Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 21. 30 October 1872 |
1 139 |
▲back to top |
TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI. ——— "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA." VOL. 8.] PO NEKE, WENEREI, OKETOPA 3O, 1872. [No. 21. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. Ko nga tangata enei kua homai moni i muri nei mo o ratou nupepa:— £ s. d. Hamuera Te Raikokiritia, Parewanui ... 010 O Hohepa Paraone, Whanganui ... ... \\010 O Reone, Whanganui ... ... ... ... O 10 O Aterea Te Kahu, Whanganui ... ... 010 O Haata Rio, Opunake ... ... ... O 10 O Hemi Pama, Tauranga ... ... ... 010 O Timoti Ropoama, Picton ... ... ... 010 O Inspector Scannell, V.R., Taupo ... ... 010 O Kapata Whakapuhia, Turanga ... ... 010 O Meri Te Timu, Turanga ... ... ... 010 O Te Rei Paehua, Cambridge ... ... 010 O Noa Te Rauhihi, Whanganui ... ... 010 O Porokaru Patapu, Whanganui ... ... 010 O Nehanera Te Kahu, Whanganui ... ... 1 O O Paemai Te Tua, Whanganui ... ... 010 O Toma Taimati, Whanganui ... ... 010 O Captain Preece, Te Tako ... ... ... 010 O Hone Rua, Te Tako... ... ... ... O 10 O Penetahi, Whanganui ... ... ... O 10 O Matiu Tutarangi, Whanganui ... ... 010 O Menehira, Whanganui ... ... ... O 10 O Ihaia Tainui, Greymouth ... ... ... O 10 O Ripini Waipapa, Greymouth. ... ... 010 O Kinihi, Bruce Bay ... ... ... ... O 10 O Henare, Hokitika ... ... ... - O 10 O Teoti Tauwhare, Arahura ... ... ... 010 O Arapeta Horau, Arahura ... ... ... 010 O Kerei, Bruce Bay ... ... ... ... O 10 O Hamiora Tuangau, Hokitika ... ... 010 O Makarini, Arahura ... ... ... ••• O 10 O Tioti Pita, Kaiapoi ... ... ... ••• O 10 ° £16 O O TE TURE MO NGA TAKIWA MAOEI. E HIAHIA ana matou kia whakamaramatia atu e matou ki o matou hoa Maori, nga putake i puta ai tetahi whakaaro i te Kawanatanga e tu nei, kia hanga tetahi Ture mo nga Takiwa Maori, hei whaka- mama ake i etahi o nga he e pehi nei i runga i nga tangata Maori. Kua kiia te kii e nga maatua, e rua nga putake kino i roto i nga tangata Maori o te motu nei; " he wahine, he whenua," waiho tonu iho hei whakatauki. He tika erangi ko te mea kino | rawa ake o enei mea e rua ko te whenua, titiro tatou ki nga takiwa katoa timata mai i te hiku o te ika nei, tae mai ana ki te upoko Ko te mea tenei nana i huna te tangata. Na wai tenei he i whakapiri ki te tangata Maori ? Ka tika ranei ta koutou whaka- pae ki te pakeha. E he ana taua kupu whakapae ki ta matou whakaaro, mehemea no te taenga mai o te pakeha i timata ai nga pakanga whenua ka marama ta koutou ki, tena ko tenei no mua tenei mate. Ho taonga tuku iho na nga tupuna. Kua kitea e matou tenei mate, whakaaro ana o matou kaumatua kia hanga he Ture Whenua Maori kia ata kimihia nga putake o te mate, kia whaka- wakia nga tautohetohe a kia whakataua te whenua ki te tangata i kitea tona tika. He whakaaro tika taua whakaaro i te tuatahi, e hua koa e mutu ki reira, kakore kei mua te kino e takoto ana mai. E ki ana nga tangata Maori inaianei, (kahore i puta te kupu i te tuatahi). Kahore i hanga tenei Ture mo te ora, erangi mo te mate. Ko te mate tenei ki ta koutou kii, kei te utu nui o te Kooti Whakawa Whenua Maori. He utu to te Kooti, he utu to to Kairuri, he utu to te Hoia, he utu to te Kai-whaka- maori, ma te moni ka tika ai te tangata. Ka ki etahi o koutou, he aha koa, me whakamatau me tono ki te pakeha me mokete te whenua,—peratia ana, e hua e puta mai i reira he maramatanga. Kahore, ko te mate rawa atu, kua tatari te pakeha ki ana moni, kahore e puta mai, nanao tonu iho tera ki te whenua, haere ana, ki ta koutou kii ko tetahi tenei o o koutou mate. Ko tetahi hoki tenei. He whenua pea tenei na tetahi tangata tutua he wairangi pea taua tangata * he rawakore, kua kite pea tona hoa he rangatira he tangata whai rawa, kua hanga i tana whakaaro, kua tuku kereme ia, kua utu ia i te Kairuri, kua kimi ia i tetahi Hoia roro nui hei whakatika i tana korero tahae, kua tu te tangata wairangi ki te korero i tana korero, e tika ana pea tana whakahaere ka tahi ka tu mai te Hoia ki te whakararuru i ona whakaaro ara i tika, i tika, ka pohehe noa iho, nga mahi a te wawau, a te tangata kuare, haere ana te whenua. Ketekete ana te tangata i te mate. Ko nga korero enei a nga I tangata maori ia ra, ia ra, ina te ikeike o nga puka-
2 140 |
▲back to top |
140 TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI. puka e takoto nei! Ki te whakaaro a te Kawana- tanga e tika ana etahi o nga kupu whakahe a nga Maori. Katahi ka puta te whakaaro i a Te Makarini '. kia kokiritia tetahi Ture ki te Paremete, hei whaka- ] ora i etahi o nga mate e ngaro nei i o matou hoa. ] Ko nga tikanga enei o tena Ture, me ata korero atu nga tikanga kia marama ai, i huaina taua Ture he '. Ture whakatakoto Tikanga mo nga Runanga i nga '. Takiwa Maori, he whakatakoto tikanga hoki mo te mahi o aua Runanga. : Ko TE RARANGI. 1. Ko te ingoa Poto mo taua Ture ko " Te Ture : Kaunihera Maori, 1872," ko te ritenga o tenei kupu o Te Kaunihera, he Runanga whakatakoto tikanga . mo te takiwa. 2. He whakaatu i etahi o nga kupu i roto i taua ture; kei rapurapu te whakaaro o te tangata ki te tikanga o nga kupu. Mehemea ka kitea tenei kupu " Perehitini" na ko te ingoa o te Tumuaki o taua Runanga. Ka kitea tenei kupu " Kaunihera" he Runanga kua oti te pooti mo te takiwa. Ko tenei kupu " tangata" mo nga tangata Maori i roto i te takiwa tae atu ana ki nga hawhe-kaihe. 3. Mehemea ka hiahia te nuinga o nga tangata o tetahi takiwa kia homai tenei Ture ki runga ki a ratou, ma ratou e tuku tetahi pukapuka tono ki a te Kawana kia homai tenei ture ki runga ki to ratou takiwa. Erangi koa kia mahara koutou heoi nga wahi e tika ai tenei ture ko nga wahi e mau tonu ana te mana o te tangata Maori. 4. Me whakaatu mai i roto i te pukapuka tono ki a te Kawana nga rohe o te takiwa e hiahiatia e ratou kia panuitia, ka tae taua pukapuka tono me nga rohe o te takiwa, katahi ka runangatia e te Kawana me tana Runanga ake, ka kitea te tika ka whakaaetia, ka tapa hoki e te Kawana he ingoa mo te takiwa. 5. Ma te Kawana e pai ki te whakanui i nga rohe e pai ana, ma te Kawana e whakaiti e pai ana, mana e whakakore noa iho pai katoa. 6. Heoi ka oti nga rohe o te takiwa te whakatakoto, katahi ka tu te Kaunihera, ara he Runanga takiwa, ko nga mema mo taua Kaunihera kaua e iti iho i te toko-ono, kaua e neke ake i te tekau-ma-rua, ka iti te takiwa koia te toko-ono, ka nui te takiwa koia te tekau-ma-rua; ko te maha o nga mema me whaka- haerere i waenga nui i enei; ko te roa o te wa e tu ai taua Kaunihera kia toru nga tau, ka pau nga tau e toru ka pooti ano. 7. Me whai Perehitini ara Tumuaki nga Kauni- hera ; ma te Kawana tonu e whakatu, me tango mai i roto i nga tangata Maori, hei tangata tonu ia mo roto i te Kaunihera, io te utu mo taua Tumuaki ma te Kawana tonu e whakarite, a te wa e tu ai ia a ka mana tonu tana tu (ki te kore hara ia taea noatia te ra e mutu ai te Kaunihera. 8. Me whiriwhiri tonu i nga tangata o te takiwa he mema, ki te mea ranei ka kitea e nga tangata Maori tetahi pakeha pai, i paingia e ratou hei mema e pai ana, erangi kaua e neke iho i te ma-tekau-ma- tahi ona tau. Ko te tikanga o tenei rarangi ma nga tangata Maori tonu te tikanga, ki te mahara ratou me tango mai i a ratou e pai ana, mehemea e pai ana ratou ki tetahi pakeha i kitea e ratou te pai, te tika e pai ana hoki. 9. Ki te hiahia tetahi mema kia whakamutua tana mahi i roto i te Kaunihera me tuhi atu ia i tetahi pukapuka ki te Perehitini (Tumuaki); mehemea ranei ka ngaro atu ia i te Kaunihera i nga marama e toru, mehemea ka pekerapu ia (ara ko te tikanga tenei o te pekerapu mehemea ka pau katoa ana, taonga te kohi hei utu mo ana nama ka rere atu ia ki raro i tetahi ture kua oti te hanga mo nga tangata rawakore) nae mutu tana mahi, mehemea ranei ka whai, hara kino ranei me mutu ia ma taua hara ia e whakamutu, me kore atu ia i roto i te Kaunihera. 10. Ki te hiahia te Perehitini kia mutu tana mahi me matua tuhituhi atu ia i tetahi pukapuka ki a te Kawana. Ki te ngaro ranei i roto i taua takiwa i nga marama e toru, ki te Pekerapu ranei, ki te mahi hara wheroni ranei, ki tetahi atu kino ranei, ma enei mea katoa ia e whakahe, me he atu ia i roto i te Kaunihera, a ma te Kawana e whakatu atu tetahi Perehitini hei whakakapi mona. 11. Ki te mate tetahi mema, ki te mutu ranei tona mahi i runga i nga take kua korerotia i runga nei, me pooti ano tetahi mema hei whakakapi i te tunga o te mema kua mutu. Ko taua tangata ka tu a tae noa ki te mutunga o te Kaunihera. 12. Ko te Kaiwhakawa Tuturu o te Takiwa; ko tetahi atu tangata ranei i whakaritea e te Kawana hei mema mo te Kaunihera, a ko te ingoa o taua tangata ko te Mema a te Kawanatanga. Nga nohoanga o te Kaunihera, 13. Ko te nohoanga tuatahi o taua Kaunihera ma te Kawana tonu e whakarite he ra, he kainga hoki e huihui ai, a i aua nohoanga katoa mehemea kei reira te Perehitini koia tonu te Tumuaki o te Runanga. Ki te ngaro atu te Perehitini ka tahi ka tika me pooti i roto i nga mema o te Kaunihera tetahi o ratou hei Tumuki mo taua nohoanga. 14. Ki te mea ka toko-rima nga mema ki te nohoanga me mana te Kaunihera, mehemea ka iti iho i te tokorima ekore e mana ; a ko nga mea katoa e homai ana ki roto ki te Kaunihera kia tirotirohia, ma te maha o nga pooti e whakatau te kupu otinga, me tuhituhi katoa ki te pukapuka, a ma te Tino Tumuaki e tiaki taua pukapuka, mana ranei e whakarite tetahi tangata hei tiaki. 15. Kia rua nohoanga tuturu o te Kaunihera i roto i te tau kaua e neke ake i nga marama e ono ka noho. Engari ko te kainga hei nohoanga mo taua Kaunihera mana ano e whakarite. 16. Ka tika hoki ma te Tino Tumuaki raua tahi ko te Mema o te Kawanatanga e karanga te Kaunihera ki a hui, ki te mea ia ka kitea e raua he take e mahi ai i raro i nga tikanga o tenei Ture, engari kia whitu nga ra e panui ai taua Kaunihera katahi ka noho ki te kainga i whakaroa e raua o roto o taua Takiwa hei nohoanga. 17. Ka tika ano kia whakaputaina he utu ki ia mema, ki ia mema o te Kaunihera mo nga ra i mahi ai ratou ma te Kawana e whakarite ia wa, ia wa te tikanga mo te utu. 18. Ko te utu mo te Tino Tumuaki nae nga utu mo nga mema i kiia mo runga i te whakahaerenga i nga tikanga o tenei Ture, me wehe mai i roto i nga moni topu o te Koroni. Ko nga mea hei mahinga ma te Kaunihera. 19. Ki te hiahia tetahi tangata Maori whai whenua o roto i tetahi takiwa e panuitia i raro i tenei Ture ki te tuhituhi tono whakawa whenua kia whakawakia i runga i te tikanga o "te Ture Kooti Whenua Maori," me maatua tuku e ia tana tono ki te Kauni- hera a nga wa e hui ai ratou, a ma taua Kaunihera e hurihuri taua tono ka kitea te maramatanga me tuku atu ki te Kooti Whenua Maori, me whakaatu hoki e te Tino Tumuaki raua tahi ko te mema Kawanatanga ki te Tino Tumuaki o te Kooti "Whenua Maori te otinga o taua mea te hurihuri, te whakaae hoki e te Kaunihera. 20. Ka tika ma te Kooti Whenua Maori e whaka- kore te tono whakawa Whenua a tetahi tangata i roto i tetahi takiwa kua panuitia i raro i tenei Ture, . ki te kore he tiwhikete whakaatu i te whakaetanga a te Kaunihera i taua whenua kia whakawakia ki te kore i whaitohungia ki nga ingoa o te Tino Tumuaki raua tahi ho te Mema Kawanatanga, i nga pera katoa e tukua atu ana ki a whakawakia, me titiro tonu te Kooti»
3 141 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 141 21. Mehemea ka tukua ki te Kaunihera tetahi tono whakawa whenua o roto o taua takiwa a ka kitea he tautohe kei runga, ka mohiotia hoki nga take o taua totohe, ka tika ma te Kaunihera e ata kimi tetahi tikanga e marama ai tetahi taha, tetahi taha. 22. Me whai mana te Kaunihera o ia takiwa o ia takiwa ki te hanga, ki te whakatikatika, ki te whaka- kore ranei i nga tikanga i raro i te " Ture Takiwa Maori, 1858," i etahi Ture whakatika tikanga ranei i taua Ture a me pera tonu te mana me te mea he mea tuku he mea apiti ki roto ki tenei Ture na te Kawana i roto i tona Runanga. Engari ko te tino mananga o aua meatanga kia whakaaetia ra ano e te Kawana, koia hoki hei whakatikatika hei whakaputa ke ranei ki tana e pai ai. 23. Ko nga mahinga katoa o aua Ture e whaka- huatia i runga ake nei me homai katoa ki raro i tenei Ture, a me mana katoa nga tikanga e oti ana i te Kaunihera i raro i te mana o tenei Ture. WAHI II. Ko te tu tangata kei pooti Takiwa me te pootitanga o nga mema mo te Kaunihera. 24. Ko nga tangata katoa o te iwi Maori e noho tuturu ana i roto i te Takiwa o raro o tenei Ture, e rua-tekau-ma-tahi ana ona tau, ka tika i raro i tenei Ture hei pooti mema mo te Kaunihera. 25. Ka tika ma te Kaiwakawa Tuturu o ia Takiwa, o ia Takiwa o raro o tenei Ture e tuhituhi i roto i nga ra tekau-ma-wha o muri tonu iho o te whakahua- tanga o te Takiwa, nga ingoa o nga tangata tuturu tonu o taua Takiwa, ka rua-tekau-ma-tahi nei tau, a hei te Taite tuatahi o te Hanuere o ia tau, o ia tau, ka tuhituhi ano i o ratou ingoa i o te hunga e tika ana hei pooti mema mo te Kaunihera. 26. Ka oti nga ingoa te tuhituhi e te Kaiwhakawa me whakapiri ki tetahi waahi marama o waho i te Kooti, me whakatu hoki ki etahi atu waahi marama o taua Takiwa etahi, kia kitea ai e nga tangata katoa. 27. Me apiti hoki ki taua pukapuka ingoa, tetahi panui whakaatu, ka noho te Kaiwhakawa Tuturu i roto i nga ra kotahi-tekau, ki te whakarongo korero a tetahi tangata o taua takiwa mo tona ingoa kia tuhia ki te pukapuka ingoa o taua takiwa, a ki te tae mai tetahi tangata i roto i nga ra kotahi-tekau, me whakarongo te Kaiwhakawa Tuturu ki tana tono, mana e titiro ki te tika ki te he ranei, a ki te tika me tuhi tana ingoa ki te pukapuka ingoa. 28. A ki te pahemo nga ra kotahi-tekau me hanga e te Kaiwhakawa he Roru (ara pukapuka rarangi ingoa) hei tuhinga mo nga ingoa o nga tangata katoa i taua takiwa e tika ana hei pooti, a ma te Kaiwha- kawa e tiaki taua roru hei roru ma nga Kai-pooti mema mo te Kaunihera, kia kotahi tau hei mananga mo taua roru, engari ki te oti tetahi roru te hanga i nga marama e rua o mua mai i te Taite tuatahi o Hanuere, o tetahi tau, kaore hoki ho take e hanga houtia ai tetahi atu me kii tonu tera, no te Taite tuatahi o Hanuere i hanga ai Te Ahua o te Pootitanga. 29. Ki te oti tetahi Takiwa te whakarite i raro i tenei Ture ma te Minita whakahaere mo tenei Ture, e whakarite tetahi ra, kaua e iti iho i nga ra e toru o mua mai o te ra o te pootitango he tukunga ki to Apiha Kohi-pooti i nga pukapuka whakaatu mo nga tangata e kiia ana kia pootitia mo te Kaunihera, ma- taua Minita hoki e whakatuturu te kainga hei whakaaturanga mo nga ingoa, mana ano e tuku nga pukapuka o te whakahuatanga o nga ingoa me era atu pukapuka e tau ana ki tenei waahi o te Ture nei me ta katoa ia ki te reo Maori ka tuku ai ki te Apiha Kohi-pooti. 3O. Ko te Kaiwhakawa Tuturu o taua Takiwa he Apiha Kohi-pooti otira ki te kahore he Kaiwhakawa ki te mea ranei ka kitea e kore e tika taua Kaiwha- kawa hei pera, ma te Kawana i runga i tana whakaaro e whakatu tetahi hei Apiha pera i raro i tenei Ture. 31. A mehemea e kitea ana ka tika kia pootitia tetahi etahi mema ranei i raro i tenei Ture, ma te Kawana e panui ki roto i te Kahiti o Niu Tirani te ra me te turanga o taua pooti, a me panui hoki te waahi, nga waahi ranei e tata ana ki nga kai-pooti o roto i tana takiwa a ka tuturu tonu taua ra hei ra pooti- tanga ka tika ki te Ture ma te Kawana ia wa, ia wa e hanga e whakaputa ke, e whakakore ranei nga tikanga e tika ana kia hanga i raro i tenei Ture, nga mea ka tuhia ki raro nei. Te whakatakoto tikanga mo te mahi ma nga Apiha kohi-pooti. Te whakatakoto i nga tikanga mo te mahi pooti mo te whakahuatanga mema mo te tuhituhinga i nga pooti mo te tikanga e pai ai te pooti, me nga tikanga whakahaere katoa o tenei wahi o tenei Ture a ko aua tikanga katoa ka hanga nei me waiho hei Ture i roto i te takiwa e mana ai aua tikanga. 33. Ki te takahi ki te whakamanumanu ranei tetahi tangata ki aua tikanga ka utu, kaua ia e neke ake i te rua tekau pauna ma te Kaiwhakawa Tuturu e whakatau, ma nga Kaiwhakawa tokorua, ranei o te Rongo-mau. 34. Ma te Minita koia nei te Kaiwhakahaere i tenei Ture e whakahau kia taia ki te reo Maori, kia tukutukua hoki ki nga tangata Maori o te Motu, ki tana e pai ai. Tirohia e koutou nga rarangi 19, 20, 21, ko nga tino mahi tenei i raro i tenei Ture. E ki ana hoki koutou, e pau ana a koutou moni i runga i nga Bo ia, i nga Kaiwhakamaori. Mehemea e oti aua i te Runanga nga tautohetohe whenua, heoi ano ta te Kooti he whakatuturu kau. Na e hoa ma ko te Ture tenei i tukua atu e te Makarini ki roto ki te Paremete kia whakaaetia. Otira kahore i oti no te mea kua tae ki nga ra whakamutunga o te nohoanga o te Runanga, unuhia mai ana ano e te Makarini ki waho. Mo tenei Pare- mete e haere ake nei, ka kokiri ai ano. HE TURE WHAKATU TANGATA MAORI MO TE RUNANGA. E HOA ma. I whakaaro te Kawanatanga kia tukua mai tetahi mema hou ki roto ki te Runanga, hei whakatokorima mo nga mema maori. Hanga ana te Ture e tetahi o nga Whare Runanga oti rawa, katahi ka kawea atu ki tetahi o nga Whare, ki te Whare o nga Kaumatua, kia whakapumautia, kahore hoki i whakaaetia, erangi ki ta ratou me waiho te tokomaha o nga mema i to te Ture tuatahi. Katahi ka totohe nga Whare e rua, pakeke tonu nga Kaumatua ki ta ratou tikanga, ka roa e tohe ana, ka waiho i to ratou kia tokowha ano nga mema kia rite tonu ki te Ture tawhito. Ko te whakamaoritanga o taua Ture e mau ake nei. HE WHAKATU TANGATA MAOBI KI TE RUNANGA. He Ture e whakatakotoria ana hei Whakatika he tuhono i te " Ture Whakatu Tangata Maori mo roto i te Paramete 1867." NOTEMEA i te tau 1867 i hanga tetahi Ture hei Whakatu Tangata Maori mo roto i te Paramete (ka huaina i muri nei " Ko taua Ture") i whakaritea taua Ture kia rima nga tau e maua ai i muri o te otinga o taua Ture, a, notemea e tika ana kia whaka- tikatikaia kia tuhonoa hoki taua Ture i runga i te mea kua oti te whakatikatika. Ko tenei ka hanga e te Runanga Nui o Niu Tireni kua huihui mai nei ki roto ki te Paramete i runga i tona mana nga Ture e tuhi i muri nei:—
4 142 |
▲back to top |
142 TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI. 1. Ko te ingoa poto mo tenei ture, ko te Ture Whakatikatika hono hoki i te Ture Whakatu Tangata Maori ki roto ki te .Paremete, 1872. ' 2. Ko taua Ture ka whakatikatikaia e tenei ture ta mana tonu a tae noa ki te tekau o nga ra o Oketopa kotahi mano e waru rau e whitu tekau ma whitu : Ahakoa kahore ano tenei ture i oti noa i te Runanga Nui i te pahemotanga o nga ra o taua ture. Ka oti tenei ture ka kiia taua ture kua whakatika- tikaia e tenei ture no te mutunga o taua ture. . 3. I roto i nga Rarangi tuawaru tuaiwa o taua Ture kua takoto te kupu, ma te Kawana e Panui e mea ranei i etahi atu tikanga kua oti te whakatakoto e aua Karangi he ki tenei kia mana tonu taua Panui taua mea ranei i etahi tikanga ia wa, ia wa, mehemea ka marama he take. 4. Mehemea e puta ana tetahi Panui whakaneke i te rohe o nga Takiwa Pooti Maori ko te tangata e tu ana hei Mema mo Taua Takiwa (ki te kahore atu he putake whakahe) me tu tonu ia hei Mema mo tetahi o nga Takiwa Pooti Maori kua oti te whakaneke tona rohe i runga i te Panui a te Kawana, kia pera tonu te ahua me tona pootitangi i mua mo taua takiwa. 5. I runga i nga kupu whakatikatika o tenei Ture ko nga tikanga katoa o taua ture me mana tonu, a ko taua ture me mana tonu a ko taua ture me tenei ture hui katoa ki nga kupu Whakatikatika me hua he Ture kotahi: A ko te kupu nei "tenei Ture" mehemea e whakahuatia ana ki taua Ture, kiia ko taua ture he mea kua oti te whakakatikatika e tenei ture. 6. Ko nga Mema e pootitia ana i runga i nga ritenga o tenei Ture mo te Runanga nui, me nga Mema Maori e karangatia ana ki te Runanga whaka- takoto Ture e kore rawa e tika kia whakawhiwhia ki te mahi o te Kawanatanga nui, ara, ki te mahi e utua ana e te Kawanatanga i te wa e noho ai ratou hei mema mo te Runanga Nui o Niu Tireni. A mehemea kei te noho utu pera te tangata i te taima e karanga- tia ana, e pootitia ana ranei e kore e tika kia whaka- nuia kia whakaitia ranei tana utu a te wa e noho ai ia hei mema. Engari ekore e tau tenei rarangi ki te tangata mehemea ka tu ia hei tangata mo te Hunanga o te Kawanatanga, hei hoa tohutohu, hei ateha ranei i roto i te Runanga o te Kawanatanga mehemea ne aua mahi anake tana utu, mehemea hoki ina hinga te Kawanatanga ka hinga tahi hoki ia. TURE WHAKATURANGA MEMA MAOEI KI ROTO KI TE PAREMETE. Oketopa, 1, 1872. I PUTA ano etahi korero mo tenei pire i roto i te komiti. TE TAPETA, ka mea, kia Apititia taua pire ki tenei rarangi, " Te nekenga ake o nga Mema e wha o te Whare o te Paremete i pootitia i runga i nga tikanga o taua Ture o tenei Ture hei mangai i roto i te Paremete mo nga tangata o te iwi Maori o te Koroni." Ka pataia kia korerotia tuaruatia tenei rarangi aianei, Karangatia ana kia wehewehea. Taha whakaae 3O. Taha whakakahore 16. Riro ana i te taha whakaae. ' Korerotia ana taua pire me nga whakatikatikanga. WHENUA RAHUI MO NGA. KURA. MAOEI. Oketopa 4, 1872. Ka tu a TE POKIHA ki te patai ki te Kawanatanga, Mehemea e kawea mai ana e ratou tetahi ritenga ki tenei Runanga, hei whakamahi i nga whenua rahui me nga whenua kua whakatapua mo nga kura Maori me etahi atu kura, ? Tenei e mahara ana etahi o nga mema, i whaka- turia etahi Komihana i nga tau kua pahure nei, hei titiro, hei kimi i te ritenga o nga whenua i whaka- tapua mo nga kura Maori kua oti nei te karaati, ko etahi o enei whenua whakatapu, he mea homai noa mai e te tangata Maori, hei whakatu kura mo nga tamariki Maori, pakeha hoki i nga motu katoa o to tatou moana nei. Ko te ritenga o enei whenua whakatapu, hei whakaakoranga mo nga iwi e rua. He maha nga tau i rapu ai nga Komihana i nga ritenga o taua mahi. Ko Te Tomete (Mr Domett), Te Haata (Mr. Hart), Te Kihipona (Mr. Gisborne), me etahi atu rangatira pakeha nga komihana i whaka- turia i reira, a ka nui to ratou kaha ki te whaka- haere i taua mahi. I tae ano ratou ki aua whenua ata titiro ai, me te ata kimikimi i nga tikanga katoa o aua mahi. I te tunga o te Paremete i tera tau i kawea mai tetahi Pire ki te Whare Kaumatua e Te Huera, i runga i te tono a te Kawanatanga, hei whakahaere i nga tikanga o te pukapuka o nga Komihana, ina oti te whakatikatika me te whakata- koto i runga i to te Kawanatanga hiahia mo taua pire. I whai korero ano taua Whare mo tenei pire, a i runga i te mohiana a Kanara Raihara i tukuna ki te Komiti Whiriwhiri. Ki taku mahara kaore i whaka- turia taua Komiti Whiriwhiri, mutu ana i reira nga korero. Tena pea, e whakaae te Tumuaki o te Kawanatanga ki taku he mea tika kia whakaritea tenei mea i tenei wa ano. He nui aua whenua, me te nui ano o nga utu o aua whenua i whakatapua mo tenei mea, a ki toku, whakaaro, kahore ano etahi o nga ritenga o enei whenua i oti noa. I tenei wa e he ana te whakahaere i aua whenua kua korerotia nei. E matau ana ahau, e whakaae te Tumuaki o te Kawana- tanga ki enei korero aku, a ko taku hiahia tenei kia rongo au i te kupu o te Kawanatanga kia kawea mai tenei mea kia korerotia ki te Paremete kia whakatakotoria tetahi Ture. Ekore pea e taea e tenei Paremete, engari me kimikimi e te Kawana- tanga nga ritenga o tenei mea ina mutu te Runanga, a ka tu te Paramete hou, ka puta pea te whakaaro o te Kawanatanga hei whakatikatika i nga he o tenei mea e takoto hapa nei inaianei. TE TAPETA.—Ka nui te tika o nga korero o Te Pokiha e rite ana ano ki nga whakaaro o te Kawana- tanga. E rua nga take nui o tenei mea, ko te tuatahi ka whakatuturutia nga whenua whakatapu, hei rapu oranga mo te whakaakoranga o te iwi Maori, hei apiti hoki i era atu moni i whakaritea mo tera tu mahi. Tuarua he nui nga whenua whakatapu i puta mai i te taha Maori. Ka nui te he o te whakahaerenga o enei whenua whakatapu, a ko taku hiahia tenei kia whakahaerea nga ritenga o tenei mea i runga i te tikanga i tukua mai ai. Maku e whakahau taua Pire kia rapurapua, me kore e putahi enei Whare e rua i.tenei nohoanga o te Paramete. HOKIOI HOKIOI HU-U. E o MATOU hoa. Tirohia iho e koutou te korero e mau ake nei, mo tenei manu tupua mo te Hokioi. Tena hoki pea kei etahi o koutou he korero tutu iho a nga Tupuna mo taua manu, mehemea he korero tukua mai. Ko tera manu, ko te Hokioi, ko o matou tupuna i kite, kahore matou i kite, kua ngaro taua manu inaianei. Ki te korero o o matou Tupuna, he manu kaha, kaha rawa tera manu, he Kahu nui rawa, ko tona nohoanga kei runga i nga maunga kahore i noho ki te raorao, na, ko te ra e rere ai taua manu ka kitea e o matou Tupuna, ekore e kitea i nga ra katoa, kei nga maunga hoki tona kainga, ko tana ahua, he whero, he mangu, he ma. he manu huruhuru, he ahua kowhai, kakariki, he raukura kei runga kei tona upoko. He manu nui,, me te Moa ano te nui,
5 143 |
▲back to top |
TE WAKA MAOBI O NIU TIRANI. 143 ko tona hoa tautohe he kahu, ka ki te Kahu ko ia e tae ki te rangi, ka ki te Hokioi, ko ia e tae ki te rangi, pena ana ta raua totohe. Na, ka ki atu te Hokioi ki te kahu, he aha tau tohu mou ? Katahi ka ki mai te Kaha he " kei." Na katahi ka patai mai te Kahu ki te Hokioi. He aha te tohu mou ? Ka ki atu te Hokioi. Hokioi hokioi hu-u. Ko a raua kii tenei. Katahi raua ka rere, ka tata ki te rangi, ka puta mai nga hau me nga kapua. Kua " Kei" te Kahu, kua hoki ia 1d raro, kahore i puta i te hau i te kapua. Ko te Hokioi i ngaro tonu atu ki te rangi. Ko " KEI " te tangi a te Kahu. Ko HOKIOI hokio te tangi a te Hokioi Hu-u. Ko te Huhu-u o ona parirau. Ekore e ngaro te huhutanga o ona parirau i tona hokinga iho ki te whenua. Ki te kai tuhi o te " Waka Maori." Tokomaru. Hepetema 24, 1872. E HOA, tena taku kete ika hei tumahana ki a Hare Reweti mo ana kete riwai ka rua ka tae mai nei ki au, a katahi nei ano ka whakaeatia atu. Ko nga ika o roto o te kete na, he Ngoiro, he Aua, ko te ika tena i raowa ai a Tamarereti. Hei kupu whakarite tena mo te waipiro, he mea hoki e heke ana i te kaki. He patai tenei, ko wai ra e raowa i tenei ika, i te waipiro, ko te pakeha, ko te maori ranei ? Ki taku mahara ko te pakeha e raowa, ko te iwi nana te take mai o tenei kai. Tenei nga kupu e raowa ai koe, ki te kore e taea e koe te puru i nga huarahi o tenei kai, ka raowa koe, koia nei hoki te raowa ko te mea kaore e taea, i mau, hoki te iwi o taua ika i te kaki. Me tenei ika hoki kei reira ano e mau, ana, kei te kaki o nga tangata nunui, mohio, whai taonga, Kawana, Pihopa, minita me ara atu tangata nunui o te Ao. Na reira hoki i kore ai e taea te unu i te iwi o taua ika ki waho no te mea kei te kai katoa nga tangata nunui, whai mana hei puru i taua kai kia whakamutua te mahi. Kaore he tikanga i au nei i te Maori, he pena ano hoki me te pakeha, ko te mea kai pai, ko te mea kai kino, otira kaore he aha o te kai, i mahia hoki hei kai me kai ano ko te kakahu me kakahu ano hoki, me ara atu tini mea a te pakeha me haere ano i runga i ona ritenga. E hoa kua mohio koe te pakeha he kai kohuru tenei kai i te tangata, tukua tonutia e koe kia mahia ana. Tena ra purua ona huarahi katoa, kia ora ai te tangata ; ki te kore e puru, i a koe me whakamutu to korero ki te tangata e kai ana, kei a ia te tikanga mo tona kai, mo tona powhara, mo tana mate, kei a koe te tikanga mo tou kore kaore e kai, mo tou whai taonga, mo tou ora. ka manako hoki te Atua ki a korua. E hoa kia kaha te puru i te autaia naka, e kore te hiahia o te tangata e taea te pupuri, kahore hoki i taea e Horomona te huarahi o te hiahia, a e kore ano hoki e taea e taua te mea kati te kai kua mohio nei hoki ki te kai. Heoi tena kupu. Na to hoa, HENARE POTAE. [Kei te tika etahi o nga kupu a to matou hoa a Henare, a e he ana etahi, mehemea e kai kino ana te tangata i tenei kai i te waipiro, mehemea e whakakuri ana i a ia ko te mea tika kaua rawa ia e pa ki tena kai He tika te kupu a Hare Reweti he maha rawa atu nga kino e pa ana ki te tini o te tangata i runga i tenei kai i te waipiro. I homai te hinengaro ki te tangata hei aha ? Ki a matou i homai kia ata whiri- whiri ia i te mea tika, i te mea he, ki te kape i te mea he, ki te tango i te mea tika. E hara te tangata i te Purehurehu kia rere noa ia ki roto i te ahi KAI TUHI.] No Runanga, Taupo, Oketopa 9,1872. Ki te kai tuhi o te " Waka Maori" E HOA, tena ra koe.—Mau e tuku atu a maua kupu mihi ki te nupepa ki a Wiremu Te Tauri, kia mohio ai kua mate a Paora Huriwaka he tamaiti na Hori Te Tauri no te 8 o nga ra o Oketopa 1872 i mate ai. Ko nga mihi tenei mona; Ka tu ko Rawiri Kahia ka mihi. Ka mea, haere atu e tama, haere atu te uri o Tama-Mutu, haere atu, e ki ana te Atua he oneone te tangata a e hoki ano ki te oneone, ahakoa noho roa te tangata i tenei ao, tae atu ki te rima-tekau tau, penei te whanui me te ringaringa te oranga o te tangata e ai ki ta te Atua kupu. Hori te Tauri, ka mea, ka mihi, haere atu ra e tama na te Atua i tohu koe koi naka te ra mou, e pai ana na te Atua te whakaaro ki a koe, haere atu ra e tama. Heoi he waiata aroha— Kaore te aroha, ki taku potiki, E tama, tu kino te whai muna iho, ki a au, Ka tu taua ka -whai i te tira o to tupuna o Watihua, Ki mai Rameka, e hoki i kona, ka mate korua i te whainga mai. Ki taku hika taute, Ea tu nga tai o Rakei-matatanniwha, Hoki mai, E tama e-i, Korerotia mai nga hane a te waewae, I kimi atu. Ka uia mai koe e nga whenua, ki te kauhau whakapapa, Mau e ki atu wareware, ko au he tamariki, Wareware tonu au. Tenei ano ra te rangona ake nei, Tainui, te Arawa, Matatua, Kurahaupo, Tokomaru, Nga waka tena o tupuna, i hoea ai te moana nui, E takoto nei. Hoturoa Ngatoro, Tamatekapua, Rongokako, Tamatea, Nga tangata, o te Arawa e-i. I whakapiraratia ki nga whenua nei, Me whakatika atu nga whakaho mai, a to matou teina, A Te Tauri. Mo te pepa i tuhia e koe, i nga rangi ra, E tika ana ra, na Wairangi, korua, Na Poutu koe i. Me rapu noa ake nga puna be rau, o Tuamatua, Kei reira e tama nga puna i moe ai korua, ko Te Tauri, He manawa, e kore nei e taea e te ra o te waru, Taoikaiawewhare; na Kiritai koe i, Na Waitapu, Hinerehu, ko te Kahureremoa. Ka noho i ta Upokoiti tama, Ka puta ki waho ra Waitapu, I haere ra ia, i te maunga rongo, o to Ture a Whiro. Kia puta ki waho ra, Parekawa, Tamamutu, Ko Te Whakatotopipi, Ka tu, kei te riu o Whanganui, Turoa, Ko Te Rangihopuata, ko tana tama, Ka huihuia koutou, ko teina ma matua ki reira, E tama rongo nui a to matua ki nga whenua, I te rangi ra kei ora ana te whetu marama o te ata, Te puhi o Motai, Tangata rau e. Heoi ano NA RAWIRI KAHIA, NA HORI TE TAURI. Tauranga, Whareroa, Oketopa 7, 1872. Ki a te kai tuhi o te " Waka Maori" E TA.—He kupu atu tenei ki a koe, me kore ranei koe e pai kia perehetia tenei pukapuka ki te nupepa. Kia rongo katoa te Pakeha me te Maori i to pai o te whakahaere o aua iwi e rua o te Pakeha o te Maori i a raua ano i te takiwa o Nepia, kotahi tonu to ratou whakaaro, kotahi tonu te mahi ki te whakahaere i te pai i runga i nga tikanga o te Pakeha. I a au i Nepia ka karangatia te hui a Karaitiana ki tona kainga ki Pakowhai i te 20 o Hurae kua pahemo ake nei. E ono rau tangata ki tana hui, te takero te hui he kohikohi moni mo nga hoa haere a Karaitiana ki Peneke, i kohikohi ano nga Pakeha, nga moni i kohia £120, i tae ano hoki au ki te matakitaki i te kura
6 144 |
▲back to top |
144. TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI. Maori i reira, ka kite au i nga tamariki Pakeha i taua kura tokotoru, i te otinga o te hanga o taua whare, ka tuku kai nga Pakeha nga Maori mo te otinga o taua Whare. Kotahi tonu te whakaaro o te Pakeha o te Maori o tena takiwa, ki te hapai tahi i te mahi kotahi, ko taku e pai ai kia kotahi te whakaaro o nga Pakeha o nga Maori o konei o Tauranga, kia iwi kotahi tatou i runga i te whakahaere o te pai o nga tikanga Pakeha, ki te whakaaro te taha Pakeha ki te konikoni moni i runga i tetahi tikanga pai, me tuku ano tetahi pukapuka ki nga Maori kia kohi ngatahi, i puta ano te kupu i mua i a Te Makarini i te nupepa, kia mahia te taro, te kumara, a kei wareware H te whatu i nga kanu whakapaipai a te Maori, otira ko te tino mahi e whakaaro ai ko nga kura mo nga tamariki, kia mohio ai nga tamariki ki nga tikanga o te Pakeha, ko te nuinga o te tangata kahore i whakaae ki nga tikanga a Te Makarini, he ruarua nga tangata i whakaae, inaianei kua " mana " te kupu a Te Makarini ki "Whareroa kua mahia te Taro, te kumara, kua whatua te kahu Maori, kua tu ano hoki te kara, a kanui te pai o te mahi o nga tamariki, ki au ki te tae tatou ki nga ra o Tihema, me huihui nga tamariki o nga kura Pakeha, o nga kura Maori ki Whareroa kia kai tahi ratou, kia takoro, kia waiho taua ra he ra hari mo nga tamariki. NA HORI NGATAI. Kua oti tenei pukapuka te whakareo-pakeha, kua perehitia ki te Nupepa Pakeha o Tauranga. H. N. Tokamaru, Hepetema 24, 1872. Ki a te kai tuhi o te " Waka Maori" TENEI tetahi korero, kua oti te Whare kura kei toku kainga, ko te moni i kohia e au i te Hakari o te marenatanga o taku tamaiti, kua hoatu e au ki nga kamura, ko tana moni e £30 he mea taku kia tukua ai nga Maori ki roto karakia ai. Heoi tena kupu. HENARE POTAE. Poneke, Oketopa 29, 1872. Ki te kai tuhi o te " Waka Maori." E HOA, mau e tuku atu enei kupu ki roto ki te panui, kia rongo ai nga hoa katoa i nga kupu whakamutu- nga o te hui a Ngatiporou i tu ra ki Mataahu. E rua nga tahaa nui rawa o aua tahaa huahua kua korerotia ra i te panui tuatahi, ko te tahaa kohatu me tetahi tahaa ano i huaina te ingoa ko te " Upoko o Tamanui " uhia ai ki nga kakahu e rua, me nga mere pounamu e rua, kotahi kakahu me te mere ki runga ki tetahi o nga tahaa, kotahi kakahu me tetahi hoki o nga mere ki runga ki tetahi. I te mutunga o taua hui ka kiia e nga rangatira, kia tukua ki a Te Maka- rini hei tohu whakahonore ki te Kawanatanga nui o te Motu nei. Heoi tukua mai ana te tahaa kohatu, me nga kakahu, me nga mere, a i tenei ra ka hoatu e au ki a Te Makarini aua taonga, ka nui tona whaka- pai me tona mihi. NA. MOHI TUREI, o Waiapu. I tata i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.