TE
WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, HATAREI, TIHEMA 2, 1871. [No. 2.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
TENEI te reta a Paora Parau o Turanganui mo a
ratou whenua kua retia ki he Pakeha, mo te
mahinga hoki o te rori. Ehara ena korero i te
korero e tau ana mo te nupepa, ehara i te korero
e mato nuitia e te tokomaha o nga tangata o te
motu. Engari me pa atu koutou ki a Raka korero
ai—te tangata kua whakaritea hei mahi i nga
mahi o tena takiwa.
I roa ai te putanga o tenei nupepa he ngaronga
no te kai Tuhi ki ro ngahere, i he kauru o Ruama-
hanga i Wairarapa, i Tutaekara, i te Hawera, i
Ngawapurua, i Tamaki, i Manawatu. I haere ia
ki te kawe i nga moni utu mo aua whenua ki nga
tangata i ngaro i te korerotanga ki Po Neke nei—
a katahi ano ia ka hoki mai.
Kua tae mai te tono a W. Hikairo o Panera
Akarana kia hoatu nga nupepa katoa o tenei tau
ki a ia. E kore e taea to hoatu i naianei, no te
mea kei Nepia era nupepa e takoto ana. Engari
kia hoki atu te Kai Tuhi ki reira te taea ai.
HEOI, kua mutu tenei te Paremete o
tenei tau. Kua tirohia e matou te
ahua o nga mema Maori i tukua mai
ki te Paremete e o ratou iwi, a e mea
ana matou ekore e taea e he tangata te
ki i mangere ratou ki runga ki te mahi
1 tukua mai ai ratou. I whakauru
katoa ratou ki roto ki nga whakaaro
me nga mahi a nga Pakeha i Toto i te
Runanga, i kaha katoa ratou ki te
kimi tikanga e tika ai nga motu taua
rua. Kaore rawa he tikanga i whaka-
putaina mai ki te Runanga i kore ai
e ata hurihurihia e ata tirohia e ratou
te ahua tika, te ahua he ranei—a wha-
whaitia ana e ratou nga tikanga e kore
ana e pai ki to ratou whakaaro. Ko
te whawhai pai tena ki ta matou wha-
kaaro; ina te kore ko te whawhai rakau.
Ko te aha hoki e taea i te whawhai ra-
kau? E ki ana hoki te kupu pono; " Ko
te tangata e mau ana ki te hoari, ko ia
ano e mate i te hoari." Ki te kitea
he tika mo to tatou motu me kite i
runga i te ata whakahaere, i runga i te
pono raua ko te pai. E kore e kitea
i runga i te tutu—i runga i he rupahu
raua ko te kino. Heoi te kupu mo
nga mema Maori. Ma koutou e kite
i a ratou korero kua taia atu i tera
nupepa i tenei hoki. Katahi te Pare-
mete i tangohia ai he tikanga nui mo
to tatou motu—nga tikanga mo nga.
Kura me nga Rori i nga takiwa Maori

12
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
me nga Rerewe. I etahi atu Pare-
mete te mea nui e whakaarotia ana ko
te whawhai ko te tutu o te hunga tutu.
I tenei Paremete he whawhai ano te
whakaaro, engari he whawhai ki nga
kino whenua kia whakapaitia ki te rori
ki te rerewe; he whawhai ki nga
kuaretanga o te tangata kia akona—ara
ko nga tamariki kia akona ki te Kura.
Na, ka ki matou he tohu pai tenei mo
te motu ko te haeata o te rangi ka
kitea. Ko nga tikanga enei mana e
whakanui i te tangata, mana e whaka-
pai i te nohoanga o te poaka raua ko
te kiore hei nohoanga tangata hei wha-
katupuranga kai, mana e whakamahi i
te tangata kore mahi, mana e whangai
i te poaru me te pani, mana e whaka-
kore i te riri e whakatupu i te pai,
mana e whakaputa i te rongo o to tatou
motu, mana e homai i te matauranga
me te oranga me te whairawatanga
noatanga atu. No konei te Kawana-
tanga i tino hiahia ai i tenei takiwa ki
te hoko i nga whenua e takoto koraha
ana hei papa whakaaranga mo enei
tikanga, hei whakatutukitanga mo enei
painga mo te katoa. Ko ta te Kawa-
natanga mahi hoki tena, i kiia ai he
Kawanatanga, he whakahaere tikanga
hei oranga mo te katoa—te mahi hoki
mo te katoa he awhina i te Kawana-
tanga kia ata puta ai ona ritenga. E
tika aria kia whakaputaina e matou
tetahi kupu i konei mo te mahi a Nga-
tiparakiore o Porangahau i tenei huinga
o te Paremete kua hori ake nei. Kua
taia atu i tera nupepa nga korero o te
hokonga o Tamaki e te Kawanatanga.
Ko tena whenua he whenua takoto kau
o mua iho, kaore e mahia ana, kaore
he momonatanga e kitea ana, ko ona
tangata ruarua nei e noho mohoao
noaiho ana—tana mahi he whakangau
poaka, he wero manu, he kai i te
ureure kiekie, he keri aruhe, he ha-
moemoe noa i te ra. Na, mea ana te
Kawanatanga kia whakarangatiratia 
taua whenua, kia whakanohoia ki te
hunga mamahi kia tupu ai he hua i te
koraha, kia rangona te waha tangata
te waha tamariki ki nga wahi e rangona
ana inaianei ko te ngongoro anake o te
poaka me te tangi a te manu. Katahi
ka korerotia kia hokona. No era tau
noa atu, i te oranga noatanga atu o te
Hirawanui, ka timata te korero, a wha-
kaaetia ana e taua koroheke. E mea
ana matou mehemea i ora taua kau-
matua kua kore e tokomaha nga ta-
ngata e rere mai ki te whakararuraru.
Heoi, he maha nga hui i korerotia ai
te korero mo te hoko. Katahi ka
kawea nga panui a te Kooti Whakawa
Whenua ki nga wahi katoa o te motu,
rongo ana nga iwi me nga tangata
katoa—ehara i te mahi i mahia i te
kokonga o te whare. No te mutunga
o te whakawa he maha ano nga hui, a
oti marire ana te korero riro ana nga
moni a te Kawanatanga i nga Maori,
riro mai ana hoki te whenua. Heoi,
te riro ma nga iwi e eke nui ana ki
runga ki taua whenua mana e whaka-
raruraru; riro ke ana ma Ngatipara-
kiore, te iwi e tokoiti ana ona tangata
i uru ki runga—ehara hoki i te wahi
rahi to ratou paanga ki reira. Ko
Puketoi ke to ratou kainga, kua hokona
noatia atu hoki ki te Kawanatanga. A
ki ana to ratou rangatira   (a Henare
Koura) i te aroaro o te Kooti i Wai-
pawa kaore ano ia kia hoko noa i taua
whenua a Puketoi. No te whakaatu-
ranga a Raka i te pukapuka o te
hokonga me tona ingoa (to Henare) e
mau ana katahi pea ka whakama. He
Kai Whakawa tena tangata; engari me
titiro ia ki tona ahua ake—te tika, te
peheatanga ranei. Na taua tangata i
whakahau ki tona iwi, i runga pea i te
ako a ona hoa pakeha, kia tahuri ki te
Kawanatanga whakararuraru ai i taua
hoko o Tamaki. Kia mohio koutou,
kaore i noho tona ingoa ki roto ki nga
Karaati; kaore hoki ia i ki he whenua
tana. ki reira—engari he whakararuraru
noa tana, he kawenga na te puhae ki
etahi rangatira  nana i whakahaere te
mahi. Katahi ka tuhia te pukapuka a
taua iwi ki te Paremete, he inoi kia
pakarutia nga Karaati i whakapaua ai
nga moni a te Kawanatanga, kia tua-
ruatia hoki te whakawa—(kia tuaruatia 
hoki pea te utunga.) Ka tuhia ki roto
ki taua pukapuka nga ingoa o nga
hakorokoro, nga hakuikui, nga tama-
riki kai u, me nga tangata ke atu; he
mea kohikohi noa mai kia tokomaha ai
he ingoa. A, haere mai ana ratou me
ta ratou pukapuka ki Po Neke nei ki

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
13
te Paremete. Katahi ka whakaritea e
te Paremete etahi tangata hei whaka-
rongo, hei Komiti. He maha nga rangi
e noho ana taua Komiti e patai korero
ana e hurihuri ana, a ki hai i kitea he
take e tuarautia ai te whakawa mo
Tamaki. No te mutunga ka tonoa e
taua iwi kia utua e te Kawanatanga a
ratou ra i noho ai ki Po Neke! Katahi
ra te toa marire o aua koroke! E ki
ra koe te manu pukaki nui o Poranga-
hau kia utua marire ano to tahuritanga
ki te whakakore i nga mahi tika kua
whakahuatia ki runga ake ra—nga
mahi tiki i te ora me te rangatiratanga
mo te motu nei! He takahi hoki ta
taua iwi i aua mahi kia kore; he
hiahia kia kore e puta he maramatanga
mo te motu nei i runga i nga mahi
rerewe me nga mahi pehea atu; he
mea pea kia noho tonu te motu i
Toto i nga ritenga o te maoritanga
o te tangata o mua. Mehemea i pau
katoa te whenua i he Kawanatanga,
kaore i mahue tetahi wahi ma nga
Maori, penei e tika ana ta ratou
korero tetahi wahi. Ko tenei he nui
rawa te whenua i mahue ki a ratou i
waenganui tonu o ta te Kawanatanga;
ekore e nohoia e ratou, ekore e taea te
mahi. Tera pea e taea te Rau mano
eka o nga wahi kua mahue; a ma te
rerewe e mahia ana e te pakeha aua
wahi e whakamomona. Na, he taonga
taku e hoatu ana ki a ratou hei whaka-
rangatira i a ratou me o ratou whenua.
Otira, kai te kore matou e tino wha-
kahe rawa ki a Henare ratou ko tona
iwi. He kore ano u a ratou  e ata
mohio ki te tino tikanga o nga mahi e
meatia ana e he Kawanatanga kia wha-
kamahia i he takiwa e takoto ake nei—
waiho kia kitea katai i ka mohio ratou.
Engari ta matou e tino whakahe ana
ko nga kai whakakiki i a ratou. Kua
mohiotia hoki he pakeha nana ratou i
whakahau. Tera te whakaaro aua
Maori e ako tika ana ona hoa pakeha
ki a ratou. Kaore ia, he mahi wha-
kahe tana i nga tangata Maori Kua
mohio hoki ia ekore e tika ona tikanga
i ako ai ia—ara te kakati i nga mahi a
te Kawanatanga. Kua monia hoki ia
na nga mahi tohungatanga i kake ai to
matou kainga i putake mai ai matou;
i kake ai, i kaha ai, i whairawa i, ia
ora ai, i rangatira tonu iho ai—a ma
aua mahi tohungatanga hoki e pera ai
ano tenei motu. Hei aha mana tenei
i te mea ka kitea e ia (ki tana i mahara
ai) he ara whakaputanga mo tona puku
hae me tona puku riri ki te Kawana-
tanga. Tenei te whakatauki e rite ana
ki tenei:—" Atua kahurangi, waiho te
mate mo Hapopo."
Kati he kupu ma matou i tenei
takiwa. Engari me ata whakaaro nga
iwi Maori o te motu nei ka whakako-
tahi ki te Pakeha ki te whakaputa i
nga tikanga e tika ai tatou, e kite tahi
ai tatou i te rawa me te maramatanga.
Kati atu nga takiwa o te maoritanga
ko mua—ka whakapakeha katoa tenei
te tangata a muri ake nei, ka tikanga
Pakeha katoa.
TE PAREMETE.
I tera tanga o te WAKA MAORI i puta ta
matou kupu mo te toenga o nga korero a
nga mema Maori i roto i te Paremete—
Heoi ra koia tenei ka timata nei ano.
Hepetema 12, 1871.
Ko TE TURE WHAKAMANA I NGA
RUNANGA WHAKAHAERE RORI.
NA TE KIHIPANE (Minita o te Kawana-
tanga) tenei Ture i whakaatu mai ki Te
Runanga. Na, ka whakamaramatia e ia
nga tikanga o taua Ture; ko tetahi hoki
o aua tikanga mo nga whenua Maori kia
whai-takowhatia. Ka mutu tana ka tu a
HORI KEREI TAIAROA ka mea;—He korero
taku mo tenei Ture no te mea kua tau ki
runga ki te iwi Maori. Kua whakaatu
mai nga Maori ki te Kawanatanga e he
ana kia whakaotia he Ture penei. E
tohe ana ahau kia kaua e tau taua Ture
ki runga ki nga whenua Maori ahakoa
kua karauna karaatitia, kahore ano ranei
i karauna karaatitia.  I tetahi tunga
aku ki te korero, i tono ahau kia tu he
Komiti mo nga mea pera. Whakaaturia
ana e au ko etahi o nga mahi ma taua
Komiti he whakahaere tikanga mo nga
whenua kua karauna karaatitia me nga
tikanga mo nga utu kuri me nga mea
pera. Koia ahau i whakaaro ai kua oti
tera, ekore Te Runanga nei e kaha ki te
hanga. Ture mo taua mea inaianei, engari
ma te Komiti e whakaae i te tuatahi.
Ko nga ture katoa kahore ano i whaka-
maramatia ki nga Maori. I te tuatahi i te
taenga mai o nga mihinare ka timata ta
ratou mahi whakaako i nga Maori; engari
kei waenganui nga Maori inaianei o te
kuwaretanga o te matauranga. Kahore
nga kaumatua e mohio ana ki nga Ture
Rori-Poata, a me waiho ko nga taitamariki

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
e tupu ake aua hei whakaaro ki aua mea hei
whakaae hei whakakahore ranei. Mehe-
mea e kaha ana koutou nga pakeha ki te
korero mo nga mea Maori, ka kaha ano hoki
pea ahau ki te korero mo nga mea Pakeha.
Mehemea ka oti tenei Ture akuanei ka
tukua tetahi pakeha hei kohikohi i aua
moni Rori Poata, hei reira ka tika kia ki
nga Maori: "Kahore tenei Ture i wha-
kaaetia e matou, kahore i whakaaetia e
Te Komiti." Hei take raruraru nui tera
i roto i nga Maori Ki te mea ka homai
e koutou tetahi Ture mo nga Maori
akuanei pea ka whakahengia, ka ki ratou:
"ekore matou e pai ki tena Ture." I
kiia i roto i te Tiriti o Waitangi i whaka-
takotoria i runga i te hoatutanga a nga
Maori i te rangatiratanga   katoa o ta ratou
whenua ki a Te Kuini, ko nga wahi hiinga
ika, ko nga motu ngaherehere me nga
tikanga pera katoa o te whenua ka wha-
katapua mo ratou. Mehemea ka whaka-
aro te Runanga kia whakaotia tenei Ture
inaianei ka tohe ahau kia homai te Tiriti
o Waitangi hei titiro ma te Runanga.
He maha nga tikanga o nga whenua kua
hokona e nga Maori kahore ano i whaka-
otia noatia; he maha nga ki kahore ano
i whakaritea; na, kei te patai nga Maori
inaianei he aha ra te take te whakaotia ai
e te Kawanatanga? He maha nga puka-
puka inoi e homai ana e nga Maori, otira
e pehia iho ana e nga Pakeha. Ko taku
tohe mo tenei mea kia waiho ki te Ko-
miti. Me waiho tenei mea inaianei kei
tupu he raruraru i roto i nga Maori o
nga motu e rua.
Kei runga ko PANI (Mr. Bunny).—
Ka ki ia ki tana whakaaro he ture nga-
wari rawa tenei ki te Maori. Me titiro
hoki nga Maori ki tenei, heoi ano te wahi
o tenei ture e tau ki te whenua a te
Maori ko nga wahi anake kua oti te taiepa;
tetahi he mea ata titiro marire ia i te
tuatahi mehemea he pai kia kohikohia he
moni mo nga whenua pera. Ehara i te
mea ko nga Pakeha anake e haere ana
i runga i nga rori; kaore, e haere ana nga
Maori i runga i nga rori e kawe ana i a
ratou hanga ki te hoko. Kahore he
tikanga kia kore ai ratou e utu i tetahi
wahi o te moni mo te whakapai i nga
rori.
Kei runga ko WI PARATA ka mea:—
Me hapai e au toku reo mo tenei korero.
Ki taku whakaaro e kore e tika kia wha-
katuturutia tenei Ture. Waiho kia penei
me te Ture tawhito: ma te Kawanatanga
e hanga he rori, me haere utu kore nga
Maori i runga i aua rori. Kahore he
moni a te Maori hei utu mo enei tu mea.
No te tuatahi ta ratou rawakoretanga,
kei te rawakore ano inaianei. Ma te
Kawanatanga e tono ki nga Rangatira
Maori i nga whenua hei haeretanga mo nga
rori, ka hoatu noa e ratou. Kaua e wha-
kapakeketia te mahi i tenei ture; no te mea
kei te kuraruraru te Maori mo nga kino
o te motu. Me ata mahi marire e tatou
—mo etahi tau. Kauaka e tino hohorotia
te whakatakoto i nga ture taimaha ki
- runga ki te Maori. Kua noho nei te
Maori ki roto ki te Paremete ka ahei hoki
ratou ki te uru ki te mahi hanga ture.
Kia tae tenei ture ki te Komititanga ka
tohe ahau kia murua te wahi e tau ana
ki te iwi Maori.
Muri iho i ta Wi Parata ka korero ano
he Pakeha ko Te Horo (Mr. Hall); muri
 iho i a ia ko Pitihapeti (Mr. Fitzherbert).
Ko a raua korero mo nga kupu a nga Maori
he whakamahara atu ki a ratou kua roa
ta Tatou tohe kia kotahi te ture mo te
Pakeha me te Maori kia UTU tahi hoki
ratou ki te mahi hanga i nga ture. He
mea atu hoki kia mohio ai ratou mehemea
ka whiwhi Tatou ki nga painga o te mahi
a te Pakeha, me whiwhi ano hoki ratou
ki etahi o nga mea e taimaha ana ki
runga ki te Pakeha.
No muri iho i enei ka tu ko WIREMU
KATENE ka mea:—E Te Tumuaki. I
tonoa mai matou ki konei kia UTU ai
matou ki te hanga i nga ture ki te wha-
kahe  hoki ki nga mea he o aua ture.
Tenei taku whakahe ki tenei ture. Mehe-
mea e rua tonu eka te nui o te whenua a
tetahi Maori a kahore ana moni hei utu
i te takoha mo nga rori, akuanei pea riro
ai ana eka e rua hei utu. Keihea koia
he wahi hei nohoanga mona? Kahore
he oranga mona. Kaua e hohorotia te
hoatu i tenei ture ki runga ki te Maori i
te mea kahore ano i marama noa ki a
ratou. Kahore ano ratou i marama noa
ki nga tikanga e mahia ana i roto i tenei
whare. Ki taku ake whakaaro e tika
ana ano tenei ture. Engari e mohio ana
koutou he iti nga tangata mohio kei
roto i te Maori, ko te nuinga kei te
kuaretanga e noho tonu ana. Tenei
hoki tetahi, ko te motu nei kei te
raruraru, ko taua kuaretanga te take;
koia ahau i mea ai kaua e hohorotia tenei
Ture. Engari me tahuri te Runanga nei
ki te whakaaro ki nga kino o te motu nei;
kia mutu marire aua kino hei reira ka
hanga ai he ture penei mo te Maori raua
ko te Pakeha. Ko te tikanga kohikohi a
Ngapuhi mo tenei mea mo te rori koia
tenei, ka tukua atu a ratou kaata ka mahi
utu kore mo nga ra e toru pea, na ko
tana moni tena mo te rori. Kaua nga
Pakeha o te Runanga nei e hohoro ki te
whakahe ki a matou ki nga Maori mo a
matou korero mo tenei ture, no te mea e
hiahia ana matou kia rangona o matou
reo i runga i enei tikanga, kia mohiotia
ai nga ture pai kua oti i a tatou tahi te
whakaae.
Tera ano etahi atu korero a nga Pakeha
i muri iho. Engari ekore e taea te tuhi-
tuhi ki konei. Ko nga kupu whakamutu-
nga a TE KIHIPANE (Mr. Gisborne) ka
honoa atu i konei. I ki ia kia ma-
hara nga Maori ehara i te mea i haere
mai Tatou ki roto ki te Paremete mo
ratou anake, engari mo te pai kia puta ki
te motu katoa. Ko nga kupu mo te
Tiriti o Waitangi kahore he tikanga ki
runga ki tenei Ture. I ki te kupu i roto
I i taua Tiriti kia rite tonu nga tikanga

TE WAEA MAORI O NIU TIRANI.
15
ki nga Maori me nga tikanga ki nga
Pakeha; a mehemea e whai ana ratou i
runga i tena huarahi me kotahi ano te ture
mo nga iwi e rua. Engari he ture nga-
wari tenei, heoi ano hoki te wahi e tau
ana ki nga Maori tonu ko tera mo nga
whenua kua oti te taiepa; otira ma te kai-
whakahaere a te Kawanatanga e matua
titiro marire mehemea he mea tika kia
utu aua tu tangata i te moni hei whakapai
i nga rori.
Heoi whakaaetia ana taua Ture. Engari
no te taenga ki tera wehenga o te Runa-
nga ka whakakorea tera wahi i whakahe-
ngia ra e nga Maori.
Hepetema 15, 1871.
Mo NGA MAORI I ROTO I TE PARE-
METE.
No tenei ra ka hapainga i roto i te
Paremete te tono a nga Maori, ara:—
1. Kia uru he tangata Maori ki tera
wehenga o te Runanga.
 2. Kia uru he tangata Maori ki roto
ki te Runanga o te Kawanatanga hei hoa
whakatakoto tikanga mo te Minita mo te
taha Maori.
3. Kia whakatokomahatia nga Maori
ki roto ki te Runanga Nui, ara kia kotahi
tekau ma rua, kia toru mo ia takiwa pooti
Maori; a kia uru tahi te Pakeha me te
Maori ki te pooti i nga tangata Maori mo
te Runanga Nui.
Ko te tangata nana tenei tono i hapai
ko KARAITIANA  TAKAMOANA, ka mea ia:—
Mo whakamarama e au nga take i
panuitia ai e ahau tenei tono. Ko nga
take enei ko te nui o to koutou aroha
ki a matou, ki nga Maori; ko te nui hoki
o to koutou kino ki a matou. Na to
koutou aroha i uru ai matou ki Toto ki
tenei Whare, koia ahau i kaha ai ki te
whakapuaki ki tenei Whare i nga hiahia
a to Maori, kia rite ai ta koutou kupu—
he iwi kotahi to Maori me te Pakeha. E
whakahe ana koutou ki te Maori mo tona
kuaretanga, e ki ana koutou ko toua
kuaretanga te take o te he o te motu nei.
Ki taku, kahore—na koutou ano te take,
no te mea kahore ano koutou i homai i ta
koutou mohiotanga ki a matou. Mehe-
mea i homai e koutou ta koutou mohiota-
nga ki a matou katahi ka tika kia ki
koutou he iwi kuare te Maori. Ko te
ako tuatahi ki te iwi Maori na nga Mihi-
nare, ko te whakapono—tona tukunga iho
kei te kuare te Maori ki te reo Pakeha.
Ko te mea tuarua ko te tononga a te
Kawana ki nga Maori kia hokona o ratou
whenua. Ko to koutou mohiotanga i
puta ki te Maori i roto i tena he mate mo.
te tangata, ko te whenua i riro. Muri
iho ko te Kooti whenua. Ko ta matou
mohiotanga ki tena ko o matou whenua
kua riro. Muri iho i tena ko te Maori
ka uru ki roto ki tenei Whare. Koia
ahau i ki ai ki rite tahi tatou—kia rite to-
2
koutou kupu, kia iwi kotahi tatou. Kau-
aka matou e kapea ki waho o nga tikanga
e whakatakotoria ana ki roto ki tenei
Whare. Ekore ahau e kaha ki te korero
roa inaianei; heoi me whakamutu aka
korero i konei.
Kei runga ko TE MAKARINI.—Ka
mea ia ho mea miharo nui tenei i roto i
nga raruraru katoa o te taha Maori, ara
te tu mai a nga Maori i roto i te Pare-
mete ki te whakapuaki i o ratou mate, i o
ratou hiahia. He mea tino pai ma te
Maori tonu enei tu korero e ata whakaatu
mai. Ka ki ia kua ata whiriwhiria e ta
Kawanatanga te tikanga o te tono a
Karaitiana, kua kitea e ratou e marama
ana te mea tuatahi. Ko te mea tuarua
ekore te Kawanatanga e kaha ki te wha-
kahoki kupu inaianei, ara mo tetahi
tangata Maori kia uru ki te Kawanatanga
hei hoa whakatakoto tikanga mo te
Minita mo te taha Maori. Otira kei te
ahua pena to Kawanatanga inaianei, ara
kei te patai tonu ki nga rangatira nui o
te iwi Maori mo a ratou whakaaro mo
etahi mea, a pai noa atu a ratou whaka-
aro. Mo te tono tuatoru, kahore tena i
marama rawa ki to Kawanatanga; he toko-
maha rawa nga Maori i tonoa. E pai ana
ano mo tenei wa nga Maori o noho aua
inaianei ki roto ki te Runanga hei wha-
kapuaki i nga hiahia o nga iwi Maori.
Tetahi hoki he tini nga Maori kua whai
karauna karaati, ka mana te pooti a era
mo te Pakeha. Heoi ka rua pooti a aua
tangata—kotahi mo te Pakeha, kotahi
mo te Maori. Engari ma te Kawanata-
nga e ata whiriwhiri te tono tuarua. Ko
te mea tuatoru ekore e taea.
Katahi ka korero a WEEKIPIRI  (Mr.
Wakefield.) He whakaae tana ki te tono
tuatahi a Karaitiana. Muri iho i a te
Weekipiri ka korero ko o te MAKARAURI
(Mr. McLeod.) Ki tana whakaaro he
mea tika kia ata tirohia e te Runanga te
tikanga o tenei tono. He mea whaka-
matau noa te whakaurunga mai o nga
Maori ki roto ki te Paremete. He toko-
maha nga tangata i whakaaro i te tuatahi
e kore e tika. Ko tenei, ki tana whakaaro,
kua kitea he mea tika ia, ho tikanga pai.
Engari me pai te tangata nana te tono (a
Karaitiana) ki te tokowha nei ano mo
tena Whare, kia taea te mutunga o te
takiwa i pootitia ai: ara kia rua nga tau
ki muri atu—hei reira pea kimihia ai. He
mea tika rawa kia whakakotahi nga mema
Pakeha ki nga mema Maori, kia kite ratou
nga Maori e kotahi ana te tikanga mo
ratou tahi i roto i tena Whare. Ehara i
te mea he mea whakamatau ua to Pakeha
anake te putanga mai o nga Maori ki roto
ki tena Whare; he mea whakamatau ano
hoki na nga Maori ano kia kite hoki ratou
i te ahua pehea ranei. Na, kua kite ratou
(nga Maori) i tetahi rangi atu to ratou
kaha i roto i te Whare. Mo mohio ratou
ki tena, me o ratou iwi, e whai maua ana
ratou e whai wahi ana i roto i te Pare-
mete. E whakaaro ana ia he mea tika
kia whakatakotoria e te Runanga he

16
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
tikanga whakatu kura mo nga tamariki
Maori Kua kite ia i tona kainga (Nga-
puhi) he nui te hiahia o nga Maori kia
whakaakona a ratou tamariki ki te reo
Pakeha: kia haere tahi hoki a ratou
tamariki i nga tamariki Pakeha ki nga
kura, kia whakahoa ai ratou i te tamariki-
tanga, a matua rawa ake ka hoa tonu ka
mau tonu te aroha tetahi ki tetahi. Ki te
pera tena e noho tahi i roto i tena Whare,
i te whakatupuranga e haere ake nei, te
Pakeha me te Maori i akona tahitia i te
kura kotahi i to ratou tamarikitanga.
Tera atu te roanga o ana korero, otira
heoi nga tino kupu.
Ka tu ko WI PARATA ka mea:—Ka tu
ahau ki te tautoko i nga kupu katoa a
Karaitiana. I tukua mai matou ki konei
e nga Maori hei whakapuaki i o ratou
hiahia, a ki te whakaaetia e nga Pakeha
a matou e tono ai katahi nga Maori o
waho ka mohio he iwi kotahi tatou.
No mua iho i kite ai te Maori i te
rerenga ketanga o nga ture a te Pa-
keha ki nga ture a te Maori. Na, mehe-
mea he iwi kotahi enei he aha te take i
rere ke ai nga ture? Tokowha matou
nga Maori kua tukua mai e koutou e nga
Pakeha ki roto ki tenei Whare. Mehe-
mea ka homai he ingoa ke mo matou mo
nga Maori ka tika, no te mea e rere ke ana
nga takiwa a nga Maori i nga takiwa a
nga Pakeha. E ki ana te Kawanatanga
kei te korerorero ratou ki nga Rangatira
Maori? He aha ratou te tae ai ki nga
Rangatira Maori i mua mo nga ture kua
oti te hanga? Mehemea he tono mo
tetahi whenua kia hokona ki te Pakeha
katahi ka tae ki nga Rangatira Maori;
engari mehemea he mahi hanga ture
ekore e pataia nga Rangatira kia rangona
ai a ratou whakaaro. He kupu tenei mo
nga tangata Maori e wha kua tukua ki
roto ki tenei Whare. Kei te whakaaro
te iwi Maori kahore i rite nga Maori ki
roto ki tenei Whare. Tetahi mea hoki i
kitea e nga Maori kahore nga Pakeha e
uru ki nga pooti mo nga tangata Maori.
He kupu tenei mo te Kooti whenua.
Kahore i korerotia ki nga Maori i te
taima i hanga ai taua ture mo nga
whenua a nga Maori i nga motu e rua.
Kaua koutou e whakapae ki nga Maori
e whakahe noa ana ki enei ture, no te mea
e tika ana ta ratou whakahe. Ehara i te
mea no naianei no te taima i hanga ai
nga ture te urunga o te Maori ki raro ki
te maru o te Kuini; kahore, he tangata
patou no te Kuini no mua noa atu o nga
ture. Whakaaro ana nga Maori no te
timatanga ra ano i uru ai ratou ki nga
ture a Te Kuini, engari no muri i te ha-
nganga o aua tupe kua kite ratou kahore
ratou i raro i aua ture. I kitea tenei e
matou no te mea na koutou anake i hanga
nga ture, ko nga mate o roto kua tau ki
runga ki te iwi Maori Koia i tono ai
matou kia uru nga Maori ki nga mahi
katoa o tenei Whare. Kaua e wehi i
runga i te tikanga o te moni. Mehemea
ko nga Pakeha tenei e whakatokomahatia 
ana ekore e wehi ki te moni e pau ana.
Me uru hoki te Maori ki te Kawanata-
nga. Me whakaae te Runanga nei ki te
tono a nga Maori mo nga whenua i riro i
runga i te rau o te patu kia whakahokia.
He maha nga Rangatira tangata o te
Kuini kahore i uru ki te whawhai kahore
he korero ki a ratou i mua o te hanganga
o nga Ture tango i aua whenua. I tukua
mai ahau ki konei e nga tangata Maori, e
nga tangata pai e nga tangata kino.
Mehemea ekore koutou e whakaae kia
whakatokomahatia nga Maori ki roto
ki tenei Whare me tango atu a matou
tamariki me whakanoho ki te kura. Ko
nga moni e whakatapua ana mo nga
Maori i roto i nga Porowini o Niu Tirani
me hoatu hei whakaako i nga tamariki
Maori ki te reo Pakeha. Heoi ano aku
korero.
No muri i a Wi Parata ka tu ko TE
HOTENE (Mr. Haughton). Ka mea ia
me whakaputa ia i etahi kupu mo nga
Maori kua uru nei ki te Runanga. Ki tana
whakaaro e rite tahi ana ratou ki te
Pakeha. Ka nui tana whakapai mo te
kaha o ta ratou mahi ki te whakahaere
tikanga. Engari ekore ia e kaha ki te
hapai i enei tikanga katoa kua homai nei.
Ko te mea tuatahi mo nga Maori kia uru
ki tera wehenga o te Runanga ka hapai-
nga. Ka kaha rawa tana hapai i tera. Ko
tana whakaaro mo nga Maori kei tenei
Whare kahore pea e tika kia whakatoko-
mahatia. Kei te rite hoki ratou i runga
ite nui o te iwi nana i pooti ki te Pakeha.
Engari pea kia kotahi e apiti mo tenei
motu kia rima ai. Tenei ano tetahi o ana
kupu. Mehemea e kaha ana nga Maori
o tenei Whare ki te whakahaere i o ratou
tikanga me whai tonu ratou i runga i te
putake tonu o te korero; kauaka e toia
mai te korero mo nga whenua i riro i
runga i te rau o te patu i te taima e
korerotia  ana te tikanga mo nga Maori
mo roto i te Runanga Nui.
No muri i a ia ka tu ko TE POKIHA.
Ka mea ia e pai ana e marama ana te tono
tuatahi a Karaitiana. He mea pai kia uru
nga Maori ki tera wehenga o te Runanga
Nui. Heoi pea te mea e ahua raruraru
ai ko te hae a tetahi iwi ki tetahi iwi.
Engari tera ano pea e taea mariretia te
tangata pai mo reira. Ko te tono tuarua
mo tetahi Maori kia uru ki te Kawana-
tanga, e pai ana ia ki tera whakaaro. I
nui hoki te pai o te mahi a Paora Tuhaere
i Akarana i mua. Ka nui te pai kia mu
he Maori ki te Kawanatanga, otira ma
wai e whiriwhiri, me pehea he tikanga?
Hei te tino rangatira , hei te tangata e
whakapangia ana e te iwi Maori nui tonu,
katahi ka tika; koia i whakaarohia ai me
ata whiriwhiri  marire. Kua rongo ia i te
ingoa o Tawhiao e whakahuatia ana;
engari ekore pea e paingia e etahi Maori,
a mehemea ka tu tetahi atu Maori ekore
pea e paingia e etahi atu. Ko te tikanga
mo te tono tuatoru i whakaaro ia me
kati marire mo tenei wa ko nga tangata
tokowha.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
17
WIREMU KATENE.—Ka tu ahau ki
te hapai i nga tono a taku hoa a Karai-
tiana. Kaua e kiia ehara i a matou
katoa enei mahara. No mua ano ka
tukua mai te tono penei a Ngapuhi, a tera
ano nga pukapuka tono kei te haere mai.
Kauaka koutou e whakaaro na nga
Maori anake o te Rawhiti enei tono;
kaore, na te iwi Maori nui tonu. Ki
taku mahara mehemea ka whakaaetia
tenei tono ka mutu nga raruraru o te
motu nei. Kaua e nui to koutou whaka-
aro ki to matou kuaretanga ki to koutou
reo, ki tetahi atu mea ranei; engari kia
kaha ki te kimi tikanga e mutu ai nga he
o te motu nei. He patai tenei naku.
He aha te take i maha ai te Pakeha ki
roto ki tenei Whare? Na to koutou
mohiotanga. Ahakoa he taone nui nga
taone, he maha nga tangata kei roto, e
mohio ana ratou katoa ki nga mahi a o
ratou tangata e tukua mai ana ki konei.
Ki taku whakaaro e rite aua matou nga
Maori tokowha nei ki te potae ekore e
taea te huna nga huruhuru katoa o te
mahunga; whaihoki ko o matou pootitanga
kahore a matou iwi e poto mai ki te pooti
i a matou. Tena ranei e kaha matou
tokowha nei ki te haere i nga wahi katoa o
o matou takiwa ki te whakahaere i nga
tikanga? Ki taku whakaaro ekore
matou nei e kaha ki te whakahaere pai i
nga tikanga mo nga iwi katoa. Heoi me
kati aku korero i konei.
HORI KEREI TAIAROA.:—Ki taku
mahara he mea tika kia apititia mai ano
he tangata Maori mo te takiwa ki te
Waipounamu—he nui hoki te whenua
kotahi tonu te tangata. Me wehe te
Waipounamu kia kotahi tangata mo te-
tahi pito kia kotahi mo tetahi pito. Ko
te tikanga mo tera Whare Runanga kei
te Kawana te whakaaro. Heoi ano aku
korero, ekore ahau e marara haere ki te
korero mo etahi atu tikanga.
KARAITIANA. TAKAMOANA. — E te
Tumuaki. He kupu ano aku hei wha-
kahoki mo etahi o nga korero kua whaka-
puakina nei. Ko taku kupu, mo te hae a
te Maori ki nga tangata ka whiriwhiria
mo te Runanga. Kahore nga Maori
i hae i te taima i whakaturia ai nga
Kaiwhakawa. Nonahea i puta ai te hae
mo te whakatunga i nga meiha me nga
kapene? He tikanga pai i whakaturia
ai aua tangata, a kahore ano i rangona te
hae mo to ratou whakatunga; whaihoki
ekore e tika kia kiia ka hae te Maori
mehemea ka whakaritea he tangata hou
mo te Runanga. Mehemea ka waiho
tonu ko enei tangata tokowha mo te
whare nei ekore e tika. Ehara i te mea
naku ake tenei tono, engari na te iwi
katoa; mehemea ka whakaaetia katahi
ka tika te tu o nga Maori ki roto ki tenei
whare. Mehemea ka tu tonu ki enei
tokowha nei ekore e tika. Waiho ki a
koutou anake tenei whare. Na te iwi
Maori katoa enei whakaaro. Ko te tino
tikanga i tu ai ahau ki runga ko te kupu
ra mo te hao a te iwi Maori. Me titiro
ra koutou ki a koutou tikanga ekore ra e
uru te Maori ki roto. Kaua e tikina ki
nga Maori he take mo ta koutou whakahe
ki enei tono. Ko ta koutou hiahia pea
ma koutou anake nga mohiotanga, kia
kaua e tukua ki nga Maori. Kahore
ahau i mahara tena e puta he kupu mo
Tawhiao. Heoi ano nga tangata e tau ai
enei painga ko nga mea anake kua oti te
oati ki a te Kuini. Ehara a Tawhiao i te
tangata no tenei motu, kahore ahau i wha-
kahua i tona ingoa. Heoi ano aku korero.
Kauaka e kimihia i roto i nga Maori he
tako e whakahe ai koutou ki nga tono a
nga Maori kia uru mai ratou ki konei—
mehemea ka kapea i tetahi mea me kape
i katoa.
Whakaaetia ana te tono tuatahi. Ko
te mea tuarua me te mea tuatoru i wha-
kakahoretia.
Taite, Hepetema 21, 1871.
Ko NGA TURE Mo NGA WHENUA. -
RAHUI.
He tono tenei mo nga ture mo nga
Whenua Rahui o te tau 1856, me te tau
1862, kia whakakorea.
WI PARATA. — Ka ki ia ko tana
mahara mo tenei kupu mo te " Whenua
Rahui," ko nga whenua kua oti te. hoko e
te Kawanatanga ka whakahokia etahi
wahi ki nga Maori. He nui nga raru-
raru a te Maori i runga i te mahi a te
Komihana i whakaturia hei kai whaka-
haere mo nga whenua rahui. Mehemea
na te Pakeha aua whenua i hoatu nei ki
te Komihana ka nui to ratou pouri.
Tetahi kupu ana mo te korenga o te
whakamaoritanga o aua ture kia mohio
ai nga Maori.
Ko TE MAKARINI.—Ko ana korero
enei; kei te whakaarohia e te Kawanatanga
te tikanga mo nga whenua Rahui. Ko
etahi o nga whenua pera e marama ana
ko etahi ekore e taea e nga ture. Engari
ma raua ko Wi Parata e ata whiriwhiri
marire.
Whakaaetia ana e Wi Parata kia ata
korero ratou ko etahi atu Maori ki a Te
Makarini.
Hepetema 22, 1871.
HE KORERO TENEI MO NGA MONI E
WHAKAPAUA  ANA E TE KAWANATANGA.
KAI WHAKAITIA ARA KIA TANGOHIA
£50, 000 I ROTO.
Na te KARAITANA  (Mr. Creighton) i
whakaputa i tenei korero ki te Runanga
He tohe kia whakaitia iho nga moni e
whakapaua ana e te Kawanatanga i te tau
ki runga ki te whakahaeretanga o nga
tikanga mo te motu. He nui rawa nga
mema i korero ki runga ki tenei—i roa
noa atu te korerotanga. Otira ki hai i
taea. I whakaaro te Runanga ki te

18
TE WAKA MAORI O NIU TIRENI.
whakaitia te moni e kore e ata mahia
nga mahi.
  WIREMU KATENE. — E Te Tumuaki.
he kupu aku mo runga i tenei korero.
Kua whakahuatia te ingoa Maori i roto i
tenei korero. E kiia aua kia whakaitia
te utu o nga kaiwhakawa. He utu nui
koia te £20 i te tau. Ki taku whakaaro 
kahore; ki taku mahara he iti rawa nga
utu a nga Ateha mo a ratou mahi haere-
ere ki nga wahi tawhiti atu i o ratou
kainga. Mehemea i kiia kia whakanuia
nga utu a nga "kaiwhakawa Maori kua
tika tera. Heoi ano ta te kai-turaki
Kawanatanga tana whakaaro he turaki i te
Kawanatanga nei kia riro ai te mana i a
ratou. Ki taku whakaaro ehara tena i te
mahi tika ma te Runanga Nui o Niu
Tirani. Ko te Tapeta, he Rangatira ia no
nga Kawanatanga o mua. Mehemea he
tangata hou ena e whakahe ana ki te
mahi a tenei Kawanatanga katahi ka
marama. Mehemea ko Te Tapeta te
upoko o te Kawanatanga akuanei ka
tahuri ano te Pokiha ki te turaki i a ia.
Kahore a koutou tikanga e ngaro i te
Maori. Ko te putake tenei o ta koutou
mahi ka turaki tetahi iwi i tetahi kia riro
ai i a ratou nga moni. Kahore tenei
mahi e tika ki taku mahara. Ekore e
tika kia waiho te hiahia ki te moni hei
take e turakina ai tetahi tikanga pai mo
te motu katoa. Ki taku mahara mo te
tikanga o tenei Kawanatanga ki te iwi
Maori e marama ana. Kahore he whawhai
i tenei takiwa, koia ahau i whakaaro ai ko
tenei te takiwa pai hei whakahaere ma te
Kawanatanga i a ratou tikanga kia taea
ai te kimi i nga he a te Maori. Ma nga
iwi e rua tenei mahi.
WI PARATA.—E Te Tumuaki, he kupu
poto nei aku mo tenei korero moni.
Ehara i te mea katahi nei ano matou ka
rongo ki tenei korero; engari ki taku
mahara e rite ana tenei ki te kaanga e
whiua ana ki nga tikaokao; na kua
mane nei nga tikaokao katahi ka kiia kia
whakamutua te hoatu kaanga. Mehemea
ka kiia kia tangohia nga moni kua whaka-
ritea mo nga Maori e pai ana, engari
mehemea ka tupu he raruraru i muri iho
me whakamutu te hoatu moni ki nga
Maori mo ta ratou mahi ki te hapai i te pai.
Na taua moni i kaha ai a te Tapeta me
nga Kawanatanga o mua ki te tono ki
nga Maori kia ata mahi marire ratou kia
tupu ai te pai i roto i te motu nei. Ki
taku whakaaro kaua e whakaitia; mehe-
mea ka tangohia tetahi wahi me tango
katoa. E pai ana kia murua katoatia atu
enei moni; engari me waiho ki nga Maori
anake nga tikanga o a ratou whenua.
Ekore e tika kia waiho ko enei tikanga
moni hei wehe i nga iwi e rua. Na te
Pakeha te take wehe, ehara i te Maori.
Ekore ahau e ki inaianei he Kawanatanga
pai tetahi Kawanatanga, he Kawanatanga
kino ranei tetahi. Ekore e pai kia kiia
kei te hapai tuturu matou i tenei Kawa-
natanga. Ki taku mahara e ahua ririte
ana nga Kawanatanga; a ekore e tika kia
kiia na te hiahia ki te moni i hapai ai
matou i tenei Kawanatanga. Mehemea
he moni nui rawa nga moni e whakapaua
ana mo nga Maori katahi ka tika kia
whakahe koutou ki tenei Kawanatanga.
Mehemea he whakahe ta koutou ki tenei
Kawanatanga kaua e toia mai te ingoa
Maori hei take mo ta koutou whakahe.
Kia tika ta koutou take katahi ka whakahe
ai. E mohio ana matou ki te titiro i te tika
raua ko te he. Ko taku kupu whakamu-
tunga tenei e pai ana kia murua rawatia
atu enei moni; engari mehemea ka pena
koutou me whakahoki mai a matou whenua
katoa ki a matou ma matou e whakahaere.
No muri i a ia ka tu ko TE KIRIHI.
—He roa noa atu ana korero; engari
kotahi tana kupu mo te korero a Wiremu
Katene. I ki a Te Kirihi i pohehe nga
tangata Maori, kahore hoki i whakaarohia
kia whakaititia nga utu a nga kai-whaka-
wa Maori; engari pea na tetahi tangata i
korero ki nga Maori kei reira te putake
o te korero nei.
WIREMU KATENE.—He kupu wha-
kamarama taku mo taku whakahuanga i
nga kai-whakawa Maori. I kiia kia wha-
kaitia nga moni e whakapaua ana e ta
Kawanatanga, ara kia tapahia £50, 000.
Ko tetahi wahi o taua moni i kiia kia
tangohia i roto i nga moni kua oti te
whakarite mo te taha Maori. I whaka-
huatia ano te kupu " Maori." Heoi ano
nga Maori e mohio ana ahau kei te utua
e te Kawanatanga ko nga kai-whakawa
me nga pirihimana, koia ahau i whakaaro
ai ko a ratou utu pea ka whakaitia nei.
Ehara i te mea na te tangata ahau i ako
ki te korero, kaore naku ano aku wha-
kaaro.
No muri i a ia ka tu a KARAITANA
(Mr. Creighton). Ka ki ia i pohehe a
Wiremu Katene. I te whakahuatanga o
te kupu mo te taha Maori ehara i te mea
ko nga utu a nga Maori i kiia kia
whakaitia engari ko nga utu a nga
Pakeha. E iti ana nga utu a nga tangata
Maori, kahore ia i hiahia kia whakaitia
era; erangi pea me whakanui era.
Heoi ra. Ka mutu nga korero o te
Paremete e o ki tenei nupepa. Hei tera
nupepa ka whakaotia.
NGA KURA MAORI.
TENEI kua rongo matou ki te hui a nga
Maori i Ahuriri karangatia e Karaitiana
i toua hokinga atu i te Paremete. Kia
ata rongo matou ki nga tikanga i kimihia
i taua hui, katahi matou ka mea ki te
whakaputa kupu mo reira. Kotahi te
tikanga e kiia aua kua whakaritea e taua
hui, ara ko te kohikohi moni hei whakatu
Kura Maori. Kua whakaaetia e ratou
kia kotahi pauna moni ma te tangata i
roto i te tau hei moni whakahaere i nga
tikanga o nga Kura. Ka tika ta ratou 
mahi; kai te pera hoki te kohikohi a nga
Pakeha o taua takiwa mo a ratou kura.
Engari kia kaha nga tangata ki te wha-

TE WAE: A MAORI O NIU TIRANI.
19
katutuki marire i taua ritenga kia kitea
ai hoki nga hua. Koi ngakau kore ra-
tou; koi waiho ko te whakaaetanga kau-
tanga o nga moni, tae ki te wa e hoha ai
ka kore—engari kia tutuki marire te
mahi kia ata akona nga tamariki kia taea
te matauranga. Kotahi te kau ma wha
nga Kura o te Koroni i tenei takiwa e
uru ana nga tamariki Maori ki roto. Ko
etahi o aua kura e awhinatia ana e tuto-
kotia ake ana e nga Maori ki te moni, ko
te Kawanatanga tetahi ki te homai moni.
Kia kaha koutou nga iwi Maori ki tenei
mahi, kia akona a koutou tamariki ki te
reo Pakeha hei pikitanga mo ratou ki
nga turanga o te oranga me te matau-
ranga. Me whakaaro hoki koutou he
takiwa Pakeha nga takiwa e takoto ake
nei, ka pakehatia  katoa te tangata; ka
haere nga whakaaro i runga i nga rite-
nga me nga mahi a te Pakeha, ka taha te
maoritanga o te tangata ki muri. Koia i
ki ai matou kia kaha koutou ki te hapai i
nga tikanga e akona ai a koutou tamariki.
Koi waiho kia kuare ana, tae ki te kau-
matuatanga ka mea ratou na o ratou
matua i he ai ratou. Taihoa ano matou
e whakaputa kupu mo tenei.
WHANGANUI.
KUA mohio koutou ko te arawhata i
Whanganui kua oti. Ko te Wenerei, te
29 o Noema, te ra i whakaritea hei
whakawhetaitanga mo te otinga o taua
arawhata. No te Manei, te 27 o Noema,
ka rere atu i Po Neke nei nga tima e
rua, ko te Runa ko te Whanganui, ki te
kawe i a te Kawana me nga pakeha
tokomaha noa atu ki taua whakawhetai-
tanga—no te Turei, te 28 o nga ra, ka
tae atu ki reira. Ko te Kawana me tana
wahine, me te Makarini, me te Huparite-
neti o Po Neke, me etahi rangatira  atu,
i haere ma runga i a te Runa; ko te tini
o te pakeha i haere ma runga i a te
Whanganui. No te tapokoranga o te
Runa ki Toto ki te awa ka hoe mai nga
waka e rua tomo tonu i te tangata—he
whakataki mai he karanga ki a te Kawana
ratou ko ona hoa. Ko Mete Kingi
tetahi o nga rangatira  i runga i aua waka
—ko ona kahu rangatira hoia nei nga
kahu. I te ekenga ki uta i te waapu ka
hui mai ki reira nga rangatira  pakeha me
nga rangatira maori; a Topia, a Apera-
hama, a Kawana Paipai, a wai tangata
atu—he karanga ano ki a te Kawana
raua ko te Makarini. Katahi ka puhia
nga pu a te pakeha, ka mutu ka haere te
Kawana ma ki te whare kua whakaritea
hei nohoanga mo tona tira. No te aonga
ake ka mahia nga mahi o te whakawhe-
taitanga. He tini te tangata i hui ki te
haere a te Kawana i haere ai ki te takahi
i te arawhata kia noa ai hei takahanga mo
te katoa. I hui katoa nga Turupa hoia
o Whanganui o Turakina o nga kainga
katoa atu hoki o taua takiwa, me nga
Waratia, me nga Mirihia,  me nga Maori,
me nga pakeha noa atu. Ka nui te pai
3
o ta ratou haere e kiia ana; ko nga paana
e toru ki mua whakatangi haere ai, patu 
haere ai i nga taramu. Ka takahia e
ratou te arawhata ra; ka whiti atu ki
tetahi taha ka hoki mai ki runga ki te
piriti tu ai kia whakaahuatia te ahua o
to ratou haere e nga tohunga whakaahua.
Muri iho ka whaiwhaikorero nga pakeha
me nga maori, he mihi mai he karanga ki
a te Kawana.
He piriti pai rawa taua piriti, he rino
katoa; he mea huaki hei putanga
kaipuke, ka taha te kaipuke ka tutakina.
Kaore he piriti o tenei pito o te ao e rite
ana ki taua piriti te pai—e rite ana hoki
te hanganga ki nga mahi tohungatanga o
Ingarani ra ano. Katahi te taonga nui
mo tenei Porowini, hei hono i nga
whenua o tetahi taha o tetahi taha.
NEPIA.
NGA korero kua patua mai i Nepia ki te
waea ko Kereopa  te Hau Hau kua mau.
E ki ana na te Whiu o te Urewera i hopu,
a tukua mai ana ki a Meiha Rapata Wa-
hawaha. No te Manei, te 27 o Noema,
ka tae mai ki te whare herehere i Nepia.
Tomo kau ana ki roto ki taua whare ka
tapahia e ia ano tona korokoro—i tapahia
ki te heu, he mea huna i roto i ona kahu.
Ka turakina ki te whenua e nga kai tiaki
o te whare, ka tangohia atu te heu.
Katahi ka tuia e nga takuta te motunga
o tona korokoro; a e kiia ana tera ano e
ora, ahakoa mene mai nga toto ki waho.
Kotahi mano pauna kua riro i a Meiha
Rapata mo te hopukanga o taua tangata.
Tera e whakawakia ki Nepia, ki hea
ranei.
TE MATENGA O PITA TAUKAKA.
He mea tuhi mai na Hori Wirikihana o
Hauraki.
No te 13 o nga ra o Hepetema ka mate
tenei tangata—i mate ki Aropaoa, wahi
o Karamaene. Katahi te tangata i uru
tahi ai te pakeha me te Maori ki te tangi
mo to ratou tangata; no te mea he 
tangata manaaki ia i a ratou i tona
oranga. No reira nga pakeha ka tangi
ki taua tangata. Ehara i te mea no
inaianei ia i whakahoa ai ki te pakeha;
kaore, engari no te oroko nohoanga mai
o te pakeha ki tena kainga ki Karamaene
Ka kitea tona pai i reira—ko tona pai
tenei, he tiaki he atawhai he hapai i te
Ture. No te whawhai ki Waikato ka pa
te wehi ki nga pakeha katoa o Kara-
maene kei uru nga Maori o reira ki te
whawhai ka tahuri ki te patu i a ratou;
na ka hihiri ratou ki te haere ki Akarana
i te wehi i a ratou. Ka puta te ki a Pita
Taukaka i reira:—" Me noho tatou i to
tatou kainga; ki te mea ka tae mai te
mate ki konei ka mate koutou ka mate
hoki au." Ka tohe etahi o nga pakeha
ki te haere, hoatu ana e taua tangata ko
tona kaipuke hei kawe i nga wahine me
nga tamariki ki Akarana. He pera tonu

20
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
ana mahi tae noa ki te ra i mate ai. Ka
rongona te matenga e nga pakeha kaore i
mutu ta ratou haere ki te tangi i nga ra
katoa tae noa te ra i nehua ai. Na ona
hoa pakeha tuturu o mua iho nana ia i
kawe ki te urupa, me te tini noa iho o te
pakeha—he kawenga ake hoki no to ratou
 aroha ki to ratou rangatira  kua mate.
HE WHARANGI TUWHERA MA
NGA HOA TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Hotereni Taone,
Wahi o Hauraki, Oketopa 9, 1871.
E hoa tenakoe. Kua roa te takiwa i
muri i taku tuhituhinga  atu ki a koe i
mua. Ko te take i roa ai, he kore no te
korero o konei; he korero ano, engari
ehara i te korero pononga te utaina atu
ai ki runga ki to taua waka. He korero
tenei mo te Meera. Ka haere a te Paki
Komihana raua ko Tarapipi (he tangata
nui tenei no te taha Kingi i mua) ki
Ohinemuri, ki te tohe mo te Meera kia
tukuna kia haere ma reira puta atu
ki Tauranga. Ko tetahi take i haere
ai raua he korero mo tetahi Meera i
tangohia e te Hau Hau, puritia iho e
ratou. No to raua taenga atu ka korero;
a whakahokia mai ana taua Meera, wha-
kaae ana hoki taua iwi ki te Meera kia
haere tonu. Heoi ano, kua ahua pai
inaianei; akuanei kitea ai te pai o tena
mea o te Meera mo te taha Maori mo
te taha Pakeha hoki.
He wahi korero ano tenei mo te Paru
Moana o Hauraki (Beach Lands ). Kua
roa e tohea ana e te Kawanatanga kia
hokona, kaore nga Maori i pai. Inaianei
kua whakaae ratou kia riro i te Kawana-
tanga tena Paru Moana. Ara, ko te
tokomaha kua whakaae, he ruarua nga
mea e pupuri ana i a ratou wahi—tena
pea ratou e whakaae a muri ake nei.
Heoi ano aku korero atu ki a koe
inaianei. Ki te kitea e au tetahi korero
hou maku ano e tuhi atu. Ka mutu.
Na HORI WIRIKIHANA, 
Kai Whakamaori, Hauraki.
[Ki te tuhi mai a Hori Wirikihana me
tuhi mai ki Po Neke nei—kati te tuhi atu
ki Nepia.]
Ki a Te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Rangitikei, Noema 20, 1871.
E hoa tenakoe. He kupu atu tenei
naku ki nga iwi Maori o te motu nei. E
titiro ana au he oti, he witi, he taewa
anake nga kai e mahia ana e koutou nga
Maori. Ki taku mahara me whakatupu
koutou i te Hapi (Hops); te taru e
meatia nei e te Pakeha he tahu pia. Ka
nui te pai o taua mea ki te whakatupu ki
nga kainga Maori; ki nga wahi e momo-
na ana te whenua e ruru ana hoki—hei
te taha rawa o te ngaherehere, ko te
wahi pai tena, he taumarumaru. Mehe-
mea ka mahia e te tangata kia kotahi eka
ki te hapi, ka puta mana i te tau e rua
rau pauna moni. Otira kei te pai o te
mahinga te tikanga. Ka tino pai te
mahinga ka nui atu i te rua rau; ka kino
te mahinga ka iti iho i te rua rau pauna.
Ko te pai hoki o te hapi he iti te mahi.
Ka to ki te whenua ka mau tonu nga
putake ia. tau ia tau, te mate mahi hoki.
Heoi te mahi nui ko te ngakinga i te
timatanga o te tau me te whawhakitanga 
o nga pua i te pakaritanga. He nui nga
tangata o Ingarani kua whai rawa i runga
i te mahi hapi. Kaua koutou e turi ki
tenei kupu aku. Me mahi nui koutou i
i te hapi i te tau e haere ake nei, kia kite
ora hoki koutou i nga whenua e kapi kau
ana i te otaota inaianei. Ekore e taea
e au te whakaatu i te tikanga o te mahi
i tenei reta, otira ki te whakaae te Kai
Tuhi o te nupepa kia taia atu tenei reta
katahi au ka tuhi atu i tetahi reta hei
whakaatu. Ka koa rawa au ki te Waka
Maori, ka tae ora mai ki tena tauranga
hou ki Po Neke.
Na HOANI TIWINI.
[E tika ana te korero a Hoani Tiwini
mo te hapi. Mana e tuhi mai i tetahi
reta whakaatu i te mahi. E pai ana.]
HE TAU AROHA.
[HE pakeha nana i tito te tau ki raro iho
nei. Ko Turakina tona kainga i mua ai.
No muri ka haere mai ki Wairarapa noho
ai. I muri tata iho o tona taenga mai ki
Wairarapa ka pikitia e ia te hiwi teitei i
te Pae o Tumokai ka titiro atu ki te pai o
te whenua me te moana wai maori ki
Wairarapa e hora atu ana i tona aroaro;
rirerire ana te rangi, marino ana te moana
i taua ra. Katahi ka haere ake te aroha
i roto i a ia, ka noho ka tito i te waiata
nei.]
Tera a Aorangi
Tu ana i tuwhiti
E pukepuke mai ra
Heke ki Wairarapa.
Tokoto te aio
Te wai o namata;
Te wai whakainu
Nga toa o te taua—
Te wai o Rakairuru. 
Paki te rangi,
Tu nei ko au
Maharahara tonu
Nga hoa i hoi ra.
Awhea ka hoki
Te heke o Auru!
Tau te aroha,
Ka mihi te ngakau
Wehe nei i te makau,
Te kitea nei e i—
Haea te ate
I te roa nei ka ngaro
Te kanohi o papa,
O whaea,o teina.
Tera e hoki
Te kainga i Turaki—
Awhia a Riria;
Kia wawe ra e i.
Na HOHEPA TE PIRITI,
Kaiwhakamaori.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e GEORGE DIDBURY, Kai-ta o te
Kawanatanga, Poneke.