TE WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL 8.] PO NEKE, PARAIRE, HANUERE 5, 1872. [No. 3.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
TENEI kua tae mai te reta roa a te Watena Rangi-
nui o Turakina mo te whare  i whakahuatia ko
Manawanui. Tae rawa mai taua reta kua kapi
tenei nupepa—ekore hoki e o ki roto i te nui o
nga korero. Tetahi, kaore ano matou kia whai
takiwa hei tirohanga i te ahuatanga o nga korero
o taua reta. Taihoa me ata titiro marire.
KEREOPA.
Ko KEREOPA te Hauhau kua whaka-
matea. No te Paraire te o o nga ra o
Hanuere nei i whakamatea ai ki
Nepia. I te iringa kautanga ki runga
rakau ka mate tonu iho—kaore i kori-
kori te tinana kaore i aha. Heoi te
kupu i puta i a ia;—" Kia hohoro,
kia we te mate." I whakamatea i te
marae a te Whare Herehere i roto i te
taiepa. He tokoiti nga tangata i tu-
kua ki roto ki te matakitahi. Ko te
Wiremu te Minita i reira—ko ia hoki
te kai karakia mo Kereopa i a ia e
noho ana i te Whare Herehere taea
noatia tona matenga. I mea ano a
Karaitiana Takamoana raua ko Tareha
kia haere kia kite i te matenga,- engari
kaore raua i tae wawe mai i o raua
kainga.
Ko te whakamatenga i a Kereopa
ehara i te mea i kai horohorotia. I ata
whakahaerea mariretia i runga i nga
tikanga o te ture. I ata whakawakia
ano kia marama rawa tona he. Ko te
tika ta te Kawanatanga i whai ai kia
kitea—ehara i te mate kia mate huakore
noaiho. Ki hai i waiho a Kereopa e
te Kawanatanga kia tu noaiho ko ia
anake i te whakawakanga i a ia. I
whakaritea ano tetahi roia pakeha hei
hoa mona, hei tiaki i te whakawakanga,
hei hopu i te kupu he a nga kai whaki
korero. He tangata matau taua roia
ki nga kokorutanga katoa o te ture, he
matau ki te hopu i te kupu, ki te titiro
hoki i te peauketanga o te korero—a,
e mohio ana matou mehemea i ai he
putanga mo Kereopa  ki te ora, penei
kua puta i taua roia te arataki.
Ko te ture e ki ana ko te tangata e
tino kohuru ana i tona hoa tangata nei

22
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
ano kia mate me whakamate ano mo
tona hara—ka tika tena. Engari kei
a te Kawana te tino whakaaro ki nga
mea e tika ana kia whakamanaia
te ki a te ture kia mana, ki nga
mea e tika ana kia whakaorangia
ranei te tangata e whakamatea ana e
te ture, ki te kitea he ara e tika ai te
whakaora. Na, mehemea he tangata
noaiho a Kereopa  e unga ana e tono-
tonoa ana e ona rangatira, e kawea ana
ranei i runga i te hianga me te porewa-
rewatanga o te whakaaro o te katoa
(me te poro rakau e kahakina ana e te
waipuke) a, i runga i tona ahua pera,
ka paru ona ringa i te toto o te tangata,
katahi pea ka tika kia whakaaroaro te
ngakau, me whakaora me whakamate
ranei; no te mea ehara i te tikanga o
nga Ture o Ingarani kia whakamatea te
tangata hei utu mo ona hara, ehara i te
whakaaro ngaki utu e haere ake ana i
roto i te riri me te kino o te ngakau.
Kaore he riri kaore he mauahara o te
ture, engari tona tikanga he pehi i te
kino he whiu i te hara kia kore. Ehara
i te mea mo te tangata kua mate kua
kohurutia, engari mo nga tangata e ora
ana kia ora tonu; he mea kia titiro
mai te tangata ngakau kino ki te ahua o
te whiu mona me ka tahuri ia ki
te kohuru, me kore e mataku a ka
noho pai. Ko Kereopa na e rere
ke ana tona ahua i to etahi hoki
kua whakamatea—he kino rawa ia.
Ko nga tangata o te Whakatohea i
taronatia i Akarana mo te kohuru o te
Wakana ko Moko Moko, ko Hakaraia,
ko Heremita. Ko enei tangata no
raro iho i a Kereopa —ara te putake o
te mate o te Wakana. Ko ia rawa (ko
Kereopa ) te kai hapai i te teka, te
kai whakahe i nga iwi, te kai whaka-
hau i te kohuru. Ko Kereopa te kai
arahi i te hunga i tukua mai i Taranaki
e te porangi na e te Ua Haumene, haere
mai ki Whanganui, Taupo, tae mai ki
Opotiki i te tau 1865 ki te ako haere i
nga iwi ki nga tikanga kohuru o te
Hauhau—ara o te Pai Marire ki ta
ratou i ki ai. Ko Kereopa  te tangata i
muru i te whare o te Wakana i a ia e
ngaro atu ana, no te taenga mai o te
Wakana ka kohurutia e ia ka kainga
nga kanohi ka inumia nga toto. Ko
Kereopa  te tangata nana i tono a Te
Whiwhini kia haere ki Waiapu ki te
kawe i nga ritenga o te Hauhau ki
taua kainga. Koia i aranga ai te riri
ki Pa Kairomiromi; ki Tikitiki; ki
Pukemaire, te riringa i puhia ai te
Whiwhini e Piki; ki Hungahungatoroa
hoki, te riringa i riro herehere mai nga
tangata e rima rau. Ko Kereopa te
tangata i haere ki Turanga (raua ko
Patara) ki te kawe i te upoko o te
pakeha ki a Hirini te Kani. Nana
hoki i tahuri ai a Rongowhakaata me
te Aitanga-a-Mahaki ki te karakia
teka a te Pai Marire. Nana na Ke-
reopa i whakahau i nga tangata o reira
kia kohurutia te Pihopa o Waiapu; a
kua mate te Pihopa i reira me i kore e
tae mai ki a ia te rongo o te matenga
o te Wakana me te whakaaro o nga
tangata mona hoki—na reira ratou ko
ana tamariki ka whakarere i ta ratou
whare i Waerengaahika. Muri iho ka
tukuna atu te tima ki te tiki i a ratou,
a ka ora. Katahi ka whakahaua nga
tangata e Kereopa  kia murua nga
whare o te Pihopa raua ko te Wiremu
Minita, a murua ana tahuna ana hoki
ta te Wiremu ki te ahi. Na Kereopa
hoki i tono i ona akonga kia haere ki
te Wairoa ki te kauhou i nga tikanga
kohuru o te Pai Marire karakia i tahuri
ai nga tangata o reira. Na, ko Kereopa 
te tino take o nga riringa katoa i riri
ai ki Opotiki, ki Waiapu, ki Wairenga-
ahika, me te Wairoa i roto i nga tau
1865, 1866. E tika ana hoki te ki na
Kereopa  i heke ai nga toto o nga ta-
ngata katoa (nga pakeha me nga maori)
i mate ki aua riringa—ko ia te kai
whakakaha i nga tangata ki te kino, ko
ia te kai whakahau ki te kohuru. Ki
ta matau whakaaro kaore he ara e tika
ai te muru a te Kawana i te hara pera.
Ki te mea ka whakaorangia te tangata
i penei te kino me te nui o toua hara
he karanga tena ki te hara kia haere
mai, he whakaae ki te tangata kino kia
kino tonu. He tika ano ra na te Ua
taua karakia Pai Marire; engari ko te
karakia kau ta te Ua. Kaore a te Ua
i ki atu ki a Kereopa kia tahuri ia ki
te kohuru i te tangata—nana ake ano
tena taha, na Kereopa . Inahoki i
penei nga kupu ako a te Ua ki a

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
23
Kereopa  raua ko Patara i to raua
haeretanga mai i Taranaki—he mea
tuhituhi rawa ki te pukapuka aua kupu,
a mauria haeretia ana e raua, koia
tenei; " Kia pai ta koutou haere; kaua
e tutu ki te tangata, kaua e ahu ki te
pakeha. Ka tae koutou ki Taupo ka
haere ki Whakatane, ki Opotiki, ki
Waiapu, a tae noa ki Turanga. Ki te
mea ka poke te pukapuka nei ki te
paru me inoi tetahi pepa i a koutou
hoa pakeha, ka tuhia houtia ano nga
korero nei kia tae pai atu ai ki a Hirini
te Kani ki Turanganui. Me hoatu ano
ki a ia te mahuna tangata me nga
kara."
Heoi ra, i puta ta matau ki i tetahi
nupepa i mua ekore e ora to tangata
kohuru, ahakoa roa e haere ana tena
te wa e mau ai e mate ai hoki. Koia
ano tenei—kua roa u Kereopa e haere
ana, no te maunga ka mau ka whaka-
wakia ka whakamatea i runga i ona
hara kua tika ki a ia.
TE PAREMETE.
Kua taia atu e matou i tera nupepa
nga korero a nga mema Maori i roto i to
Paremete tae mai ki te 22 o nga ra o
Hepetema. Na, ka timata ano tenei
tetahi wahi.
Wenerei, Oketopa 4, 1871.
HE KORERO MO NGA RORI KI TE PITO
WHAKARARO O AKARANA; I KUA KIA
WHAKAITIA  TE MONI TONOA, ARA KIA
WAIHO KIA £40, 000 MO TAUA MAHI.
Ko te korero tenei i timataria e te PA-
NARA i te 5 o Hepetema (kua taia atu ra
i te nupepa tuatahi) kia whakaaetia e to
Paremete kia kotahi rau mano pauna
moni hei mahi mo nga rori me etahi atu
mea hoki i roto i te takiwa ki raro atu o
Akarana puta atu ki Kaipapa, ki Wha-
ngarei, ki Hokianga, ki Mangonui, ki hea
atu. Ki hai i ata mutu taua korero i
reira ai; no tenei ra ka korerotia ano.
Na te PANARA ano i timata to korero—
ko tana tono ra ano. Muri i a ia ka
korero te tokomaha atu; muri iho ko
WIREMU KATENE, ka mea;—E Te
Tumuaki kahore ahau e marama ki
te take i whakaitia ai te £100, 000 i
tonoa e maua ko Panara. Ekore ahau e
kaha ki te ki e oti nga rori i te £40, 000.
Ekore e rite mo nga takiwa o Mangonui,
o Hokianga, o Peiwhairangi, o Kaipara,
o Whangarei, o Mangawhai, o Waite-
mata. Tera ano nga wahi e hiahiatia ana
e ahau kia hanga he rori ki reira, a he
mea tika ano kia waiho tetahi taha o te
£40, 000 mo nga rori i waenganui o
Whangarei, o Kaipara. Ko te £25, 000
e korerotia nei me waiho mo Wha-
ngarei, puta ki Waitemata. I tonoa mai
ahau e nga Maori katoa o aua takiwa
koia ahau i mahara ai he mea tika kia
korero ahau mo nga wahi katoa o reira.
Ekore e tika kia noho puku ahau. Koia
ahau i ki ai waiho te £25, 000 mo Wha-
ngarei puta ki Waitemata.
[Ko taua £25, 000 ehara i te moa no
roto i to £40, 000 ra. Ho moni ke tenei i
"kiia ma te Hupiritenete o Akarana e apiti
ki te £10, 000.]
No muri i a WIREMU KATENE ka ko-
rero etahi Pakeha, no muri iho ka
tu ano ia ka mea:—E te Tumua, ki, ki
taku mahara ekore nga rori noi e oti i te
£10, 000. Ekore e tika kia maumauria
tenei moni, engari me ata whakahaere
marire. Ekore ahau e ki tera e tae ki te
£100, 000 mo enei rori; era pea iti iho.
E ki aua te Kawanatanga ma ratou te
whakaaro ki nga moni e whakapaua ana;
engari kahore tena e marama ki au. Ko
aku mahara kahore i noho ki Mangonui
ki Peiwhairangi  ki Hokianga anake, engari
e tae ana ki Mahurangi, ki Kaipara, ki
Whangarei, ki Waitemata. Mehemea he
Pakeha ahau ka mohio ahau ki nga moni
e kohikohia ana i roto i nga katimauta o
enei takiwa. He maha nga katimauta—
kotahi koi Mangonui, kotahi kei Pei-
whairangi, kotahi kei Whangarei, kotahi
kei Kaipara, kotahi kei Hokianga. Me-
hemea ka mohio ahau ki nga moni o ko-
hikohia aua i roto i aua takiwa, me nga
moni e utua ana ki nga kai-whakawa o
aua takiwa, mo te toenga o aua moni—
mehemea ka mohio ahau ki taua toenga,
ahakoa iti ahakoa nui, katahi pea ahau ka
mahara tera pea e oti nga rori i tera.
[No muri iho ka whakaaetia kia
£60, 000 mo nga rori o raro.]
Wenerei, Oketopa 11, 1871.
He pakeha no Akarana nana tenei
korero i timata mo nga kau me nga hipi
a tetahi pakeha e noho ana i Waikato i
aia ketia atu e nga maori, a mato iho
etahi o nga hipi i a ratou te patu. E ui
ana taua pakeha ki te whakaaro o te
Kawanatanga, ki taua tu mahi. Ki tana
whakaaro e tika aua kia mau pu nga
pakeha hei whakaora i a ratou me a
ratou taonga. Ko te Kawanatanga ki
hai i pai kia poka noa nga pakeha noa
atu ki te whawhai ki nga maori. Ka
korero taua pakeha i ana korero, no muri
i a ia ka whai korero etahi—ko etahi ki
te pehi i ana tikanga, ko etahi ki te hapai.
Katahi ka korero ko WI PARATA, ka
mea;—
Me whai kupu ahau i runga i tenei ko-
rero no te mea kei roto a Waikato i toku
takiwa taea noa ki tenei kainga. Mehemea
ka penei te ture me ta Te Kirihi e ki na,
mehemea ka haere mai te hunga muru me
a ratou pu me whawhai ratou nga pakeha
ekore e tika. Ekore tena e tika i nga wahi
e mahara ana nga Maori e he ana kia hae-

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
reere nga kau i reira. Ekore e tika kia
pena he ritenga i te mea kahore ano i
kitea noatia te tika o te tangohanga o nga
whenua a nga Maori. Ko te mea tika
kia ata kimihia mariretia; hei reira ka
mohiotia ai mehemea i he te mahi a nga
Maori ki te paua i nga kau. Kaua e
tukua kia nui ake te mana o te Pakeha i
i te maua o te Maori ki runga ki aua
whenua, no te mea kahore ano i oti noa te
tikanga o aua whenua. Kahore ano i
tino tuturu te pai ki tenei, motu, engari
na te mahi a tenei Kawanatanga i ahua
pai ai, i iti haere ai nga kino. Mehemea
ka tu he Kawanatanga ke ka pera ona
whakaaro me nga whakaaro a Te Kirihi
ka raruraru ano pea te motu nei. Mehe-
mea ka he te mahi a te Maori ki te
Pakeha kaua e utua te kuaretanga a te
Maori ki te kuaretanga ano. Waiho ma
te ture e mahi. Kaua ratou e tango i te
kuaretanga a te Maori kei kiia he kuare
tahi ratou. Ko te take i tu ai ahau ki te
korero no te mea no Waikato nga Maori i
whakahuatia ra; a kei roto tera wahi i
toku takiwa.
He maha ano nga Pakeha i tu ki
runga ki te korero mo tenei mea i muri i
a Wi Parata,, engari ekore e taea katoatia
te tuhituhi ki konei.
Heoi, mutu ana te korero i taua rangi,
tahuri aua te Runanga ki etahi atu wha-
kaaro. No te 18 o nga ra ka korerotia
ano. He maha ano nga mema pakeha i
korero; muri iho ka tu ko WIREMU
KATENE, ka mea;—E whakahe ana
ahau ki te tikanga o tenei korero kia
waiho ma nga Pakeha noa iho e wha-
whai ina huakina ratou. Mehemea ka
penatia i nga takiwa katoa kanui te mate
a te Maori. Ko te whawhai a Titokowaru
he hoiho te take; he nui te mate i tupu i
roto i taua mea. Mehemea ka peneitia
he tikanga i nga wahi e nui ake ana nga
maori i nga pakeha ka mate nga pakeha
i a ratou; a mehemea ka peneitia he
tikanga i tetahi takiwa e iti ana nga maori
e nui ana nga pakeha ka mate katoa nga
maori i a ratou. Mehemea kei Otakou
tenei tikanga e mahia ana ka poto katoa
nga maori o reira ki te mate. Ki taku
whakaaro me waiho enei tu mea ki te
Kawanatanga ma ratou e whakahaere.
Kua rongo ahau kua tae nga karere a te
Kingi ki toku iwi ki a Ngapuhi. Mehe-
mea ka tae nga tangata o toku iwi ki te
Kuiti katahi ka mohiotia me pehea ranei
he tikanga mo nga tangata e mahi kino
ana. Kaua tenei Runanga e tahuri atu.
E rite ana te mahi a tenei whare ki te
hanga tamariki e tahu ana i nga otaota i
te raumati, a kowai e mohio ki te wahi e
mutu ai te ka o te ahi.
KARAITIANA. TAKAMOANA.—E te Tu-
muaki, ka tu ahau ki te korero no
te mea he tikanga nui tenei ki te iwi
Maori. No roto i nga tau kua hori ake
nei i tu ai te pai ki roto ki enei motu; a
he aha te take i korerotia ai he korero
penei inaianei? He whakahe ranei tenei
ki te Kawanatanga, ki te Maori ranei?
Mehemea he tangata hou enei tangata
nana i hapai tenei korero katahi ka ahua
marama; tena ko tenei he tangata ratou
no mua i timata ai ta ratou noho ki roto
ki tenei Whare—kua kite ratou i nga he
o te motu nei. He aha rawa te take i
korerotia tonutia ai enei mea kino? He
aha te waiho ai he take korero ko nga mahi
a te Kawanatanga? I mua i tohe ahau
ki te Kawanatanga kia whawhaitia nga
maori; engari kahore te Kawanatanga i
whakaae kia patua nga maori. I tohe
ahau kia patua nga maori kino kia ahei
ai te noho pai o era i whakaae ki te Ka-
wanatanga, kia tuturu ai hoki te pai i
roto i nga wahi katoa o te motu nei.
Kihai te Kawanatanga i whakaae ki taku;
kihai i whakaae te nuinga o te pakeha.
No muri i tena ka hoki ahau ki nga
maori ki te tohe ki a ratou kia tahuri ki
te pai. Kua tohe e tonu ahau ki tenei
Whare kia kotahi te ture mo te maori
mo te pakeha. Mehemea ka tahuri te
iwi maori ki te whakararuraru, katahi ka
tika kia whakatakotoria he tikanga;
engari me whakamutu inaianei nga korero
mo te whawhai. Kua mate ano ahau i
runga i enei tikanga. Me whakamutu
nga korero mo te paua i te kau i te hipi,
ehara hoki enei i te mea tika hei take ko-
rero i roto i tenei Whare. Me waiho enei
mea ki nga tangata o ia takiwa, ara ki
nga kai-whakahaere tikanga ma ratou e
mahi. Ko nga korero mo tenei Runanga
ko nga tikanga nui mo te pai ki nga
wahi katoa o Niu Tirani. Ehara i te
mea e hapai ana ahau i te maori; kahore,
e hapai ana ahau i te pakeha. Ehara te
maori i te iwi whai rawa whai aha ranei.
Ma te pakeha, ma te iwi whai taonga e
hapai i nga tikanga o te rangimarie. Me-
hemea ka whawhai te maori kahore ia
e whakaaro he aha ranei te tukunga iho
o tana whawhai, no te mea kahore ona
taonga hei tiaki mana. Me whakamutu
rawa inaianei tenei korero mo te paua i
te kau i te hoiho.
No muri tata i a Karaitiana korero ka
whakamutua taua korero e te pakeha
nana i timata, he mea unu noa atu e ia
ki waho.
HE KORERO MO TE TONO A TETAHI APIHA
PAKEHA KIA HOATU KI A IA ETAHI
WHENUA I WAIKATO.
He tokomaha nga pakeha i korero ki
runga ki tenei tono. Ko etahi i whakaae,
ko etahi i whakahe. Muri mai ka tu ko
WI PARATA, ka mea;—
E Te Tumuaki, kahore ahau e ma-
rama ki te take e hoatu ai tenei whe-
nua ki nga tangata kua uru ki te
whawhai. Kahore e tika kia utua aua
tu tangata i roto i nga whenua kua
riro i runga i te rau o te patu. Ma te
Kawanatanga e utu i roto i etahi whenua
a ratou. Ekore e pai kia waiho ma te
maori ano, ma te iwi i mate, era tangata
e utu i roto i a ratou whenua i a te
maori. Mehemea i ki te Kawanatanga i
mua ki te hara te maori ka tangohia a

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
25
ratou whenua, penei ekore e nui te wha-
whai. Mehemea he apiha maori tenei e
korerotia nei ekore te Runanga e tohe ki
te hapai i te tikanga mo tona urunga ki
to whawhai. He maha nga Kapene
maori, kahore ano ahau i rongo kowai
ranei o ratou i whiwhi ki te whenua. I
ki Te Kuini i te Tiriti o Waitangi ekore
ia e tango i te whenua a te maori; i
pena ano hoki te kupu a Kawana Paraone
i Kohimarama.   I ki te Kawana i reira
ekore e tangohia ho whenua.; a kahore au
o mohio ana ki to Ture nana i whakanoa
taua Tiriti. Me panui pea e ahau nga
kupu a Kawana Paraone i te hui ki
Kohimarama:—
"I to whakaaetanga a Te Kuini ki a
te Kawanatanga o Niu Tirani ka wha-
katauwharetia mai tona maru ki runga
ki nga tangata maori hei tiaki; ka
whakaae hoki ia maua  a Niu Tirani mo
nga iwi maori e tiaki kei tikina mai e
tetahi hoa riri iwi ke; ka whakawhiwhia
hoki e ia nga tangata katoa rite tahi ki o
Ingarangi, tangata: a i whakaaetia, i tino
whakapumautia hoki o ia ki nga Rangatira
maori, mo nga iwi maori ki nga hapu ki
nga tangata hoki, ko o ratou oneone, me
o ratou whenua, me o ratou ngaherehere,
me o ratou wai mahinga ika, mo o ratou
taonga ake, o te iwi, o ia tangata o ia
tangata: whakapumautia ana e ia ki a
tatou hei noho mo ratou, hei mea mau
rawa ki a ratou, kaua tetahi hei tango,
hei whakaoho, hei aha—ara, i te painga ia
o ratou kia waiho ki a ratou mau ai."
Kahore ano te maori i mohio noa ki te
Ture nana taua Tiriti i whakanoa. E
kiia ana na nga kohuru a te maori i
tangohia ai o ratou whenua; engari i rite
ano nga kohuru a te pakeha ki nga
kohuru a te maori. He aha hoki te take
i puritia ai te pu me te paura ki to
maori. Mehemea ka whawhai te. pakeha
raua ko te maori me whakawhiwhi ano
te maori ki te paura me te pu. Mehe-
mea ka kore nga pakeha o tango i
te whenua katahi ka kitea ta ratou
aroha ki te maori. Kahore aku wha-
kahe mo tenei Kawanatanga, engari
mo te Kawanatanga o te taima o te wha-
whai. Me whakamutu tenei korero.
Mehemea e tika ana kia hoatu he whenua
ki tenei tangata ma te Kawanatanga e
kimi i roto i a ratou whenua ake.
Heoi, kihai i whakaaetia te whenua mo
taua apiha.
Paraire, Oketopa 13, 1871.
Ko TE TURE MO NGA KURA MAORI.
Na te MAKARINI tenei Ture i whaka-
puta ki te Runanga. He kite nana i nga
tikanga o to " Ture mo nga Kura Maori
o te tau 1867," he uaua rawa. E araia
ana e taua Ture te. hiahia o te Kawana
ki te hoatu moni hei whakatu Kura i nga
takiwa maori e pai ai ia—ko te he tena.
Kei nga whenua rawa o uta e kitea ana
taua he; nga whenua e moni kore ana
nga maori, engari ko te hiahia kia whaka-
akona nga tamariki e nui ana, a e wha-
kaae ana kia tukua mai he whenua hei
tautoko ake mo nga Kura. Te mea i
tino raru ai nga maori he kore kaore e
mohio ki te reo pakeha. Na, ko te mea
tena o whaia ana e te Kawanatanga, ko
te reo Ingarihi kia mohiotia e nga maori.
Ki tana whakaaro (ki ta te Makarini) ko
to mea rawa tena mana e arawhata te
awa hohonu e tiriwa ana i te pakeha rawa
ko te maori kia whiti tetahi ki te nohoa-
nga o tetahi. I nga takiwa kua hori atu
ua kaore i tino nui te hiahia o nga iwi
maori ki nga kura, he riro ko no nga
whakaaro ki runga ki nga mate me nga
raruraru o te motu, Ko tenei kua nui
te hiahia, kua riro pu te whakaaro o nga
iwi kia whakaakona nga tamariki, a e
puta auau tonu mai ana nga tono kia
whakaturia, ho Kura i nga takiwa maori.
WIREMU KATENE. — Heoi ano taku
korero ho hapai i tenei Ture. Ka wha-
kaao matou ko toku iwi ki tenei Ture.
Kua whakaae hoki ki tora Ture o mua.
mo te kohikohi moni, me to whakatapu
whenua mo nga kura, me te hanga i nga
whare kura. Kahore aku kupu whakahe
mo tenei Ture. Tenei taku whakaaro,
kahore ano i kaha te hapai a te. Maori i
nga tikanga kura, i mohiotia e au ki te
matou ahua i konei ekore hoki matou e
kaha ki te hopu i nga kupu katoa e vwha-
kapuakina ana e nga Pakeha.
HORI KEREI TAIAROA..—He hapai
toku i tenei Ture. Engari ma te Ka-
wanatanga e whakarite ho tikanga mo nga
tamariki pani kahore nei he oranga mo
ratou. He maha nga tamariki kei Ota-
kou heoi ano ho tangata hei tiaki i. a
ratou ko etahi matua tawhiti; a ki taku
whakaaro ma te Kawanatanga aua tu
tamariki e whakaako, Ka hapai ahau i
tenei ture, engari ma te Makarini e ma-
hara ki nga tamariki pera me era kua
whakahuatia o au. Engari ma nga ko-
miti o nga kura o whakaae i te tuatahi.
No roto ahau i te komiti kura o toku
takiwa, he tamariki ano kei reira kahore
he tangata hei utu i a ratou kai i a ratou
kakahu. Ka tohe ahau ki te Kawana-
tanga kia hapainga toku tohe.
I ki a TE MAKARINI o pai ana nga.
korero a Taiaroa. E hiahia ana Te
Kawanatanga kia maha nga tamariki
Maori e uru ki nga kura.
Tera ano etahi Pakeha i uru ki tenei
korero, i whakapai katoa ratou. Ko
tetahi i ki ki tana whakaaro ko te mea.
tino pai he kura kotahi mo nga tamariki
Maori mo nga tamariki Pakeha; ma
tera hoki e hohoro ai te mohio a te tama-
riki Maori ki te reo Pakeha.
KARAITIANA. TAKAMOANA. — E wha-
kapai ana ahau ki te whakaaro a te
pakeha i ki na kia kotahi te kura mo nga
tamariki maori me nga tamariki pakeha.
He mea pai rawa tera. Titiro ki te kura
i Wairarapa, i haere nga minita ki te
tirotiro, ki ana ratou kua mohio nga
tamariki; engari kahore aua tamariki i

26
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
mohio no te mea he tamariki maori
anake ratou; a taea noatia te mutunga
o taua kura i te kuare tonu nga
tamariki. Mehemea ka uru tahi nga
tamariki o te pakeha o te maori ki te
kura kotahi, katahi ka mohio; katahi
hoki ka titiro atu nga matua o nga
tamariki pakeha, a ekore nga kai titiro o
nga kura e ki kua mohio nga tamariki i
te mea kahore ano i mohio noa. Ekore
ahau e pai kia wehe ke nga tamariki
maori i nga tamariki pakeha, engari me
noho tahi. Ekore hoki ahau e pai ma
nga minita anake enei kura e whaka-
haere, engari ma te Kawanatanga kia tika
ai te whakaako i nga tamariki. Mehe-
mea i waiho ki to Kawanatanga te wha-
kahaere i mua tera pea kua tino mohio
etahi o nga tamariki maori. Ko nga
whenua kua hoatu ki nga mihinare me
whakatapu mo nga kura. Kaua nga
minita e whakahaere i nga kura, engari
ma ratou e whakaako nga mua kua kau-
matuatia. Me whakahoki mai nga whenua
ki nga Komiti o nga kura. He maha nga
tamariki kua tae ki nga kura kua kauma-
tuatia a kei te noho mohio kore inaianei.
Taite, te 19 o Oketopa, 1871.
HE RUNANGA MO NGA TAKIWA O RARO.
WIREMU KATENE.—Maku e ata wha-
kamarama te putake o taku tono mo
tetahi Runanga mo toku takiwa, hei reira
ka kitea ai e nga pakeha mehemea ka tika
kia whakahengia e ratou. Ko nga mahi ma
taua Runanga koia enei:—Te tuatahi, hei
awhina i nga Kai-whakawa i nga taima
ekore nga maori e whakarongo i a ratou
whakataunga. Tuarua, hei hapai i te mahi
whakaako i nga tamariki. Tuatoru, hei
whakahaere i te mahi hanga rori. Tua-
wha, hei whakaoti pai i nga raruraru a
nga maori ki a ratou whaka-maori. Tua-
rima, hei whakaoti i nga raruraru a nga
maori ratou ko nga pakeha i runga i te
mahi nihi whenua—i nga raruraru hoki
mo nga kau me nga hipi. Ko nga putake
kau ia enei. Tera ano hoki tetahi mahi
ma taua Runanga, ko te whakahaere tika
i nga moni mo nga rori. Ma taua
Runanga hoki e ata titiro nga tono a nga
tangata maori e tukua mai ana ki te
Kawanatanga; ma te Runanga e wha-
kaae i te tuatahi katahi ka tukua mai.
Ki taku mahara ehara tenei tono aku i
te mea taimaha. E tono ana ahau i taua
Runanga mo toku takiwa anake, kahore
ahau e ki kia tae tona mana ki tetahi
atu takiwa. Me timata i tera taha o
Akarana haere tonu ki raro rawa. Ka-
hore ahau e mea me maori anake mo
tenei Runanga, engari me hawhe pakeha
me hawhe maori kia mahi tahi ai ratou
i nga tikanga mo nga rori. Mehemea
ma tenei Runanga e whakahaere nga
moni mo nga rori katahi ka pai—ma
tenei Runanga ano hoki e kohikohi nga
moni mo nga rori. Kahore he raruraru
e tupu i roto i te maori i runga i tenei
mea, ka noho noa iho ratou, ma te Runa-
nga e whakahaere nga tikanga. Heoi
ano te mea ahua taimaha ko te utu mo
nga tangata o te Runanga. Ki taku wha-
kaaro ma te Kawanatanga e utu. Ekore
e kiia e au era e penei te roa o te no-
hoanga o taua Runanga me te roa o te
nohoanga o tenei whare; ekore e roa
rawa.
I ki a TE MAKARINI e whakapai ana
te Kawanatanga ki te tono a Wiremu
Katene; engari ekore e taea i tenei noho-
anga o te Runanga te whakaoti i nga
tikanga katoa i whakaaturia mai e ia.
Engari kua oti te whakarite kia homai he
ture mo te mahi i nga rori. Ko te taha
mo te utu o nga tangata o te Runanga
ekore pea e taea; engari me pena ano
ratou me nga Runanga Rori a te pakeha,
kahore he utu. He mea pai rawa tenei
hiahia a Ngapuhi, otiia ehara i te mea no
naianei i timata ai ta ratou hiahia kia rite
tahi ratou ki te pakeha kia uru ki ona
tikanga, kaore, no te tuatahi ra ano.
Paraire, Oketopa 20, 1871.
HE PATAI MO NGA MAORI MO ROTO I
NGA RUNANGA O NGA POROWINI.
I patai a HORI KEREI TAIAROA
ki te Minita mo te taha Maori mehe-
mea ka whakatakotoria a tera nohoanga
o te Runanga he Ture mo nga maori kia
uru ki nga Runanga o nga Porowini?
Ki tona whakaaro hoki ho mea pai kia
uru te maori ki aua Runanga.
I mea a TE MAKARINI kua oti ano
to Ture mo taua mea, engari kei nga
Runanga o nga Porowini kei nga Hupa-
ritenete te whakamananga.
Wenerei, Oketopa 25, 1871.
MO NGA WHENUA RAHUI.
I patai a HORI KEREI TAIAROA ki
te Minita mo te taha Maori mehe-
mea i whakamana e te Kawana nga
pakeha nana i hoko nga whenua a nga
tangata maori o Ngaitahu? A nawai i
whakamaua aua Pakeha ki te whakarite i
nga whenua rahui mo nga Maori? A
mehemea kei te mau tonu nga pukapuka
tuku whenua me nga pukapuka whaka-
tapu i aua whenua rahui, kua noa ranei?
E hiahia ana hoki ia kia rongo ia mehe-
mea kei te mana tonu nga whakaritenga
whenua rahui i whakaaetia i to tau 1853.
Kua rongo ia ko etahi o nga kupu i
roto i aua pukapuka kahore ano kia
whakamanaia noatia e te Kawanatanga,
me etahi o nga kupu mo nga whenua
rahui hoki kahore ano i oti noa. Mehe-
mea kei te kore tonu ka whakaaro ia kua
noa aua pukapuka hoko whenua, me nga
wahi ano hoki kua rahuitia mo nga
maori.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
27
I whakahokia atu taua patai e TE
KIHIPANE (i te ngaronga o te Makarini).
E tika ana, na te Kawanatanga i whaka-
mana te hoko whenua me te whakarite i
nga wahi rahui mo nga maori o Ngaitahu.
Ko aua whenua rahui ua kei te mana ano.
Mehemea ka ata whakamaramatia mai te
wahi i he ki te whakaaro a Taiaroa ma
ka ata tirohia e Te Kawanatanga. Ekore
e taea te whakahoki tika i te patai penei
me ta Taiaroa, engari ko nga kupu katoa
a nga tangata i whakaritea e te Kawana-
tanga e hiahia ana te Kawanatanga kia
whakaotia tikatia.
Taite, te 26 o Oketopa, 1871.
MO NGA KARAUNA KARAATI.
I patai a WI PARATA, ki te Kawana-
tanga mehemea e tika ana kia whakapu-
taina ho Karauna karaati mo o tetahi whenua
i te mea kahore ano i mohiotia nga eka o
taua whenua. I ki ia ko te take o tana
patai he mea kia mohiotia ai te tikanga
a te Kawanatanga mo nga whenua maori,
mehemea hoki e tika ana kia whakaputai-
na he karaati mo nga whenua kahore ano
i mohiotia nga eka o roto, no te mea kua
rongo ia ki nga Kai-whakawa o to Kooti
me ruri te whenua katahi ka tika kia
whakawakia; otira kua oti pea te hanga
he ture hou mo taua mea. I tono ia ki
te Kawanatanga kia whakamaramatia mai
tenei e ratou, no te mea ko te karanga o te
maori e ata mohio ki enei mea tetahi
take o nga raruraru o te Kooti Whenua
maori. Ki tana whakaaro kahore i ata
whakamaramatia enei mea ki nga maori
kia ahei ai ratou te whakahaere tika
i a ratou korero i to aroaro o te Kooti;
a ko te kore whakamarama ka waiho hei
tako whakapouri i nga maori. Heoi, ka
tono ia ki te Kawanatanga kia utua taua
patai.
Ka mea a TE MAKARINI.—Kahore ia i
mohio mehemea kua whakaputaina he
Karauna Karaati i te mea kahore ano te
whenua kia ata ruritia. kahore hoki he ture.
Ki tana whakaaro kei to pohehe pea a Wi
Parata mo taua mea. Ko te kupu mo te
Ture mo te Kooti Whenua kai te wha-
kamaoritia taua Ture e te Kawanatanga
kia kitea ai e nga maori, kia mohiotia ai
ratou i mua o to whakaotinga o taua Ture
e te Runanga.
Paraire, Oketopa 27, 1871.
TE TURE MO NGA RUNANGA WHAKA.-
HAERE RORI I ROTO I NGA TAKIWA
MAORI.
Na TE MAKARINI i timata te korero
mo tenei Ture. I ki ia ko te putake o
tenei Ture i whakatakotoria ai ki te aro-
aro o te Runanga hei whakamana i te
whakatu Runanga hei whakahaere i te
mahi rori i roto i nga takiwa Maori. Na
Wiremu Katene i ki he mea pai kia uru
nga tangata maori o tona takiwa ki te
whakahaere i to mahi rori. Kua hiahia
hoki nga Maori o reira ki te hapai i te
mahi whakaako i a ratou tamariki mo
etahi atu mea e ahei ai ratou ki te wha-
katakoto tikanga mo to ratou takiwa.
Ko taua iwi ko Ngapuhi he iwi noho pai
tonu. He maha a ratou tikanga hapai i
te mana o te Kuini kua kitea i roto i nga
tau kua hori ake nei; koia ia i whakaaro
ai me hapai e te Runanga Nui te hiahia o
taua iwi, na reira hoki i homai ai e Te Ka-
natanga tenei Ture hei whakamana i Te
Kawana ki te panui i nga takiwa e mana
ai tenei Ture. He mea pai hoki kia wha-
kamana te hiahia a nga maori mo nga
mea penei, koia ia i tono ai kia wha-
kaaetia tenei Ture.
WI PARATA.  E Te Tumuaki, ka
tono ahau kia whakamaoritia tenei Ture
—kahore ano hoki kia whakamaoritia—
kia ahei ai matou ki te titiro mehemea e
pehea ana ranei nga kupu o roto. Ka-
hore ahau e ata marama ki te kupu a Te
Makarini e ki ra tera ua Wiremu
Katene i tono i homai ai tenei Ture.
Kahore ahau e pai kia tau ki toku
takiwa. Ki taku whakaaro me waiho
nga ture penei kia noho ra ano he
tangata maori ki tera wehenga o te
Runanga, ki roto hoki ki te Kawanata-
nga; he mea hohoro rawa te homai i tenei
Ture inaianei. E wehi aua ahau kei
pera me te Ture mo te Kooti Whenua
Maori; pai noa atu nga kupu whakamara-
ma mo taua Ture, engari no te whaka-
maoritanga no te taanga katahi matou
ka kite e rere ke ana. Me whakamaori
enei ture katoa i mua o to korerotanga
kia marama ai matou. Me ata whaka-
marama mai hoki mehemea mo Ngapuhi
anake tenei Ture.
1 ki te TUMUAKI ka whakamaoritia
taua Ture i mua o te Komititanga.
WIREMU KATENE. — I whakaaro a-
hau kua oti te Ture mo nga Runanga
Whakahaere Rori. I te taima i tu ai te
korero mo taua Ture ka whakahengia e
matou e nga maori tokowha nei; heoi,
kihai i taea e matou te turaki. I tu
katoa nga pakeha o te Whare nei ki te
whakahe mo ta matou tohe kia turakina
taua Ture. No to otinga ka whakaaro
ahau maku e kimi he tikanga hei whaka-
haere pai i taua Ture i roto i toku takiwa.
E hiahia ana ahau kia UTU matou nga
maori ki taua tu mahi i roto i o matou
takiwa. Ki taku whakaaro ka taea e matou
e nga maori. Kei te mohio ahau ki nga
tikanga o tenei Whare ahakoa he tauhou
ahau ki konei. Heoi, kite ana e au kua
oti te Ture mo nga Runanga whakahaere
Rori, katahi ahau ka kimi i tetahi tikanga
hei whakahaere pai i taua ture i roto i to
matou takiwa. Ekore e pai ma Wi
Parata e whakahe taku tono. Ka waiho
e au ma te Runanga katoa e whakahe,
katahi ahau ka mohio ki toku tika ki
toku he. He maha aku mea i hapai ai
kua whakahengia e te Runanga nei, heoi
ka waiho e ahau ki a ratou to whakaaro.
Ekore ahau e pai kia hoki ki nga tikanga
maori o mua, he tikanga  kino hoki. E

28
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
kimi ana ahau i tetahi tikanga hou hei
hapai i nga maori i roto i toku takiwa.
Mehemea ka kawea ketia nga moni e
kohikohia ana e nga Runanga rori katahi
ahau ka whakahe i tenei ture; tena ko
tenei ko aua moni mo nga rori anake i
roto i te takiwa i kohikohia ai ka
hapainga e au. Ina hoki ahau ki toku
iwi ka korero ahau i aku mahi i konei,
ki te mea ka whakahengia e ratou maku
e panui ta ratou whakaaetanga i te aro-
aro o te Runanga nei. Otira ekore e
taea te pehi aua Runanga Rori, ki taku
mahara ka tini haere. Ko te iwi maha
tenei ko to pakeha, a na te pakeha i
hanga te Ture mo nga Runanga Rori;
na reira i pai ai a ratou whenua, pai ake i
a te maori.
I ki a MAKARAURI  na nga raruraru o
te takiwa ki a Wi Parata i pera ai pea
aua korero; otira ho ture pai rawa tenei
mo Ngapuhi. E hiahia ana nga maori o
reira ki te kohikohi hei whakapai i nga
rori, engari tera ano nga take i kore ai e
puta ki a ratou etahi o nga moni a te
Kawanatanga i whakatapua mo nga rori.
Kotahi take ko nga whenua kua oti te
hoko e te Kawanatanga e takoto a, na i
waenganui o nga whenua a nga pakeha o
nga whenua a nga maori. Engari he
mea pai rawa kia tu he Runanga penei i
roto i nga takiwa. I tera tau e £50, 000
i whakatapua mo nga Runanga Rori,
kahore rawa tetahi hereni o tera moni i
hoatu mo Mangonui mo Peiwhairangi, ko
te take kahore he Runanga Rori. He
nui nga moni a Ngapuhi kua. pau ki te
mahi rori, he nui hoki ta ratou mahi rori.
Ko ta ratou hiahia tonu hoki kia whiwhi
ratou  ki nga painga mo to ratou takiwa,
kia hapainga hoki te ture me te pai ki
reira.
HORI KEREI TAIAROA..—Kahore aku
whakahe ki a Te Makarini mo tenei
Ture, engari kei te whakahe ahau ki te
Ture nei. He tini noa atu nga pukapuka
a nga tangata o te Waipounamu mo tenei
mea kei te tuara o to Minita mo te taha
maori e pikau ana. Ko tenei Ture me
ata whakarite mo Ngapuhi anake. Kua
oti tetahi Ture mo nga Rori i mua tata
atu nei, engari no te taenga ki tera wehe-
nga o te Runanga ka hapainga a matou
kupu whakahe mo taua ture i whakapuaki
ai i konei, ka whakakorea tera wahi o te
Ture i whakahengia e matou. Ka wha-
kahe ahau ki tenei ture, engari me whaka-
maori katahi ka marama. E hiahia ana
hoki ahau kia hoatu he kupu ki roto ki
tenei Ture kia kaua e whakamana ki nga
wahi ekore e paingia e nga Maori. I ki
a Wiremu Katene ka hoki ia ki ona iwi
hei reira ka mohio ai ia ki a ratou whaka-
aro, whakahe ranei whakatika ranei;
otira ekore tena tikanga e marama ki
toku titiro iho. Era ano ahau e kaha ki
te whakatakoto tikanga mo tenei Ture,
engari me matua whakaae te iwi. Ekore
e pai maku e whakararuraru te iwi. Ma
ratou e ata whakarite i to tuatahi hei
reira ka kaha ai ahau ki te mahi. Mehe-
mea ka raruraru ratou na ratou ano i
raruraru ai, ekore ahau e he.
No muri i a ia ka tu a TE TUA-
NATANA (Mr. Swanson), he Pakeha no
Akarana. Ka ki ia he mea tika
kia whakamaoritia tenei Tare. I
whakaaro ia kua oti te ki i roto i te
Runanga kia whakamaoritia nga ture
penei, engari tera ano pea ka mahia i
runga i te kupu a Te Makarini. E tika
ana ano etahi o nga kupu whakahe a nga
maori, e pai ana kia korero ratou ko nga
tangata o o ratou iwi. Ko te hapai ano
ia i tenei Ture, engari me whakahaere e
te Kawanatanga i runga i to tikanga nga-
wari i te tikanga aroha hoki ki te iwi
Maori; mehemea ka penatia ka awhinatia
ratou e te Runanga, kahore hoki i mea
nga Pakeha o roto i te Runanga kia
whakataua nga mea e whakakinotia ana e
nga Maori ki runga ki a ratou.
KARAITIANA TAKAMOANA.—E tika ana
te kupu a Taiaroa mo nga pukapuka
kua tukua mai ki te Kawanatanga
mo nga Runanga whakahaere Rori. Ki
taku whakaaro ma nga Maori e ata wha-
karite i to tuatahi. Ekore hoki ahau e.
pai kia ki ratou naku ratou i whakararu-
raru i runga i taku hapai i tenei ture.
Ki toku ake whakaaro he ture pai tenei,
engari kahore ahau e mohio mehemea
ranei ka whakapaingia  e etahi atu tangata
o to iwi maori. Engari me waiho ma
ratou o whakaae i te tuatahi katahi ka
whakamana ai i tenei ture. Ekore ahau
e pai kia ki ratou naku te he. Ko taku
hapai i tenei ture mo toku takiwa anake
ekore ahau e ahei ki te hapai mo etahi.
atu.
I ki a TE MAKARINI ko te tikanga o
tenei ture mo nga wahi anake e hiahiatia
ai e nga maori. Kahore i kiia kia tau
tenei ture ki etahi wahi, engari ki Nga-
puhi anake i te tuatahi. Otira e tika ana
kia whai mana te Kawana ki to whakatau
i tenei ture ki etahi atu takiwa mehemea
ka paingia e nga maori. Ko te take i
kore ai e oti te whakamaoritanga o tenei
ture ko te torutoru o nga kai-whakamaori
hei mahi.
Katahi ka pootitia taua ture—e 32 ki te
hapai, 10 ki te whakahe. Ko te maori i
hapai ko Wiremu Katene, ko nga maori i
whakahe ko Wi Parata, ko Karaitiana
Takamoana, ko Hori Kerei Taiaroa.
Heoi, whakaaetia ana i runga i te reo o
te tokomaha.
KO TE TURE MO TE WHAKAHAERE  I TE
MAHI HANGA RORI REREWE ME ERA
ATU MAHI NUNUI.
I roto i te korero mo tenei ture ka tu
ake a
WI PARATA, ka mea ia: He kupu ano
taku mo tenei mea. Ko nga whenua e
pau ana i nga rerewe ma te Kawanatanga
e hoko; ki te kore, akuanei ka waiho hei
take raruraru. Mehemea ka whakahe
nga maori ki nga rerewe kei haere i runga

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
29
i o ratou whenua, kaua te Kawanatanga
e tohe; mo ata mahi marire, kaua e
hohorotia te mahi. Mehemea ka penei te
mahi a te Kawanatanga katahi ka oti pai
nga rerewe, ekore e tupu he kino penei
me nga kino o nga tau kua hori ake nei.
Kua nui nga raruraru o tenei motu, koia
ahau i mea ai kia kaua e pakeke te mahi
a te Kawanatanga, engari me mahi marire
kei tupu he kuraruraru. Ekore ahau e
pai ma nga huparitenete e mahi, mehemea
ka uru ratou ki enei mahi ka nui te
raruraru ki nga maori ki nga huparitenete
ano hoki. Ko taku i pai ai ma te Ka-
wanatanga nui o Niu Tirani e whakahaere
enei mahi katoa.
Mane, 30th Oketopa, 1871.
I tu a KARAITIANA TAKAMOANA, ki te
whakaatu i tetahi tikanga whakaiti i te
mana o te Runanga Nui. I ki ia kua
whakawakia  ia i roto i te Kooti Whakawa
i Nepia i tona ngaronga mai ki nga mahi
o te Runanga, hinga aua ia. Koia ia i tono
ai kia puta he kupu ma te Tumuaki kia
whakakorea taua whakawa.
I ki te TUMUAKI, kua korero a Karai-
tiana ki a ia mo taua mea nei, kua kimihia
e ia nga tikanga o taua whakawakanga,
kua kitea no roto i nga ra kotahi tekau i
mua atu o te ra i timata ai te Runanga te
ra i tuhia ai te tamana ma Karaitiana;
heoi, kua kore taua whakawa me ona
tikanga katoa.
Turei, Oketopa 31, 1871.
HE PATAI MO TE MAHI A NGA KOMIHANA
MO NGA WHENUA RAHUI.
I patai a WI PARATA kia whakamara-
matia mai e Te Kawanatanga mehemea i
mohio ratou i whakamaramatia ranei e
nga Komihana mo nga Whenua Rahui
nga tikanga o to ratou mahi ki nga maori
ki raro ki te mana o nga Ture mo nga
Whenua Rahui.
I ki ia ko te take o tana patai he nui nga
raruraru mo enei whenua, he nui nga
mate i tau ki runga ki nga maori. Kahore
ia e mohio mehemea ka kaha te Runanga
ki te whakakore i nga mahi a nga Komi-
hana. Ko nga whenua i Porirua ka nui te
raruraru.
I ki a TE MAKARINI kua rongo ano ia
kei te raruraru nga whenua i Porirua,
ara nga whenua kua oti te homai ki nga
Komihana. Engari ko te Komihana o te
takiwa i homai ai aua whenua kua mutu
tana mahi Kawanatanga. Kua ki ia ki
te Komihana hou kia ata tirohia mari-
retia nga raruraru o nga wahi i whaka-
huatia e Wi Parata, hei reira ka ahei ai
te whakaatu ki taua Komihana i nga mea
i kitea e nga maori. I ki hoki a Te
Makarini kahore ano ia i rongo ki tetahi
kupu whakahe mo etahi atu o nga Komi-
hana, no te mea i tika ta ratou mahi.
I ki a WI PARATA e marama ana nga
kupu a Te Makarini, e pai ana kia kimi-
hia nga tikanga o aua whenua e te
3
Komihana hou. Engari ko nga Tuae mo
nga Whenua Rahui kahore ano i whaka-
maoritia kahore ano i tukua ki nga maori
kia mohio ai ratou. No reira ka noho
mohio kore nga maori ki nga Ture whai
tikanga nui ki a ratou; a ka kore ratou e
whakahaere i aua ture ka kiia he ngoikore
no ratou. Ko te tino putake o te he kei
nga Komihana, kei to Kawanatanga,
no to mea kei te kuare te maori; a puritia
ana nga ture kahore e whakamaramatia
aua ki a ratou.
Taite, Nowema 2, 1871.
HE PATAI MO NGA PUKAPUKA. TUKU
WHENUA. O TE WAIPOUNAMU.
I patai a TAIAROA ki to minita mo to
taha maori mehemea ekore te Kawana-
tanga e pai kia whakatakotoria ki. runga
i to teepu o te whare nei nga tauira o nga
pukapuka tuku whenua i tuhia e nga
tangata maori o te Waipounamu, o
Rakuira, o te hokonga ki a Te Kuini ki a
Wairaweke ma hoki?
I ki a TE MAKARINI.—Kua oti ano aua
pukapuka te ta i mua i roto i nga
pukapuka o te Runanga Engari kahore ia
i mohio mehemea kua whakamaoritia;
otira ko etahi kua whakamaoritia. Ko
te whakaaro a te Kawanatanga kahore he
tako mo to whakapau noa i te moni ki te
ta i nga pukapuka kua oti ano te ta i
mua. Mehemea e hiahia ana a Taiaroa
kia kite ia i tetahi o aua pukapuka maua
o whakaatu mai ko tehea ranei, a ka
whakaaturia e te Kawanatanga ki a ia.
Ko te nuinga o aua pukapuka kua oti
te ta.
I patai ano a TAIAROA mehemea ko
tetahi o nga take i kore ai te Kawana-
tanga e whakaao ki te homai i nga
pukapuka tuku whenua o te Waipounamu
he wehi, i runga i te whakaaro a te
Tino Roia, kei whakahengia te tikanga o
aua pukapuka e nga maori no ratou te
whenua mehemea ka tu he roia hei hoa
mo ratou?
Ki aua a TE MAKARINI.—Kahore rawa
he wehi a Te Kawanatanga, engari  ko ta
ratou whakahe kahore he tikanga e taia
tuaruatia ai nga pukapuka kua oti i
mua to ta.
Mane, Nowema 6, 1871.
MO NGA PUKAPUKA. TUKU WHENUA O
TE WAIPOUNAMU.
He tono ua HORI KEREI TAIAROA..—
1 mea ia kia homai ki runga ki te teepu o te
Whare nei, kia taia hoki ki nga pukapuka
o te Runanga nga tauira o nga pukapuka
tuku i nga whenua maori i te Waipounamu
i Rakuira hoki, me nga ingoa o nga tangata
na ratou i tuhituhi me nga mapi hoki, me
te whaka-pakehatanga tika ki te reo
pakeha. I ki ia:—Kahore he take mo
enei pukapuka kia puritia, te homai ki
te Runanga nei. Kotahi tako pea mo te
puritanga ko te kupu a tetahi tino roia
mo te he o etahi o nga kupu o enei puka-

30
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
puka. Mehemea ka pena akuanei pea
tae ai nga maori ki tetahi atu tino roia.
Ki taku whakaaro me homai aua puka-
puka, me whakaoti e te Kawanatanga nga
kupu o aua pukapuka. I ki hoki te Ka-
wanatanga ka utua aua whenua, ka wha-
kahokia mai tetahi wahi mo matou, ka
whakaturia hoki he kura, he whare-
turoro. He maha nga mea kahore ano
kia oti i te Kawanatanga. Me hanga e
te Kawanatanga he ture hei whakaoti i
aua mea. Ekore e tika kia waiho aua
kupu kia ngaro, no te mea i hoatu aua
whenua ki a te Kuini i runga i te whaka-
aro he iti te utu a ka whakamana nga ki i
whakapuakina ki nga maori. Ko etahi
mea ekore e tika kia whakaotia e mahia
ana e te Kawanatanga. Engari ko enei
kupu ki nga maori kahore ano kia whaka-
mana. Ki taku whakaaro mehemea ka-
hore he tikanga o aua kupu, kahore hoki he
tikanga o nga pukapuka tuku whenua; a
ka whakaaro ahau kei au tera moutere, ka
whakaaro hoki ahau e noho rongotaima
ana nga pakeha o tera moutere ki au.
Heoi ra aku korero. Engari kai te hiahia
ahau kia whakamana e te Kawanatanga a
ratou kupu.
I ki a TE POKIHA.—No roto i nga ra
kua pahure ake i ki te Kawanatanga kua
oti noa atu te ta te nuinga o aua puka-
puka, kua homai ki te Runanga. Ehara  i
te mea ma nga maori e whakararuraru.
Engari ma tera hunga whakarihariha, ma
te Pakeha-maori, e whakariro ke nga kupu
o roto o nga pukapuka tuku whenua; ka
haere pea ki nga roia hei kawe ki te wha-
kawa; a ahakoa riro i te Kawanatanga te
tika he nui ano te raruraru me te moni
hoki ka pau noa iho i runga i taua tu
mahi. Heoi ra, ki tana whakaaro ma te
Minita mo te taha Maori e titiro nga
pukapuka hei homai ki te Runanga.
I ki a TE RORETANA e tika ana, kua oti
te nuinga o aua pukapuka to ta. Ka
hapai ia i te tono a Taiaroa, no te mea i
hiahia ia (a Te Roretana) kia kitea e nga
maori kua oti enei whenua te hoko, kei te
tika nga pukapuka, he nui hoki nga
whenua kua rua nga utunga. Kahore he
take ki taua whakaaro e puritia ai enei
pukapuka. Kei te mohio hoki ia e hiahia
ana te Kawanatanga ki te whakamana i
nga tikanga katoa o nga kupu ki nga
maori o te Waipounamu.
Whakaaetia ana te tono a Taiaroa.
TE KOOTI WHENUA. MAORI.
I patai a WI PARATA he aha te take e
taea ai e te Kooti Whenua Maori te whaka-
puta i tana kupu whakatau mo nga whenua
i te mea kahore ano i kitea nga eka o roto
i runga i te ruri marire. Ka ki ia i wha-
kaaro nga maori me ruri nga whenua me
tuku te mapi ki te Kooti katahi ka ahei
te whakawa, te whakatau hoki i te whenua.
Ka patai ia mehemea na te Runanga i
hanga he ture hei whakamana i te mahi a
Te Kooti mo nga whenua kahore ano i
ruritia. Ko tera hoki tetahi take o te
raruraru a nga maori mo te Kooti
whenua. Hua noa te maori i mua ma te
tangata nona te whenua e tuku i te panui
ki te Kooti, tena ko tenei kua riro ma te
Kawanatanga e tuku i nga tono ki te
Kooti. I ki hoki ia ko nga kupu a
nga Kai-whakawa e tika ana ranei, kua
puritia ranei tetahi wahi o te Ture—ma te
Kawanatanga e hanga he ture hei whaka-
tika i tenei mea. Mehemea na te Runanga
tenei tikanga kahore ano te Ture kia taia
hei titiro iho ma nga maori.
I ki a TE MAKARINI ko te Ture e mahi
nei te Kooti whenua ko te Ture o te tau
1865. Ehara i te mea he ture hou te ture
o te Kooti; e tika ana ano kia whakawa-
kia he whenua i te mea kahore ano i oti
te ruri. He maha nga whenua i waenga-
nui o te motu nei i whakawakia  i te mea
kahore ano kia ruritia; engari i mua o te
putanga o nga Karauna Karaati ka tukua
nga mapi o te ruritanga ki te Kai-titiro
mapi i Akarana.
Ka mea a WI PARATA kua mohio ia ki
te tika o nga kupu a te Makarini mehemea
kua oti te ture te whakamaori. Kaihore
he maori i roto i te Paremete i te tau i
hanga ai taua ture, ko tenei me hanga hou
aua ture inaianei. He nui te raruraru o
nga maori ki enei ture, no te mea kahore
e whakamaramatia  ki a ratou.
MO NGA WHENUA I HOATU E NGA MAORI
I MUA MO NGA KURA.
He tono tenei mo nga whenua i hoatu
i mua e nga maori mo nga Kura kia
whakahokia inaianei ki nga komiti o nga
kura, kia puta ai nga painga o aua whenua
hei oranga mo nga kura.
I ki a KARAITIANA TAKAMOANA.—I
tono ai ahau i tenei mea he mahara noku
he mea pai kia whakaakona nga tamariki.
E hiahia ana ahau kia whakahokia mai
nga whenua i hoatu i mua ki nga mihinare.
Kua kite matou inaianei i te kuaretanga
a te maori—koia nga maori i tono ai ki te
Kawanatanga kia homai he kura mo a
ratou tamariki. Kua mohio matou kua
hoatu he whenua i runga i te tono a te
Kawanatanga me te Pihopa hei oranga
mo nga kura mo nga tamariki maori. I
tenei wa kei te kuare ano nga tamariki;
ko, etahi kua pakeketia kei te kuare tonu;
ko etahi kua mate i roto i te kuaretanga.
Na, e tono ana matou kia homai enei
whenua ki nga komiti o nga kura.
Kahore aku whakahe ki a te Pihopa
ki nga mihinare, otira ki taku wha-
kaaro me mutu ta ratou whakaako
i nga tamariki maori. Kua maha
nga tau i whakaakona ai nga tama-
riki e ratou a kahore kia mohio noa, he
mea whakaako aua tamariki ki te reo
maori anake. Ko te tono a nga maori
katoa o tenei motu ki te Kawanatanga e
tono ana kia whakaakona nga tamariki
maori ki te reo pakeha anake. Ko nga
whenua i hoatu ki nga mihinare i mua ka
pai hei oranga mo nga kura. He whaka-

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
31
puaki kau taku i taku mahara; ma to
Runanga te whakaaro kia peheatia ranei.
E hiahia ana ahau kia rongo mehemea e
whakapai ana te Runanga nei kia uru nga
tamariki mauri me nga tamariki, pakeha
ki to kura kotahi. Ma tenei Runanga
te whakaaro mo nga kura katoa o Niu
Tirani. Ko etahi o nga whenua nei na
to maori anake i hoatu, ko etahi na te
Kawanatanga tetahi wahi na nga maori
tetahi wahi. Ekore ahau e whakaroa 
kau i taku korero—ka waiho to Runanga
nei mana e  whakapai, e pehea ranei.
I ki a TE MAKARINI  ka nui te mahi o
te Kawanatanga o mua mo tenei mea, a
kimihia ana nga tikanga o aua whenua;
kua kitea kahore i ata rite te whakaako-
ranga o etahi ki te tikanga i whakaarohia
ai i te orokotimatanga o to mahi. A tera
tau ka whakatakotoria o Te Kawanatanga
he Ture hei whakahaere pai i nga whenua
i hoatu i mua mo nga kura me nga mea
pera. E tika ana ano to kupu mo to
kuare  a nga tamariki maori. E pai ana hoki
to kupu a Karaitiana kahore e tau tana
whakahe ki nga mihinare. He nui tonu
te hiahia a nga mihinare ki to whakaako i
nga tamariki maori. Engari na nga maori
ano pea te take i kore ai e taea ta ratou
hiahia. Otira no naianei katahi ka
maharatia, ka tahuri te iwi maori ki te
whakaaro ki te mahi kura kia oti ai a
ratou tamariki te whakaako ki te reo
pakeha. Ko te tino mea nui tena e kotahi
ai nga Iwi e rua, ara kia whakaakona te
maori ki te reo pakeha. Ko tetahi tika-
nga a te Kawanatanga mo nga kura, ka
hoatu nga moni mo nga kura anake e
whakaako ana i nga tamariki ki te rou
pakeha. He tohu pai he tohu mo te
rangimarie te tohe a nga maori kia whi-
whi ratou ki nga painga e puta mai ana i
roto i te mohiotanga.
Ka mea a TE WIREMUHANA e tika ana te
kupu whakamutunga a te Makarini. He
tohu pai rawa tenei, ara to tohe a te iwi
maori kia whiwhi ratou ki nga painga o
te mohiotanga. He maha ano ia nga kura
i tenei motu i mua o te whawhai, na nga
raruraru i mutu ai aua kura. Mo te
kupu a Karaitiana, mo te korenga o nga
tamariki maori i whakaakona e nga
mihinare ki te reo pakeha, ka ki ia i kaha
ano a Te Rira (Minita Weteriana) ki to
whakaako i nga tamariki maori ki te reo
pakeha i te kura i Tiri Kingi. I tae ano
ia (a Wiremuhana) ki Waipa, kitea ana e
ia i reira te kura a Maata Patene—he mea
whakaako taua wahine i te kura i Tiri
Kingi—he reo pakeha te reo i whakaakona
ai nga tamariki o taua kura i Waipa. Ko
Anaru Patene, he Kai-tuhituhi no te
Kawanatanga, ka nui tana mohio ki te
reo pakeha, he mea whakaako ano hoki ia
i Tiri Kingi. I pai ano hoki te kura mo
nga kotiro i Taurarua, Akarana; ko te
wahine o Te Kihiringi te rangatira o
taua kura. Tera ano hoki te kura a Te
Peneha i Tarawera, koia ia i ki ai ekore e
tika kia kiia kahore nga mihinare i kaha
ki te mahi.
Mutu ana tana korero i konei.
Nowema 11, 1571.
MO TE TAIMA E NOHO AI ANO TE PARE-
METE.
Na tetahi o nga mema mo Otakou i
timata tenei korero mo te taima e hui ai
to Paremete, ara he mea nana kia kaua e 
hohoro te hui, engari me nuku atu ki tua
o te tau.
He tini nga pakeha i korero mo tenei
mea; a no waenganui o te korero ka
tu a
WI PA RATA ka mea, he kupu aua ki
te Runanga, no te mea he mea tika kia
whakaatu nga mema katoa i o ratou
mahara. Kua tae mai hoki to maori ki
roto ki te Runanga, ekore e pai kia noho
puku ratou, koia ia i tu ai ki te whakaatu
i nga take i whakahe ai ia i te kupu kia
kaua a hohoro to hui ano o te Paremete.
I ki ia. i mua, i te takiwa kahore ano i
noho te maori ki te Runanga, i mahara
ratou e hui ana te Paremete i ia tau, i ia
tau; na, no to ratou taenga mai ki roto
ki te Runanga katahi ia ka rongo e meatia
ana kia kaua e hui mai ano i roto i te tau,
engari me nuku atu ki tua o to tau. Na
nga maori ratou i tono mai ki reira hei
whakapuaki i o ratou whakaaro mo nga
tikanga a te Kawanatanga i ia tau, i ia
tau. Kahore ia i pai kia roa atu te
takiwa i waenganui o tenei nohoanga o
tera e haere ake nei, engari kia rite ki te
takiwa i waenganui o nga nohoanga o
mua, kia ahei hoki nga mema te mohio ki
nga tikanga e mahia ana. Ki tana
mahara me hui ano to Paremete i ia tau
i ia tau, kia ahei ratou ki te whakahaere i
nga tikanga e tau ana ki te taha maori.
Kahore ano te maori i rongo i a ratou kua
noho nei ki te Paremete mehemea kua
peneitia ho tikanga i mua. Mehemea kua
peneitia i mua kua mohio ia he ture tenei
no te Runanga; engari no te homaitanga
inaianei i te mea kua noho he maori i roto
i te Runanga kua whakaaro ia ko te take
mo nga maori kua uru ki te Paremete.
Ekore e tika ma nga tangata noa iho
o te Runanga e whakapuaki i nga tikanga
penei. Engari ma te Kawanatanga ano a
ratou tikanga e homai e whakapuaki i te
aroaro o te Runanga. Ko te take i roa
ai te noho o te Runanga i tenei tau e
hara i te mea na nga tangata noa iho
o te Runanga i roa ai, engari na te Kawa-
natanga. Kahore i roa nga korero i
runga i nga tikanga i whakapuakina
e nga maori. I ki hoki ia ka hoki nga
mema maori ki o ratou iwi akuanei ekore e
mohiotia e nga tangata maori o waho nga
korero i whakapuakina e nga mema maori
i roto i te Runanga. Ko a ratou korero
i roto i te Runanga kahore e whaka-
maoritia kia mohio ai te iwi maori, kahore
hoki he tangata i whakaritea mo taua
mahi. Mahara ana ia kua oti te whaka-
rite ko nga korero katoa a nga mema
maori i roto i te Runanga ka whaka-
maoritia, kua kite ia inaianei kahore i te
mahia. Ka whakahe ia i te tono mo tera

32
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
nohoanga o te Paremete kia nukuhia atu
ki tua o te tau.
No muri i a ia ka tu ake ano te tangata
nana i timata tenei korero ka ki ia kua
rongo ia i nga korero a nga mema o te
Runanga kei te whakahe te nuinga, heoi
ka tono ia kia tukua ia kia unuhia taua
tono ki waho, ara kia kaua e tohea.
Ka ki a TE TAPETA me etahi atu ekore
e tika kia unuhia; engari me pooti rawa
kia kitea ai nga kai-hapai me nga kai-
whakahe.
I Ki a WIREMU  KATENE ko te nuinga
o nga mema o te Runanga kei te whakahe
i te tono a te mema o Otakou, na kua
puta te kupu a taua pakeha kia whakaae
te Runanga kia unuhia e ia tana tono, e
kore e pai kia  araia taua unuhanga.
Mehemea kua tohea taua tono kia pootitia
kua pooti ia (a Wiremu) Katene ki te
whakahe; ko te whakaroa i taua korero
inaianei he whakararuraru kau i te mahi.
Heoi, kihai i whakaaetia te tono kia
nukuhia te nohoanga o te Paremete ki
tua atu o te tau.
Na, mutu ana nga mahi a to Paremete
i te 16 o nga ra o Nowema. Heoi nga
korero i whakaputa kupu nga mema
Maori ko era kua oti te ta i tenei nupepa
i era nupepa hoki. Ka kite hoki koutou
nga iwi maori i te ahua o a koutou mema
i roto i te Paremete e pai ana, e kaha
tonu ana ki te titiro ki nga tikanga e eke
ana ki te taha maori. Ka kite hoki kou-
tou ko nga tikanga e whakahaerea ana e
te Kawanatanga i te motu nei ehara i te
mea oho noa ake i roto i te ngakau a te
tangata, engari he mea ata hurihuri na te
tokomaha.
HE TANGATA MATE.
He mea tuhi mai na te tangata.
No te 4 o nga ra o Tihema 1871 ka
mate ki Po Neke nei a Wereta Ngapuhi
Matoha. No te 9 o nga ra o taua ma-
rama ano ka mate tona papa a Mohi
Ngaponga—he piwha te mate, ara he kiri
ka. I tae atu ano a te Hareti me takuta
Honetana ki Te Aro titiro ai ki te mate-
nga o taua tangata. I te mea ka tata te
hemo ka tuhia te " wira" a taua tangata;
ara te pukapuka whakaatu i nga tangata
e paingia ana e ia hei waihotanga i ona
taonga me ona whenua katoa—ko Hera,
ko Wi Tako Ngatata, ko Horei Kerei,
me Ihaka te Rou.
He rangatira taua tangata no Ngati-
haumia hapu o Taranaki, he uri no Tu-
whakairikawa—te tangata nona te wha-
kapepeha e mau nei i ona whakatupura-
nga katoa, ara;—" Nana i karihi te niho
o Taranaki." Te tikanga o tenei he pa-
kanga no mua. No te ata ka hinga te
parekura a Tuwhakairikawa ko Kakari-
kihoronoa; no te ahiahi o taua rangi ano
ka hinga he parekura ano nana ko to
Upokotutukipari—kotahi ano rangi e rua
parekura. Ko te take tenei i tiketike ai
tera maunga a Taranaki—i meinga ai e
tupu Taranaki. Muri iho ka mate ano a
Taranaki, ka tupu ko Hori Ngatairakau-
nui; ka karihitia ano te niho o Taranaki,
ka hinga tana parekura ko Ngangutumai-
oro—ka hinga i kona ko Toa, ko te Ko-
huwai. Muri iho na Taupo te pakanga
ki Waitotara. I reira ano nga uri o
Tuwhakairikawa, ko Hori Ngatairakau-
nui raua ko Wiremu Kingi Matakatea.
Ka hinga ta raua parekura ko Patoka—
nga rangatira nunui o Taupo i mate ko
te Kotuku Paeroa, ko Tauteka, ko te
Whakarau me etahi atu. Heoi, no tenei
takiwa o te Whakapono ka noho a Mohi
Ngaponga ki Po Neke nei. He hapai
tonu tana i nga ritenga o te Kawanatanga,
he noho pai tae noa to raua matenga ko
tona tamaiti.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e GEOEGE DIDSBURY, Kai-ta o te
Kawanatanga, Poneke.