
(whare maori). Ka kitea i kona te tangata
—te wahine te tane, te tamariki, o te
pakeha o te maori. Ko te Pihopa o
Waiapu me etahi atu minita, me Rene te
minita o nga Katorika, i reira katoa. Ka
kitea te whakapaipai a te tangata i reira
ai! E ki ana ko Paora Kaiwhata te
tangata i pai rawa. Ka whiti te hihi o
te ra ki runga ki tona potae " piwara
hata," piata ana tera, korekoreko ana te
kanohi i te tirohanga atu—kowai kia piri
ki tona taha. Ko nga tangata kua whaka-
turia hei Komiti whakahaere mo taua
Kura ko Karaitiana, ko Raka, ko te
Tiemara  o te Mata, ko te Wiremu, ko
Henare Tomoana, ko Paora Kaiwhata,
ko Renata Kawepo. E kore e pau i a
matou nga korero katoa i korerotia i
taua hui, otira ko etahi enei o nga kupu i
rongo ai matou. Na RAKA, Kai Whakawa
pakeha, i timata te korero. Ka ki ia;—
" Kua mea mai nga pakeha o tenei whaka-
menenga kia whakaputaia e au ta ratou
whakamihi whakapai atu ki a koutou mo
to koutou atawhai nui ki a matou i tenei
rangi. Ko nga pakeha katoa e noho nei
i tenei hui kai te whakapai katoa ki ta
koutou mahi e mahi nei, kai te nui te
hiahia o te katoa kia taea rawatia nga
tikanga i whakaturia ai tenei Kura.
Ka pai tenei ritenga, ka hui tahi nei te
pakeha me te Maori ki runga ki nga
tikanga nunui. Ma tenei ritenga e mohio
ai tetahi ki tetahi, e aroha ai tetahi
ki tetahi. He tikanga nui te tikanga i
karangatia ai tenei hui, he whakawhetai i
te turanga o tenei Kura hei ako i nga
tamariki maori ki te reo Ingarihi. Ki
taku mahara ko te Kura tuatahi tenei i
whakaritea ko te reo Ingarihi hei reo ako
i nga tamariki ki nga tohungatanga e
akona ana i roto i nga Kura pakeha. I
whakamatau ano i mua ki te ako i nga
tamariki ki te reo Ingarihi, otira ki hai
i ata tika. Engari te Kura i Maketu
e korerotia ana i tika te mahi. E ki mai
ana te Karaka ki au i kite ia ki reira
tetahi kotiro maori e ako ana i nga tama-
riki pakeha, maori hoki, i taua kura—he
reo pakeha te reo i ako ai. Tetahi, ko
Hapi (Hobbs) te taitamariki maori i noho
ki konei i mua; e ki ana he kai hoko hea
ia inaianei i Waihou, a e riro mai ana ki
a ia kotahi mano pauna i roto i te marama
kotahi mo ana hea i runga i nga whenua
keringa koura. Heoi, kei a koutou tonu
te tikanga e tika ai tenei Kura apopo ake
nei, e pehea ai ranei. Kia uaua tonu
koutou; kia mau, kia tohe tonu koutou
ki ta koutou mahi. Me manawanui tonu
koutou i roto i nga raruraru, i nga
he me nga pouritanga e takoto ana mai
kei mua i a koutou i runga i tenei mahi.
Kia manawanui, kui u tonu koutou ki te
mahi; tera ano e awhinatia koutou e te
Kawanatanga—otira kei a koutou te tino
tikanga o ata tutuki ai te mahi, kei ta
koutou tohe, kei ta koutou manawanui»
tanga. Heoi taku, me noho au kia korero
tetahi."
Katahi a KARAITIANA ka korero. Kaore
ano kia ata rongo matou ki nga korero a
Karaitiana. Ki ta matou i rongo ai i mea
ia no mua ano ratou nga maori i hiahia ai
kia whakakotahi ratou ko nga pakeha ki
runga ki nga mahi. He maha nga hui o
mua i karangatia hei whakatakoto tikanga
mo te pera, otira kaore i ata tika. Ka
whakahe ia ki te ako a nga Mihinare i te
tamariki; kaki kaore i matau te tamariki,
kuare tonu. Ka whakahe ia ki te
whakaturanga a te Kawanatanga i te
Komihana pakeha hei titiro i te tika i te
he ranei o te mahi a nga kai whakaako,
hei whakahaere tonu hoki i nga tikanga o
o o
te Ture mo nga Kura. I mea ia ki te
whakaturia he Komihana ko ia ano ko
Karaitiana te tangata tika hei Komihana.
Tera atu etahi o ana korero.
Katahi ka korero a KANARA RATA te
tangata i whakaritea e te Kawanatanga hei
Komihana whakahaere mo te Ture Kura
Maori. Ko etahi enei o ana kupu,—" E
hoa ma, e aku hoa pakeha e aku hoa
 maori Me whakaputa kupu au hei
whakahoki i ta Karaitiana tana korero.
Kaore rawa i tika te whakahe a Karai-
tiana i te mahi a nga mihinare o mua.
Me whakaaro ki te ahua o nga maori i te
takiwa i tae mai ai nga mihinare, me titiro

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
35
hoki ki tona ahua inaianei—he tu ko
tenei. Mo te ki a Karaitiana te mahi pai
ma nga mihinare i to ratou taenga mai he
ako i nga maori ki te reo Ingarihi;  me ki
au ko te tikanga i tukua mai ai nga
mihinare he kawe mai i te Rongo Pai, he
ako i nga maori kia mohio ratou ki te
Atua Pono. Na, whakaaro ana nga
mihinare i taua takiwa he mea tika ranei
kia whakaturia te Paipera ki te reo maori
kia mohiotia ai e te katoa, kia taea ai hoki
e te tangata kotahi te ako i te mano ki te
Rongo Pai; he mea tika ranei kia roa
e ako takitahitia ana te tangata ki te reo
Ingarihi, a kia mohio ki te reo Ingarihi
katahi ka whakakite i te Rongo Pai o te
Atua Pono. Kimihia ana kitea ana mo
whakatu te Paipera ki te reo maori kia
hohoro ai te rongo nga iwi ki nga kupu
ora a te Atua. Ka tika ta te mihinare.
Ko tenei he tu ke tenei na nga maori.
Kua mahue i a koe nga ritenga maori;
kai te noho koe i toku taha hei Kai Wha-
kawa; kai te mahi tahi taua i roto i te
Paremete; kai te whai mana koe kai te
whai taonga koe ki ou whenua i tenei
motu. Na, he mea tika tenei kia ako
koe ki te reo Ingarihi kia tu tika koe
i runga i to turanga rangatira i tenei
takiwa. Mo te whakahe a Karaitiana ki
te whakaturanga a to Kawanatanga i te
Komihana, ka ki atu au e waiho ana e te
Kawanatanga ma koutou ano e mahi i to
mahi nei. Na koutou ano i whiriwhiri i
te tangata hei kai whakaako; heoi ta te
Kawanatanga he titiro ki te tika ki te ho
ranei o te tangata e tangohia ana e koutou.
Ko au nei, heoi taku ko te haere mai ki te
titiro ki te ahua o te mahi. Ki to puta he
raruraru ki a koutou i runga i ta koutou
mahi ka awhinatia koutou e au, ka mahi
tahi tatou ki te whakamarama."
Ki ta matou whakaaro ka tika nga
korero a te Rata. Kaua te tangata e
whakahe ki nga mihinare; he tikanga ke
taua i haere mai ai. He aroha nanu i
kawe mai nga mihinare ki konei ki etahi
atu whenua hoki o te ao. Te kupu a to
ratou Ariki a te Karaiti;—" Haere kou-
tou, akona nga tauiwi katoa, iriiria ratou
ki te ingoa o te Matua, o te Tamaiti, o te
Wairua Tapu." Na haere mai ana nga
mihinare, whakarerea atu aua e ratou o
ratou whanaunga me te oranga nui me te
rangatiratanga  o to ratou kainga, haere
mai ana i runga i te aroha ki te kawe mai
i te Rongo e ora ai te wairua o te tangata
Ehara i te painga i kitea ki konei i taua
takiwa i haere mai ai ratou; he mea
whakamanawanui tonu i noho ai ratou ki
konei i roto i te kino i te aha noa atu o
era takiwa o mua—a mate iho etahi o ratou
i runga i ta ratou mahi aroha. Engari
tenei takiwa, e rere ko ana te ahua me te
whakaaro o nga maori inaianei, e whai
ana ki nga tikanga nunui; kua nui haere
hoki te pakeha ki konei inaianei, he
ritenga pakeha anake e takoto ake nei—
e tika rawa ana tenei kia ako nga maori
inaianei  ki te reo Ingarihi kia tika ratou
ko nga pakeha te noho tahi me te mahi
tahi. Heoi tena. Ko to ki a Karaitiana
ka tika ko ia Iwi Komihana; engari ra kia
mohio ia ki te reo pakeha mo etahi atu
ma! u tohungatanga a te pakeha, kia tika
ai hoki tana titiro ki to mahi a nga kai
whakaako. Tetahi ko tona iwi anake
pea e pai ki a ia—kowai hua ai e pai
etahi iwi o te motu ki te haere atu ia ki
a ratou Kura titiro ai. Engari ano ra
te pakeha mana tena mahi kia tika ai.
Ko te aha o riro mai i to Kawanatanga
i tana whakaturanga i taua Komihana?—
heoi ra ta te Kawanatanga e hiahia aua
ko te mahi kia tika.
Heoi ra. I muri i a to Rata korero ka
korero a Renata Kawepo me Paora Kai-
whata. Kahore matou i rongo ki a raua
kupu. E ki aua mea ake ka whakaturia
ano he Kura ki Omahu i te kainga o
Renata Kawepo. Kua kotahi rau e rua
I te kau pauna moni a nga tangata o reira
kua takoto mo taua Kura.
Tora hoki nga maori o Hokianga e mea
aua kia whakaturia ho Kura ki reira.
Kua tae mai ta ratou reta ki a te Maka-
rini he tuku whenua hei tunga mo taua
Kura. Koia tenei te reta;—
" Hokianga, Tihema 6, 1871.
" E hoa e te Makarini.
" Tena koe. Kua kite matau i tau
reta ki a te Wanatama (Spencer von
Sturmer) mo te Kura. A, tenei matou
ka tuku atu i te piihi whenua te 15 eka
i te Waitapu hei whakatuturu mo te
Kura i ta te Kawanatanga taima e hiahia
ai ki to tango i taua piihi whenua. Ko
nga rohe o taua wahi mo te Kura kei te
wahapu o Hokianga te taha ki te hau
raro; ka heke i te Tuauru tutuki noa ki
Herekino, ka ahu ki roto ki tona huinga;
ka huri mai ka puta ki Motu Kauri; ka
heke i te awa tutuki noa ki te wahapu—
ka mutu. Ko nga tangata kua oti te wha-
katu e matou mu tu Komiti hei whaka-
riterite i nga ritenga, ko te Wanatama,,
Wiremu Tana Papahia, Herewini Mangu-
mangu, Hone Harimana—ko te Wanata-
ma te tangata mo te hea.
" Heoi ano ka mutu. Na ou hoa aroha.

36
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
" Na WIREMU TANA PAPAHIA,
" Me etahi atu e wha te kau."
Ka tika hoki te mahi a Ngapuhi. Ko
taua wahi whenua e ki ana he wahi pai
rawa, kei te taha o te awa. Kua tauria
nga tamariki mo taua kura e ono te kau.
TAMATI WAKA NENE.
No te matenga o Tamati Waka Nene
ka tuhia atu e te Kawana tetahi reta kia
rongo te Kuini kua mate tena tangata
nui, tena hoa pai ona, tena tangata mana-
aki nui i te Ture. Ko te whakahokinga
mai tenei ka panuitia ki raro iho nei kia
rongo nga tangata katoa o te motu. He
mea tuhi mai na te Kimipere, te rangatira
o te Kawanatanga o Ingarani i whaka-
ritea hei kai whakahaere tikanga mo nga
Koroni Koia tenei;—
Ranana, Ingarani,
Noema 15, 1871.
Ki a Kawana Powena, Niu Tirani.
Kua tae mai ki au to pukapuka o te
23 o nga ra o Akuhata i tuhia mai e koe
hei whakaatu i te matenga o Tamati
Waka Nene te tino rangatira o tena iwi
o Ngapuhi, a kua whakakitea atu e au
taua pukapuka ki a te Kuini.
E mea mai ana te Kuini kia tuku
pukapuka atu ahau ki a koe hei whaka-
atu i ona kupu mihi me te nui hoki o te
pouri o tona ngakau i tona rongonga ki
te matenga o tena tino rangatira whaka-
aro nui ki tona mana (ki to te Kuini)—
no te mea hoki kua noho noa atu ia i
raro i te maru o te Kawanatanga o te
Kuini, ko tona mahi hoki i nga takiwa
katoa he whakahaere i nga ritenga o te
pai me te atawhai e tau ai te rangi-
marietanga ki runga ki nga iwi e rua.
Ko te hiahia tenei o te Kuini kia tu-
kuna atu e koe ki te Pouaru me te iwi
katoa o Tamati Waka ana kupu tangi
aroha atu ki a ratou ki runga ki tenei
mate ka tau ki runga ki a ratou.
Na KIMIPERE.  
KIMBERLY.
Heoi. Kua tukuna atu e te Makarini
taua pukapuka ki te iwi me te wahine a
Tamati Waka. Kei a te Kawanatanga
te whakaaro ki te oranga mo te pouaru
(a Ruta) i roto i ona tau katoa e ora ai
ia. Nga tau o Tamati Waka i tona ma-
tenga kua tae ki te waru te kau ma waru
—he tino kaumatua rawa. Ko nga kupu
i tuhia e te pakeha ki runga ki tona
kawhena koia enei;—
" Ko TAMATI WAEA NENE.—Te hoa o
te Kawanatanga me te matua o te Pakeha.
I mate i te 4 o nga ra o Akuhata, 1871."
Kua whakaritea e te Kawanatanga kia
taiepatia tona urupa.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA
HOA TUHI MAI.
Nepia, Tihema 26, 1871.
Ki a Te Kai Tuhi o te Waka Maori.
E hoa, tena koe. Me tuku atu e koe
ki te nupepa tenei panui mo tetahi reihi
hoiho i tu ki Omahu i te 22 o nga ra o
Tihema na nga iwi Maori e noho nei i
Heretaunga, ara na Kahungunu a Tama-
tea. Ehara i te hanga te nui 6 te maori
raua ko te pakeha, kia toru pea rau te
maha. Ka nui te whakamihi o te pakeha
ki taua purei. I reira ano ka ui atu
tetahi pakeha rangatira ki a Mimi (he
pakeha a Mimi);—" Na wai tenei
purei?" Ka ki atu a Mimi;—" Na te
maori, na Renata, na Karaitiana, na
Henare, na te katoa atu o te tangata
maori. Ko nga maori ano nga rangatira
o tenei purei; ko nga Tiati, ko Henare,
ko Manaena, ko Karaitiana; ko nga
Tuari, ko Hori ko Mita Karaka ko Mimi
ko Renata; he maori ano te Tata, he maori
ano nga kai tiaki o te Keeti." Katahi
taua pakeha ka mea;—" Ka nui te pai o
tenei purei. Kaore au i kite i te purei
penei te pai. Ka nui te mohio o enei
maori ki te whakahaere purei ma ratou.
Ka nui te kore haurangi, te kore tutu,
he pai noa iho. He tutu rawa te purei
pakeha, he patu, he meke, he kino noa
iho—tena ko te purei nei te pai, koia
kau." No te ra tuatahi e ono nga purei;
e rua nga peke taiepa, e wha nga raana.
Te ra tuarua, e toru nga purei—heoi, ka-
tahi ka mutu. Ka timata te wehewehe i
nga moni ki ia hoiho ki ia hoiho, a rite
tonu a te pakeha rite tonu a te maori.
Ko aua moni i kotahi rau ma wha pauna
e ono herengi.
Na MANAENA TINIKIRUNGA. 
[Kotahi ta matou kupu e whakaputa
mo te kupu kore tutu kore haurangi o te
maori i te purei, me te tutu i te purei
pakeha. Ka nui te pai o tena purei e
korero nei a Manaena, te kore tutu;
engari ka haere nga maori ki nga purei
pakeha kaua hoki ratou e tutu, kaua e
haurangi. E kite ana matou ka haere
nga maori ki nga purei pakeha i Ahuriri
ka nui te tutu ka nui te haurangi o etahi
o ratou. He pakeha taurereka nga mea
e meke nei e tutu nei—ekore e pai kia
tangohia mai ko ena tu tangata hei wha-
karitenga mo te iwi nui o te pakeha.
Kua nui haere te kai waipiro a te maori i
tenei takiwa, a hei koanga tenei mo te
ngakau ka kitea nei tetahi taima i kore
ai. Ka tika ano te reta a Hare Reweti
kua taia atu ki raro iho nei.]
Akarana, Hanuere 16, 1872.
Ki Te Kai Tuhi o te Waka Maori o Niu
Tirani.
E hoa, tena koe. He tini nga mea i te
ao hei whakamarama i te huarahi e haere
ai tenei hanga a te tangata. Ko tetahi
mea nui, ko te perehi ta pukapuka. No
tera tangata te whakaaro no tera tangata,
ka ai koe te perehi hei whakapuaki kia
tirohia e te tokomaha—kia tatana kia
mohiotia ai te tika, te he.
Kei tawhiti tou mahi ki te taha maori.
No Ahuriri ka taraia to waka, ka maanu

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
37
ki te wai, matakitaki ana te mano, wha-
karongo ana ki nga awa o to waka—mai
raia e tutu ana te heihei o te moana i era
nga takiwa. Ko tenei e hoe i roto i to
paki kua horahia. Kua whiti ki tua o
Tawauwau kua tae to waka ki Po Neke
hoehoe ai, whakanoho rawa te tau-ihu me
te tau-rapa. Ae, ka tika, ka pai. Mahia
tau i kite ai; na te tangata ka whaka-
rongo, hei nui tena mona; mana ka poturi
nga taringa, na taua i aha?
Kotahi te kupu e takoto tonu nei i te
ngakau ko te hohoro o te Maori ki te
O
hopu mai i te he hei taonga mana. Na
tatou na nga pakeha nga he, rere wharoro
tonu te maori ki runga—te ata kimi
marire koe i te tika i te he. Otira, u a
taua, ko nga mea tika a te pakeha kapea
ake, ko nga he a te pakeha ka whakamoea
hei whanaunga. Ko te take tenei e heke
nei te tupu a te maori, kaore e whaka-
rongo ki ta te Atua i whakatakoto ai;—
" Whakamatautauria nga mea katoa, kia
u te pupuru i te pai." He mea pai
ranei tenei hanga a te waipiro i rere
tawheta ai te maori ki taua mea? Mo
he mea tenei ano tetahi tangata i te ao
e mohio ana ki tetahi pai kia iti i roto i
te waipiro korerotia mai. Ko au, kaore
au i kite, kaore au i mohio. Heoi, kua
riro tenei i te maori, kua tupou te kaki
ki te inu i tera kai,—hei aha mana te
hekenga o te tupu, te tutuatanga, te
kuritanga.
E hoa kati aku i konei kei hoha koe.
Kua huka taku waha i te korerotanga,
kaore i mana te kupu. Koia hoki ko
tenei ekore ano e paingia. Hei aha i te
kupu ka puta.
Na to hoa
Na HARE REWETI.
[Kowai e hoha i te korero pai? Tika
rawa tau reta. Tenei te titiro nei ki te
mahi a nga maori e riro pu ana ona wha-
kaaro ki te kai waipiro mana—te kai hei
whakahe rawa i a ia, hei whakangaro i
tona ingoa i te ao nei. Kore rawa atu
he mea o te ao katoa e rite ana ki te
waipiro te kino, hei whakakuare i te nga-
kau o te tangata, hei whakatupu hoki i
nga mate maha ki roto ki tona tinana.
Me homai ano e koe he utanga mo runga
i ta taua waka ki te kitea e koe.]
Te Ngaere Whangaehu,
Hanuere 22, 1872.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
E HOA TENAKOE.
Tukua atu enei korero kia kite o
taua hoa e noho ana i te motu katoa.
Na whakarongo mai e tenei iwi e te
tangata maori, ara e te tangata kuare—
mo te tangata kuare aku korero, kaore
mo te tangata mohio. Tatou ka tahuri
ake ki te whakarongo ki te korero a to
tatou teina tuakana e ki mai nei kia
whakatupuria te pai me te aroha ki
waenganui o korua tokorua. E mea ana
te kupu a Mohi ki nga Hiperu;—"He
whanaunga tahi korua, he aha tetahi ka
kino ai ki tetahi." Na he teina he tua-
kana nou te pakeha, he aha koe ka kino
ai ki tou hoa. Otira he mokopuna ano
koe te maori na Kaina, te whakatikanga
ake kei te patu ano i tona teina i a Apera.
Ko te take ko te whakakinonga a Ihowa
te Atua i taua mahi, no reira i riri ai a
Kaina; he pai no nga hua o ta A pera
mahinga he ngako hipi, he ngako whenua
ta Kaina—no konei ka riri kau noaiho a
Kaina. Waihoki e te maori kuare kati
to whakahi, no te mea ho kuaretanga nga
hua o tau mahi. Tahuri mai ki nga mahi
tika ki nga mahi marama, no te mea
ekore e puta te kaha o to mahi hianga.
Hipokena tena mahi te mahi Kingi Maori,
no te mea e mea ana te toitoi haka;—
Nau to ki nei he tino Minita rawa koe e,
Ki hai ra i whai meneti kua taka koe ehinawa
e kui.
Na e hoa ma whakarerea tenei mahi te
whakahi. E mea aua te kupu a te Atua
ko te tangata e whakakake ana i a ia
ka whakaitia, ko te tangata e whakaiti
ana i a ia Ira whakanuia. Na, e aku
hoa, e nga tangata matau nui katoa, i
te pito whakarunga whakararo i waenga-
nui, tatou ka ako i te hunga kuare o
tenei motu kia mohio ki te huarahi tika e
ahu mai ana i o tatou teina tuakana i te
pakeha—no te mea ko ia te maramatanga
o te ao. Heoi tena korero. He whakahau
tenei taku mo nga tangata whai tamariki
kia whakaputa i tetahi whakaakoranga
tika mo a ratou tamariki. Kia tukua ki
te Kura nga tamariki o Ngatiapa o
Whanganui, kia pera hoki me Ngai ka-
hungunu e tuku ra i ana tamariki ki te
Kura. He mahi pai rawa ta era iwii mo
a ratou nei tamariki—kai waiho he ake i
te ao nei, noho he ai ana tamariki. E
nga tangata whai tamariki o Ngatiapa o
Whanganui tahuri ki te tikanga pai a o
tatou teina tuakana a te pakeha e tohe
mai nei ki a tatou tamariki kia whaka-
akona ki nga matauranga tika tonu,
marama o te ao nei. Kaua koe te tangata
kuare e ki ake kaore koe e pai ki tenei
mahi kai riro kau to hikipene hei utu mo
to tamaiti—kia toe ai tau hikipene hei
utu mo to karaihe waipiro hei o mou ki
tou kainga. E hoa ma, tirohia iho enei
kupu e nga tangata whakaaro tika mohio
katoa ano hoki. Ka rapu iho ka kitea
korerotia, a whakaturia kia tu kia marama
ki runga; kia kite te hunga e noho ana
i roto i te pouritanga ki nga mahi atawhai
a o tatou teina tuakana. Me whakaae
nga tangata whai tamariki ki tenei mahi
mo aua tamariki, kia kohikohi moni. Ko
te moni ma te tangata whai tamariki kia
rua pauna i te tau; ma te tangata tama-
riki kore kia kotahi pauna i te tau. He
mea tika tena ma enei iwi e rua, ma
Ngatiapa ma Whanganui, kia whakaritea
he ture pai mo a koutou tamariki, kai
waiho poriro i muri i a koe. Me whakaae
e te tangata e whai tamariki ana ki tu he
Kura mo ana tamariki. Naku ena korero.
NA IHAKARA RANGIAHUA.

3.8
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Otakou, Tihema, 1871.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
E hoa, mau e tuku taku kupu ki te
nupepa kia kite nga iwi katoa.
Tenei pea nga iwi maori te mahara mai
nei ki o ratou tangata i tukua mai nei e
Tatou ki te Paremete hei reo mo ratou,
hei whakapuaki i o ratou raruraru me o
ratou mate me te tini noa iho o nga
raruraru o te ao maori. Whakarongo
mai koutou. Kua tukua mai e koutou i
mua tokowha nga tangata ki te Paremete.
Ka timata to ratou ako ki nga ritenga o
te Ture Pakeha; e toru pea o ratou tau
ki te Paremete, kua mau haere pea i a
ratou nga ritenga o te mohiotanga ki
etahi wahi o nga mahi a te pakeha—penei
pea i waiho tonu ratou kia tu ana kua
marama rawa pea ratou ki nga ritenga o
te Ture e mahia nei e te iwi pakeha.
Inaianei kua tukua mai e te iwi maori he
tangata hou ano mo ratou ki te Paremete,
ka pera ano me era kua mutu ra. Ka
timata ta matou ako ki nga Ture a te
pakeha i tenei tau; i tera atu tau pea e
neke haere atu ana te maramatanga i
roto i a matou, me te whakarongo haere
ki nga ritenga a te pakeha. Akuanei pea
e toru e rua ranei tau ka pakaru te
Paremete; ka pootitia hoki he tangata
hou ano, nga maori me nga pakeha, ko
etahi e hoki mai ano ko etahi he tangata
hou. Akuanei pea ka pootitia mai e nga
maori he tangata hou, a ka timata ano
aua tangata to ratou ako ki nga Ture a
te pakeha, muringa iho ka pena ano me
era tangata kua mutu ra ka hoki ano
ratou.
E nga iwi maori ekore e rite te matau-
ranga o nga iwi maori ki nga mahi a te
pakeha ki runga ki tenei ritenga. No te
mea na te pakeha ana Ture. Ko tenei
ekore e mau i te tangata maori ki te mea
ka pootitia mai hoki—akuanei pea ka tino
kuare rawa.
Na HORI KEREI TAIARO.
TE HAKI O TE PIRINIHA.
TE TUNGA. O TE HUI KI TE RANGAATAI
WAHI O TE AWA.-0-TE-ATUA HE
WHAKAKITENGA I TE HAKI I TUKUA
MAI E TE PIRINIHA MA TUHOU-
RANGI.
He mea tuhi mai na te Komiti o
Tuhourangi.
Ko te 27 o nga ra o Tihema 1871 te ra
i whakaritea hei taenga katoatanga mai
mo nga iwi i karangatia mo tenei hui.
Ko Ngatipikiao anake to te Arawa hapu
i tae mai; ko etahi atu hapu ki hai i
tae mai, he hae pea—waihoki me nga iwi
o te Rawhiti he pera ano pea te take i
hoho atu ai. Ko Ngatiawa anake ki nga
hapu o Tukehu i tae mai, me te Tawera
hoki, hui atu ki nga heke e noho nei i te
Putere—haunga hoki a Tamatea, kai te
kainga tonu o te hui to ratou kainga
tuturu, na ratou hoki tetahi wahi o te
kai. Ko Mita Tautari anake to Whaka-
tane me ona hoa. I te 28 o nga ra i te
10 o nga haora ka whakaaturia ka whaka-
kitea taua haki kia matakitakina e te tini
o te tangata. Ko Tuhourangi te iwi i
hanga tuatahitia  ki te wahi hei tunga mo
tera, apiti mai a Tamatea. Muri iho i
tena ko nga iwi i karangatia nei, ka rite
ki te wahi hai tunga mo era. E toru
te kau nga tangata ahua taitamariki i
whakaritea hai ropu mo te tangata hapai
mai. Na Petera Rangiheuea i hapai.
Kai roto i aua tanga, ta nei e 30 nga uri
rangatira   e whakanui haere ana. No te
putanga atu i te whare ka taka ki waenga
e haere ana; ka tangi te " hurehure " a
a Tuhourangi, e toru nga peratanga ka
" hure " katoa nga iwi. Ka mutu tena
katahi ka korero whakamoemiti nga
rangatira o te hui nei ki te aroha tuku
noa a te tamaiti a te Kuini Wikitoria—
Kuini o te ao katoa. I tu i konei a te
Mapu, rangatira o Ngatipikiao, e whaka-
haere aua i te ahua i whiwhi ai tetehi iwi
i te taonga; i koheta ai tetahi tama a
Rangitihi. No reira kaore he uri o tena
tupuna, i popoto kaore i roa (ara, i tutua
noaiho)—waiho iho hai whakatauki ma
ona uri; " Ko Rangitihi whakahirahira."
E 30 mineti e matakitakina ana ka
whakahokia ki te whare. Mau minamina
kau ana te kanohi ki te matakitaki.
Katahi tonu te haki i penei te ahua ki
tenei motu; ehara i te mea hanga ki
konei; no tawahi mai tona hanganga.
Ko taua mea he hiraka te tawhe; he mea
mangu etahi, he mea ma etahi. Kai
waenganui te Karauna he koura, kai
runga ake ko te ingoa o Tuhourangi, kai
te taha ki raro ko te Arawa; raro iho
i tena ko te tau i homai ai 1870. Ko nga
reta nei he koura katoa, kai nga taha he
hukahuka koura. Erua nga tatua koura,
he mea rere iho i runga o te rakau e
mauwhe noa atu ana i waho o te haki.
Ko te roa e 4 putu, ko te whanui e 3 putu
—ahakoa he mea iti e puta ana ano tona
ngahau. Kihai i whakaarohia nga wa o te
hiakai; heoi, tohe tonu ki te karanga hui
hei whakakitenga mo te taonga e takoto
nei. He ingoa tonu no te tangata te nui o
te kai me te iti; he taonga tonu te hoki ora
me te hoki hiakai atu—ko nga aitua tonu
kia puta atu. 1 uaua ano a Tuhourangi
ki te whakaaro kai ma taua hui. Inahoki
na Tuhourangi tiaki kainga tae noa ki
ona i te Marihia e £220 pauna. Ko nga
iwi i aroha mai ki a Tuhourangi ko Te
Tawera, ko te Pahipoto, ko Ngatipukeko,
ko Ngatitaraawhai,, me Ngatihaka ki a
Rangiaho, me Tamatea. Heoi te kai
kaore i tukua mai e te komiti o
Tuhourangi ko te waipiro anake. Heoi,
kaore he korero, he ngahau anake te mahi.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE  DIDSBURY,  Kai-ta o te
Kawanatanga, Poneke.