2
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Paremete, a rupeke noa nga korero. Ko 
ta matou tenei e hiahia ana—engari ki 
te puta mai he raruraru ke atu e mutu
ai te mahi i te nupepa, e taea hoki i a
matou te aha.
Heoi ra—na HORI KEREI TAIAROA te
korero tuatahi. I tu ia ki runga i te 24
o nga ra o Akuhata kua hori nei, he
tono kia whakaaetia mo tera moutere
tetahi KOMITI MAORI. Ka mea ia;—
E te Tumuaki. Ki taku whakaaro he
mea pai rawa kia whakaarohia e tenei
Runanga te tikanga mo tenei komiti o
nga Rangatira Maori. Ko te tuatahi,
ma taua komiti e whiriwhiri nga tikanga
mo nga whenua kua oti te Karauna
Karaati. Ko nga Karauna Karaati o
nga whenua o tera Moutere o te Wai
Pounamu e ami ana i te hoko o aua
whenua e nga tangata o nga Karauna
Karaati. Engari kei a Te Kawana ano
te kupu hei whakatuwhera i aua whenua
ki te hoko, ki te mokete ranei. Ko
nga whenua o nga Maori i tera moutere
he iti rawa; koia ahau i whakaaro ai me
tuku ma taua Komiti te kupu whakaae
mo nga whenua kia tuwhera mo te hoko,
kia araia tonutia ranei. Ina hoki, me
he mea ka waiho ma te Kawana anake e
whakaae, ka puta pea te hiahia a tetahi
tangata Maori ki te hoko i tana piihi
whenua e takoto ana i waenganui o nga
whenua o etahi atu tangata Maori; na
mehemea ka tukua taua tangata kia hoko
i tana whenua ka rawakore rawa ia—
heoi, ka hoki ia ki nga Maori hei ata-
whai i a ia. Mehemea ekore ratou e
atawhai i a ia ka mate rawa ia i te kore
whenua mona. Tetahi mahi hoki ma
taua Komiti, ko nga tikanga mo nga
whenua kua Karauna Karaatitia, a he
maha nga tangata kei roto i te Karaati
kotahi. Ma te Komiti e mahi nga
tikanga mo aua tu whenua kua tukua
mai ki nga Maori e o ratou tupuna; ma
te Komiti e tuku a ratou tikanga e kite
ki te Kawanatanga ma ratou e whaka-
mana. Tetahi mahi ma te Komiti, kei
nga whenua papa tupu kahore ano i
Karauna Karaatitia, engari kei te ti-
kanga Maori e pupuri ana. A mehemea
ekore e taea e te komiti ma ratou e tuku
mai ki te Kawanatanga. Tenei hoki
tetahi mahi ma te Komiti, ara ko nga
moni e tonoa nei i nga Maori; nga moni
penei me te utu rori pooti, me te utu
kuri, kia waiho ma te Komiti e whakaae
i te tuatahi. Ma te Komiti e whaka-
haere nga tikanga pera, a ki te puta he
raruraru i runga i nga mahi pera e kore
ai e taea te whakaoti, penei me tuku ki
te Kawanatanga mana e mahi. Kia
kotahi tekau ma rua nga tangata mo
taua Komiti me hui ki Otakou i ia tau i
ia tau. Me panui rawa te, ra hei huinga
ki te Kahiti i ia tau i ia tau.
Ko taku tono tenei, ki te Runanga nei,
ki a whakataua he mana ki runga ki
taua Komiti kia tika ai ta ratou whaka-
haere i nga mahi e hoatu ana ki a ratou.
Heoi ano aku korero.
Katahi ka panuitia tana tono kia
whakaaetia e te Runanga, penei na;—
" Ki te whakaaro o tenei Runanga he
mea tika kia whakaturia tetahi Komiti
Maori mo tera moutere mo te Waipou-
namu hei whakatakoto ritenga, e tika ai
te whakahaeretanga o nga tikanga mo a
ratou whenua kua Karauna Karaatitia,    
kua kore ranei; mo a ratou taonga katoa
atu hoki. Ko aua ritenga me ka oti i
taua Komiti me tuku mai ki te Runanga
o te Paremete kia tino whakaaetia kia
peneitia ranei."
Kei runga ko, TE MAKARINI.
Kahore he kupu whakahe a Te Kawana-
tanga mo tenei tono. Ki tona whakaaro
e marama ana. Ko te whakaaro a nga
Maori o te Waipounamu e mea ana
ma ratou ano e whakahaere a ratou
tikanga—inahoki ta ratou tono mo tenei
Komiti. He mea pai rawa ki tana
whakaaro te tikanga mo taua Komiti,
ara te kimi mehemea ranei he mea pai
kia tukua nga Maori kia hoko atu i
etahi wahi o a ratou whenua. Kahore
he tikanga e whakakorea ai te tono a te
tangata i tukua mai nei e nga Maori o
te Waipounamu hei reo mo ratou  i roto
i tenei Runanga. Tetahi kupu ana, mo
nga tangata mo te Komiti. Ki tana
whakaaro he tokomaha te tekau ma rua.
Engari pea kia tokoono, no te mea
mehemea ka tokomaha nga Maori ki o
ratou huihuinga he korero anake pea te
mahi, ko nga tikanga ekore pea e ata
takoto. Otira ka taea ano tera te
whakariterite. Ka whakaae te Kawana-
tanga ki tenei tono. Ka nui hoki to
ratou koa ki te mea kua waiho he
tangata Maori mana e whakapuaki tenei
kupu marama.
Kei runga ko TAMIHANA (he pakeha
no Otakou). Ka mea ia, ki tana wha-
kaaro he tikanga nui atu taua tikanga i
ta te Runanga i mahara ai. Koa ana ia
i tona kitenga ehara te tangata Maori o
te Waipounamu i te wahangu. He
tikanga nui tenei kua whakaputaina e
ia i te aroaro o te Runanga. Kotahi i
he ai—ko te kore kaore i korerotia nga
korero ki te reo pakeha kia ata taea ai
nga kokorutanga o te korero. Mehemea
i pena, kua tino marama te Runanga ki
nga tikanga o tana korero. E mea ana ia
ko te tikanga nui atu i etahi tikanga
katoa mo te taha Maori, he ako i a ratou
ki te reo pakeha. Ekore e nui ana
korero ki runga ki tenei tono. Kotahi
te kupu e tirohia ana e ia i roto i taua
tono. Ko te kupu e ki ana kia tukua
mai nga tikanga o taua Komiti Maori

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI .
ma te Runanga o te Paremete e tino
whakatuturu. Akuanei pea ki te kore e
whakatuturutia e te Paremete ka tupu he
raruraru i waenganui o nga iwi e rua—
te pakeha raua ko te Maori. No konei
ka kore ia e whakaae ki taua tono.
Heoi, muri iho whakaaetia ana e te
Runanga te tono a Hori Kerei Taiaroa.
Mutu ana te korero i konei, ka korero te
Runanga i nga tikanga ke atu o te taha
pakeha.
NGA POROHITA WHENUA MAORI I
POUTINI (WAIPOUNAMU).
I TE tahi o nga ra o Hepetema ka tu a
HORI KEREI TAIAROA ka mea:—
Ko te tikanga i tono ia kia whakaritea
mai ki te Runanga te mahinga o nga
whenua Maori i porohitatia i Poutini
i te taha ki Hokitiki he mea kua
rongo ia ki etahi Maori o reira
ko aua wahi whenua kaore i tika te
whakahaere a te komihana. Me mutu
ana kupu inaianei, engari kia whakatako-
toria te pukapuka whakaatu i te whaka-
haeretanga o aua wahi porohita katahi ia
ka mohio ki te tika, ki te he ranei, o nga
korero a aua tangata ki a ia.
Katahi ia ka whakaputa i tana tono
penei nei:—
Me whakakite mai ki tenei Runanga
tetahi pukapuka whakaatu mai i nga
moni kua riro mai ki te Komihana o nga
whenua Rahui i Poutini; me nga moni
kua hoatu ki nga Maori o roto o aua
moni, timata i te wa i noho ai aua wahi
rahui i raro i te mana o te " Ture Rahui
Whenua Maori" tae noa ki te 30 o nga
ra o Hune, 1871; me nga ritenga i roto
i nga Ruhi katoa o aua wahi Rahui i
Poutini kua riihitia atu ki te tangata—me
whakakite katoa mai.
Whakaaetia ana e te Runanga tana
tono.
HE KORERO MO NGA RORI ME NGA MAHI
I RARO ATU O AKARANA.
I TE rima o nga ra o Hepetema ka ti-
mata tenei korero e TE PANARA, he
pakeha (Mr. Farnall). He roa noa atu
ana korero, ekore e pau ki konei—otira
ko nga tino kupu enei:—
Ka mea ia ki tana i rongo ai ko nga
miriona moni e meatia ana kia whaka-
paua i roto i nga tau e takoto ake nei ki
runga ki nga mahi i roto i te Koroni
katoa kai te kore e whakaae te Kawana-
tanga ki te whakahaere i etahi ki te
takiwa e korero nei ia—he takiwa tena e
whakarerea ana. Ko ia, i haere mai ia
ki te Paramete, ratou ko etahi mema, (mo
nga tangata e tukua ana ki te Paremete
tenei ingoa te mema), ratou ko etahi
mema o taua takiwa, he hapai he whaka-
piki i te Kawanatanga i runga i a ratou
tikanga. Otira me pehea he whaka-
aetanga ma ratou ki nga tikanga a te
Kawanatanga  ki te mea ka kapea o ratou
takiwa ki waho o nga painga o aua
tikanga? Kua mea te Kawanatanga i
tera tau tera e puta i roto i a ratou ti-
kanga he painga he oranga mo nga
tangata katoa o te motu—te mea nui me
te mea iti, te mea whai rawa me te mea
rawakore. No konei ia ka tono inaianei
ki te Kawanatanga kia whakaarotia mai
tana tono. Me poka pu ia ki te take i
tono ai ia kia homai he moni mo te takiwa
i ai ia. Te roa o te whenua i te taha ki
raro o Akarana e 200 maero, te whanui i
tetahi wahi e 50 maero—nga tangata e
noho ana i runga i taua takiwa te kau
ma rua mano o te pakeha, te kau ma rua
ano mano o te Maori. He whenua whai
taonga taua whenua; he taonga ona
rakau o te ngaherehere;  he taonga ona
mea i raro i te whenua; me te oneone
tonu ano hoki e momona ana. Tetahi
mea i kiia ai he whenua taonga, ko ana
tangata—he tangata mahi, he tangata
ahu whenua. Ehara ratou i te tangata
noho noa i te whenua a ka haere ke he
wahi ke; he tangata ratou e u ana te
noho—ta ratou e hiahia ana ko te noho
tonu i reira i roto i nga ra katoa o to
ratou oranga i te ao. Engari kotahi te
taonga i kore i a ratou, ara he tangata
kaha he tangata matou ki te hapai tikanga
mo ratou i Toto i te Paremete—koia ai
pea i kore ai ratou e maharatia  e te
Kawanatanga. Ko o ratou uaua i pau
ki te tua i te ngaherehere, ki te whaka-
pai i te koraha; koia i kore ai e whai
takiwa hei whakahaere tikanga. Ki tana
e mohio ana mehemea i iti iho nga tangata
hapai tikanga o te motu katoa nei, ko nga
tangata ahu whenua kia hira ake (penei
me nga tangata o te takiwa i a ia), mehe-
mea i pera kua whai rawa noa atu te
motu nei, kua ora noa atu. No tana
kitenga ekore pea e puta atu he painga
ki enei mano tangata i roto i te whaka-
haeretanga o nga moni i namaia mai i
Ingarani katahi ka whakaaro ia me puta
he tono mana ki te aroaro o te Runanga
kia tukua mai he tika mo nga tangata o
aua takiwa, Timata mai i te timatanga
taea noatia tenei ra, he iti rawa nga
painga moni kua whakaputaina ki aua
takiwa o te motu. Ko nga rori i te taha
ki raro o Akarana kaore ano he rori kia
tae ki te rua maero te roa i oti i te
Kawanatanga te mahi—ko a ratou rori
na ratou ano i mahi i whai rori ai tetahi
wahi. I te taha ki raro rawa kore rawa
atu he rori—ko nga kau me nga hipi o
reira e kawea mai ana ki Akarana he
mea uta ki runga kaipuke, ma te moana
mai. Mea ana te whakaaro o nga pakeha
o reira ki te penei tonu te whakaaro kore
o te Kawanatanga ki a ratou te tikanga
pai mo ratou he heke ki tetahi whenua.
Tera atu te roanga o ana korero—
otira heoi nga tino kupu. Ka mutu i
konei te korero i taua rangi. No te 6 o
nga ra o Hepetema ka turia ano taua
korero» Katahi a WIREMU KATENE ka
korero, ka mea:—
E te Tumuaki, e tautoko ana ahau i te
kupu a te Panara (Mr. Farnall) e tono

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
nei kia kotahi rau mano pauna moni hei
mahi mo nga rori me etahi atu mea hoki
i roto i enei takiwa timata atu i Akarana,
puta ki Kaipara, ki Whangarei, ki Pe-
whairangi, ki Hokianga, ki Mangonui.
He mea tika rawa kia whakaaetia tenei
tono a nga Iwi e rua e noho ana i enei
takiwa. Na raua tahi tenei tono, na nga
Pakeha, na nga Maori hoki. He whaka-
aro hoki ko enei moni i nama mai nei i
Ingarangi ma nga takiwa katoa e utu, i
runga hoki i te tikanga kua takoto ma
nga takiwa katoa  nga moni penei e utu.
Hei aha koia aua moni i tikina nei i
nama mai nei i Ingarangi? Ki taku
whakaaro hei whakataimaha i te tuara o
Niu Tirani katoa. Ekore e tika kia
puritia te moni e tonoa ana e aua takiwa;
no te mea ko aua moni hei utu mo te
whakataimahatanga o nga tuara o aua
takiwa. Ko te taimaha o aua takiwa
inaianei ko te moni e tangohia ana e te
Katimauta.  He nui te moni a te Maori
i roto i taua moni no te mea kahore he
toa hokohoko a tenei iwi a te Maori hei
whakahoki mai i tana moni. E mohiotia
ana hoki ko nga tangata e hoko ana i te
ti, i te huka, i te tupeka i etahi atu mea,
e kai ana pau ake, e hoko ana i te kahu,
kakahu ana pakaru ake, na ratou anake
taua moni tokowha. Na tenei pukapuka
e mau nei i taku ringaringa i whakama-
rama ki au (Nga tikanga nui o nga Ture
o Ingarangi). Tenei ano tetahi moni a
te Iwi Maori ki taku whakaaro, ko Niu
Tirani—ko Niu Tirani katoa na te Maori
tenei taonga. He nui hoki nga mea whai
tokowha i tangohia ake i raro i te whenua
o Niu Tirani, ko te koura moni, ko te
waro, me etahi atu mea pai e kitea ana.
Ahakoa kua riro i a koe i te Pakeha te
hoko, na te Maori tenei taonga a Niu
Tirani katoa; ka rite ano ki te kau ki te
hipi, ki te hoiho ki etahi atu mea e kiia
ana na te tangata kotahi. Whaihoki
ehara a Niu Tirani i te mea mau mai penei
me te tupeka, me te ti, me te huka, me te
kakahu, me nga mea katoa i maua mai i
etahi atu motu; kahore, erangi he taonga
tuturu tenei na te Maori. Mehemea
ekore e whakaaetia tenei moni e inoia,
nei me whakarite he ture ko nga takiwa
e kore e tukua nga moni e inoia ana e
ona tangata i roto i tenei Paremete, me
pupuri a ratou moni tokowha i runga i o
ratou takiwa hei mahi i o ratou rori, i
etahi atu hoki o nga mea. Ko nga
takiwa e whakaaetia nga moni i tenei
Paremete ma ratou anake e utu nga moni
i nama mai i Ingarangi. Mehemea ka
penei tonu te whakaaro kore ki aua takiwa,
heoi, ekore ahau e kaha ki te korero, tera
e pehea ranei tona tukunga iho. E mo-
hiotia ana hoki a Ngapuhi e kore ratou e
pai kia noho tonu i runga i te tikanga
utu, a he tangata ke kei a ratou nga
painga. Ko etahi o nga takiwa Maori
kua tiakina e te Kawanatanga, tena ko
Ngapuhi ko ratou te kai tiaki i nga
Pakeha i te Kawanatanga hoki. Heoi, ko
te whakahokinga mai mo taua tikanga a
matou ko matou e whakataimahatia ana e
nga tokowha. Ko nga tangata katoa o te
iwi o Ngapuhi e tae pea ki te 12, 000, kei
Whangarei, Peiwhairangi, Hokianga,
Mangonui. Ka nui te kaha o nga Maori
katoa o reira ki te kai waipiro, tupeka me
era atu mea e whai takowhatia ana, kaha
rawa atu ratou i nga Pakeha, ki te kai i
enei mea.
He patai atu tenei, he aha ra te mea
kua puta mai ki a matou mo a matou
moni tokowha kua korerotia  ake nei e au?
Kia mahara tenei Runanga ki enei tika-
nga no te mea e hiahia ana ahau kia noho
pai tatou, ahakoa ko nga painga o mua
kua riro mo runga i nga Iwi kino o te
motu nei; ko tena ekore e maharatia  e
au.
Katahi ka panuitia ki te Runanga te
tono a te pakeha a te PANARA. He
tono mo etahi moni kia kotahi rau mano
pauna e whakatapua hei moni hanga
rori, piriti, me etahi atu mea i te taha
ki raro o Akarana kia whiwhi tahi ai
nga pakeha me nga Maori o taua takiwa
ki nga painga e puta ana i runga i aua
mahi. I mea ia kia Rua te kau
mano pauna e whakapaua i Toto i te tau
kotahi ki taua takiwa, ia tau ia tau, pau
noa te kotahi rau mano e tono nei ia mo
nga mahi o reira.
Hei konei ka tu a TE KIHIPANE
(Mr. Gisborne), ka mea:—
Tera ano e whakaarohia mehemea
ranei ekore e taea tetahi wahi o te
£400, 000, i whakatapua mo te mahi hanga
rori i tenei motu, mo nga rori o nga
takiwa ki raro atu o Akarana. Tera ano
etahi o nga wahi o Hokianga o Peiwhai-
rangi e tika ana kia honohonoa ki te rori.
Otua e ahua kaika ana te hapainga i tenei
korero inaianei, te waiho kia whakapua-
kina e te Rangatira o te Whare-moni nga
tikanga mo te whakapaupau moni mo te
tau.
He roa ke ana korero mo nga mahi e
tika ana kia mahia e nga Kawanatanga
o nga Porowini me nga mahi e tika ana
kia mahia e te Kawanatanga nui o te
motu katoa. Ka mutu ana ka korero
ko te MAKARAURI (Mr. McLeod), ka
mea:—
E whai tikanga nui ana tena korero ki
runga ki tona takiwa, no reira ia ka
whakaaro me tu ake ia ki te korero. Ka
nui te tika o nga korero a tona hoa i
tukua mai e nga Maori o te Takiwa
Whaka-te-Raki (Wi Katene) hei reo mo
ratou ki te Runanga. Ara, tona korero
mo te nui o nga tangata o reira, nga
pakeha me nga Maori; me te iti o nga
painga kua hoki ki a ratou i roto i nga
moni tokowha kua utua e ratou i runga i
o ratou hokonga i te taonga, i te kai, i te
aha noa atu. E hiahia ana ia kia kore e
mau tonu tana tikanga he; engari kia
puta ki aua takiwa he moni tika i roto i
nga tokowha e utua ana e ratou, kia kake

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
ai hoki ratou me o ratou kainga. Ko nga
pakeha o aua takiwa e tae ana ki te
kotahi te kau, ki te kotahi te kau ma rua
ranei, mano; e pena ana ano hoki nga
Maori te tini o te tangata. Kua mohio-
tia nga moni takowha e puta mai ana i
aua takiwa e ahua rite ana ki te ono
pauna o ia tangata o ia tangata. Na
mehemea ka kiia e rua te kau mano
tangata e noho ana i aua takiwa, penei ka
kotahi rau e rua te kau mano pauna i te
tau kotahi tona putanga mai o te tako-
wha. Ko nga moni Kawanatanga e
whakaputa ana ki aua takiwa he iti rawa;
e pau kau ana i nga tau kua hori nei i
nga kai-whakahaere tikanga o te Kawa-
natanga. Kore rawa he moni kia puta
ki reira hei mahi rori, piriti ranei. Na
nga tangata ano o aua takiwa te uaua ki
te mahi i tupu ai o ratou kainga, tetahi
wahi, Ko nga moni i tika kia whakapaua
ki reira kua pau ki Akarana anake. Ko
Akarana te taniwha nana i horo nga rawa
e tika ana kia hoatu ki nga kainga e
takoto atu aua i tahaki. Ko nga moni i
namaia i mua e te Kawanatanga o te
Porowini o Akarana i pau ano ki Aka-
rana te nuinga; e rima rau tonu i whaka-
paua ki nga kainga i te taha ki raro o
Akarana—engari ko aua kainga katoa kai
te utu i nga koha o aua moni i namaia
ra. Ki tana whakaaro e tika ana te tono
a nga pakeha me nga Maori o aua takiwa.
Te take tuatahi, mo te mahi hopu o
Akarana; te tuarua mo a ratou moni
takoha e pau ana me te korenga e hoki
atu tetahi wahi ki a ratou. Ko nga
taonga o te taha ki raro e puta mai ana
ki Akarana ma runga kaipuke anake—
nga kaipuke a nga Maori. Ko nga
painga o enei mahi e puta ana ki Akarana
anake. Nga moni o te kapia anake o
tera tau i tae ki te kotahi rau e whitu te
kau mano pauna; no te taha ki raro
anake o Akarana tena rawa. Ko te rakau
hoki o aua takiwa he taonga nui ano. Ka
nui ano te tika o te kupu a tona hoa
Maori, i ki nei he iwi kaha rawa nga
Maori ki te kai i nga mea whai takoha;
a kaore ano kia kite noa te hokinga mai.
Kua roa rawa te takiwa o te whakaaro
kore ki nga Maori; na, inaianei ka
hapainga e ratou he tono ma ratou ki te
Kawanatanga, ki te mea hoki ka kore e
whakaaetia he whakautu he rawa tena ki
a Tatou mo a ratou mahi tika i roto i nga
takiwa kua taha atu. Me hoatu koia nga
painga ki nga tangata kino anake, nga
tangata tutu; me mahara kore ranei ki
nga tikanga pai a Ngapuhi? Ekore
ranei e kiia hei mea tena e kino ai ratou?
Kua kiia i roto i tena Runanga ehara nga
whenua o era takiwa i te whenua momona.
E he ana tena kupu, he nui nga whenua
pai; titiro hoki ki te Wairoa, ki Wairua,
ki Kaihu, ki Wikitoria, ki Mangakahia,
ki Hokianga, me era tini wahi atu. Otira
hei aha te whenua momona, hei aha te
whakanoho tangata ki reira, mehemea
kaore he rori.
Ka mutu tana korero ka tu ko te
2
WURU (Mr. Wood ). Te tikanga o ana
korero e pena ano me ta te MAKARAURI;
he tono kia whakaaetia e te Runanga
aua moni.
Ka mutu tana ka korero ko te TUARI
(Mr. Steward), ka mea:—
No te mea kua tokotoru nga mema o
Akarana kua whakaputa kupu ki runga
ki tenei tono moni he mea tika kia puta
hoki tetahi kupu mana, ma te tangata o
te taha Tonga. Ekore ia e tino ki ehara
i te mea tika ta ratou e tonoa ana
engari ki tana me waiho taria e korerotia.
kia whakapuakina e te Tino Kai-tiaki
moni o te Koroni nga tikanga o te whaka-
pau moni mo te tau, kia mohiotia ai hoki
ra e te Runanga te peheatanga o te rawa.
o te Koroni me te whakaaro o te Kawana-
tanga mo nga mahi katoa e whakahaerea
ai nga moni. E tika ana pea, he tika kei
nga takiwa o te taha ki raro o Akarana—
ara ta ratou tono. Otira ehara tena i te
wa hei tononga kia whakatapareretia  atu
ki a ratou he moni pera, ara kotahi rawa
rau mano pauna. Tera ano pea ia e
whakaae ki taua tono a te wa e tika ai te
pera; ara, ki te marama i a ia he tika taua
tono. Ki te whakaaetia wawetia  inaianei,
akuanei te pera ai nga wahi katoa o te
Koroni, kai te tono katoa kia hoatu he
moni mo tona wahi mo tona wahi—ko ia
ano hoki akuanei ia pera ai mo te takiwa
i a ia.
Te kau nga tangata i tu ki runga i
muri i a te TUARI. Ka mutu a ratou
ka tu ko te MAKARINI, ka mea:—
Kahore i ngaro i te Kawanatanga te 
whakaaro ki nga takiwa o raro. Ka nui
rawa ta ratou whakapai ki a Ngapuhi mo
ta Tatou awhina tonu i te Kawanatanga.
He mea tika rawa kia whakatuwheratia
aua takiwa, a ki te ai moni mo nga mahi
pera ka whakaritea tetahi wahi tika mo
nga takiwa o raro. Tenei ano nga puka-
puka kei te aroaro o te Runanga nei hei
whakamarama i nga moni kua pau i runga
i te mahi hanga rori i tenei motu. Otira
ko te mea pai mo te katoa, ko nga rori
nui o waenganui e te motu nei kia puta;
ara kia tuwhera he rori atu i Poneke
puta ki Akarana. Ko nga rori i whaka-
aturia e Te Poki i tera tau kei te mahia.
Otira ekore e tika kia tohea kia mahia
tetahi rori i te mea kua tupu he raruraru
i runga i taua mahinga. Koia i whaka-
arohia ai ekore e marama kia tuturu rawa
te ki mo ehea rori ranei i tenei motu kia
mahia. Ki tana whakaaro me pupuri e
Te Panara te otinga o tuna korero kia rua
wiki. Hei reira Te Kawanatanga te whaka-
takoto ai i te tikanga mo nga moni e whaka-
paua i roto i nga takiwa o Raro tae noa ki
Hokianga ki Peiwhairangai i tenei tau. E
tika ana ano te ki mo te whakaaro kore ki
aua tikawa. E mohio ana ia ki aua
takiwa; he whenua pai, ko ana wahi tau-
ranga kaipuke, me nga awa wai hoki,
kihai i taea e etahi atu wahi o Niu Tirani.
Engari tera ano nga wahi e pai ake mehe-
mea, ka hanga he rori ki reira. Ka wha-

6
TE WAKA. MAORI O NIU TIRANI.
kaarohia tenei tono, otira taihoa e
whakatuturu.
Ka mutu ta te Makarini ka korero
etahi mema, te kau ano. Ko etahi o
ratou no tera moutere, ko etahi no tenei
motu. Ko etahi o ratou i ki he mea
tiki ma te Kawanatanga o te Porowini
o Akarana e whakamahi i nga mahi o
te taha ki raro o Akarana; ko etahi i
whakaae ki te tono a te Panara; ko
etahi i ki ekore e tika kia whakahuatia
kia hia ranei moni e whakapaua ki
reira e te Kawanatanga, engari me rite
tonu ki nga kainga katoa te whakahae-
retanga o nga moni e wha rau mano
pauna i whakaaetia mo tenei motu e te
Runanga i tera tau i roto i te " Ture mo
nga mahi o te Koroni." I ahua pai o
ratou whakaaro katoa kia whakaaetia he
moni mo te taha ki raro o Akarana,
engari i mea ratou kia rite he moni mo
nga Rerewei i tera motu ki nga moni e
whakapaua ana i tenei motu. Heoi,
waiho marire ana taua korero taihoa e
whakaoti.
Ka mutu nga korero e taia atu e
matou i tenei nupepa mo te mahi a nga
Maori mema i roto i te Paremete—
engari hei tetahi nupepa ka timata ai
ano etahi korero. Mutu rawa atu enei
korero apopo ake nei ka kite koutou,
nga iwi o Niu Tirani nei, ehara i te mea
he hanga noaiho te mahi e tukua mai
nei etahi o koutou hei reo mo koutou
ki te Runanga; ka kite koutou e
whai tikanga ana ratou i roto i te
menenga Rangatira o te Koroni, e
ata whakarangona ana a ratou  korero e
ata tirohia ana a ratou tikanga e whaka-
puakina ana e ratou.
TAMAKI.
Ko Tamaki Nui a Rua tena e korerotia
ana e te Kawanatanga kia hokona hei
whenua takotoranga Rerewei kia tika ai
te whakanoho ki te tangata. Kei te
kauru o Manawatu taua whenua e takoto
ana—he ngaherehere katoa, he parae
paku ona parae. No te Parairei,  te 18 o
nga ra o Akuhata kua hori nei, i pakaru
ai te hui o nga iwi ki Waipawa i Ahuriri. I
hui ki te korero mo te hoko o taua whenua
ki te Kawanatanga. Ka rua wiki o taua
hui e korero ana, ratou ko nga pakeka i
whakaritea e te Kawanatanga hei whaka-
haere i taua mahi, ara ko Raka Komihana
raua ko te Karini te kai Tuhi o Te Waka
Maori. Ko nga iwi i tae mai- ki taua
hui ko Rangitane, ko Ngatimutuahi , ko
Ngaitahu, ko Ngatiparakiore, ko hea atu.
Ko Hoani Meihana ma, ratou ko Te Peeti
te Awe Awe, ko Huru te Hiaro, nga
tangata o Manawatu i tae ki taua hui; ko
Karaitiana Takamoana te tangata mai o
Nepia. I roa te hui ki te whanga ki nga
tangata i ngaro atu, no te taenga mai
katahi ka korero. I te otinga o te korero
ka tumau nga moni utu mo te whenua ki
te kotahi te kau ma ono mano pauna.
Kotahi te kau ma rua mano pauna i
tangohia e nga tangata i taua takiwa.
Ko nga toenga ka tangohia i te wa e ata
oti ai nga ingoa o nga mea i ngaro te
tuhituhi ki te pukapuka hoko. He rahi
ano nga piihi whenua i taka ki waho o te
hoko, me nga wahi porohita hoki. Kotahi
porohita kei te Whiti 1370 eka; kotahi
kei te Umutaoroa e 4000 eka; kotahi kei
Te Ohu 13, 000 eka; kotahi e tata ana ki
Ngawapurua 1000 eka; tetahi kei Roto-
ahiri e 500 eka. Ma te Rerewei enei wahi
porohita e whakamomona e momona ai, e
whai tikanga ai. Ko Ngatiparakiore te
iwi i kore e whakaae ki te hoko. Otira
he tangata kotahi o ratou i uru ki nga
Karaati, ehara i te wahi rahi to ratou
paanga ki reira. Ki ta matou titiro o
kuare rawa ana te whakaaro o taua iwi—
otira ehara i te iwi te tikanga, engari no
a ratou rangatira.  He takahi noa ta aua
tangata he whakakore noa i nga mahi
tohunga e ora ai te tangata, e puta ai i
tenei motu nga hua o te mahi a te
tangata. He whakaaro no te maoritanga
o te tangata aua whakaaro, he puhae, he
TITI, he aha noa atu. Whiti ana te ra ki
runga ki te moutere i tenei takiwa; mutu
ana nga riri, timatatia ana nga mahi
tohunga—nga rori, me nga rerewei, me
nga waea; kitea ana te haeata o te rangi,
puta ana he maramatanga ki te pakeha
raua ko te Maori. Ko te tikanga o aua tu
tangata he tikanga whakakore i enei painga
katoa, he whakakati i nga mahi kia noho
tonu te tangata i roto i te kuaretanga me
te rawakoretanga. Mehemea i pena nga
tangata katoa me ratou penei ekore rawa
tatou e kake. Hei aha koia mana ana
wahi paku i ro ngahere i te whenua
mohoao? Kaore ano kia takahia noatia
e ona waewae, kaore ano kia kitea noatia
e ona kanohi—he poaka, he kiore, he
weka anake kei reira e haere ana. Ma te
pakeha e whakatuwhera ki tena mahi tino
tohunga ki te Rerewei e ki ai he tika te
noho a te tangata ki kona.
 Heoi ra, no te mutunga o te korero ka
ki nga Maori kia wahia e te pakeha nga
moni ki ia tangata ki ia tangata o nga
Karaati. Katahi ka mahia e nga pakeha
i whakaritea e ratou hei pera. Katahi ka
hoki a Raka, me Karaitiana, me Hoani
Meihana, me Te Peeti, me Huru, ka hoki
ki Nepia ki te tima hei kawe i a ratou ki
Poneke. Ko Karaitiana i haere mai ki
ana mahi i roto i te Runanga o te Kawa-
natanga; ko Raka ratou ko Rangitane i
haere mai ki Te Kooti Whakawa Whenua
Maori ki Mahitaone ki Wairarapa kia
whakawakia tenei pito o taua ngaherehere
i te taha ki Wairarapa nei. Ko te Ka-
rini ratou ko Ngatimutuahi i haere ki
Tawakiroa i Tamaki ki te tuhi i nga ingoa
o nga Tangata i ngaro i te hui ki Wai-
pawa ra. Ka noho nga Maori i reira ka
haere tonu te Karini i te nuku o te whe-
nua ka piki i te Ahuoturanga ka heke ki
tua ki Manawatu ki te kawe i nga moni
ma nga tangata o nga Karaati e noho ana

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
7
i reira. I hoki mai te Karini i Rangiti-
kei, tae mai ki Po Neke nei, ratou ko nga
tangata o Rangitane, haere tonu atu ki
Wairarapa ki Te Kooti ki reira. I pa-
nuitia taua Kooti kia tu i te 26 o nga
ra o Hurae. He ngaro no Rangitane i te
hui ki Waipawa no reira ka whakaritea
ko te Taitei te 31 o Akuhata hei ra tunga
mo Te Kooti ki Wairarapa. Heoi, no
taua ra ka tuwhera te Kooti—ko te
Rokena te Kai Whakawa, ko Paerama no
Waikato te Ateha Maori. No te 2 o nga
ra o Hepetema a Raka i tae atu ai, no te
9 o nga ra ka tae atu te Karini.
Ka mutu, ka whakawakia nga whenua
oti rawa ake te whakawa ka kotahi rau
e rua te kau ma rima mano eka ka Ka-
rauna Karaatitia. I a Rangitaane    te
nuinga o te whenua. Katahi a Raka ka
hoki mai ki Poneke nei, ratou ko nga
Maori, ki Poneke korero ai nga korero o
te hoko ki te Kawanatanga. Ko te Ka-
rini i noho atu ki te tatari ki a Mikaera
Te Rangiputara, he kaumatua rangatira
no Rangitaane. I Tutaekara taua kauma-
tua e noho ana, i waenganui tonu o te
ngaherehere. . No te hokinga mai a nga
kai tiki kore ana e puta mai taua koro-
heke, katahi a te Karini (te waewae ngau
pakiaka) ka haere ki te tiki. Tae rawa
atu e ngaro ana nga tangata ki te wha-
kangau poaka. Ka rua nga po e whanga
ana i te kainga ka puta mai. Katai ka
hoki mai a te Karini raua ko Mikaera ma
ki Wairarapa, haere tonu mai ki Poneke
nei. Inaianei kai te korero tonu nga
tangata ratou ko te Kawanatanga i nga
korero o te hoko. Kaore ano kia rite noa
te korero. Karanga ana nga Maori kia
toru te kau mano pauna hei utu! Ki ana
te Kawanatanga ekore rawa e taea ena
moni—ko Ingarani rawa tena ka riro mai
ki te pera. Koia ano hoki kei a te Kawa-
natanga—kai runga rawa ena utu. E ki
ana nga Maori ki te ingoa o tenei hanga
o te whenua he nui tonu tona utu—he
taonga nui rawa ia. He whakaaro he
tena na ratou. He tika ano ra, he taonga
nui te whenua; otira hei te whenua e
tutata ana ki nga tunga kaipuke, hei te
whenua e whai rori ana hei kawenga mai
mo nga hua ki waho, hei te whenua pai
ano—katai ka kiia he taonga nui. Tena
ko tenei whenua e korerotia ana kia
hokona, he whenua maunga tetahi wahi,
he pari, he awawa, he ngaherehere, he
aha noa atu. He poaka, he kiore anake
ona tangata. Kaore he momonatanga o
tena whenua i tona ahua e takoto nei
inaianei. Ka riro mai ki te pakeha mana
rawa e mahi e tau ai hei nohoanga ta-
ngata. Oti rawa ake te mahi whakapai a
te pakeha kua nui rawa atu nga moni ka
pau i runga i taua whenua. Tae rawa ki
te wa e pai ai hei nohoanga tangata kua
mano tini nga pauna kua whakapaua ki
runga—ara ki runga ki nga rori me te
rerewei. Ehara i te mea na te whenua
ake tona momonatanga, engari ma te
mahi a te pakeha e ki ai ka momona.
Koia i ki ai ekore e tika kia whakaritea te
utu mo taua whenua ki to te whenua kua
mahia nga mahi, kua takoto pai te ahua.
Ka riro i te pakeha taua whenua, ka oti
te Rerewei, katahi rawa ka momona
nui nga wahi porohita a nga Maori hei
reti moni ma ratou—ka tokomaha hoki te
pakeha ka noho i te taha me te whaka-
haere i ana mahi tohunga.
Kua oti noa nga korero i runga ake nei
te tuhi, muri iho ka mahi tonu nga Maori,
ratou ko Raka me te Karini, i Poneke nei
ki te korero i nga utu mo te whenua. A
no te rima rawa o nga ra o tenei marama
(Oketopa) ka rite te korero, ka whakaae
nga Maori kia tangohia te kotahi te kau
mano pauna hei utu mo te whenua. Ko
nga moni kua hoatu ki a ratou i mua atu
hei taunaha mo runga i taua whenua, me
nga moni a te Kawanatanga i pau i te
utu ki nga Kooti i haere mai ai nga
Maori ki te taone, me nga moni i pau hei
utu kai ma ratou i te huarahi, i te taone
hoki; ko ena moni ka whakarerea katoatia
atu. Heoi, mutu ana te korero, tuhia
ana te pukapuka whakaae ki te hoko, riro
ana te whenua i te Kawanatanga. Hui
katoa nga moni a te Kawanatanga ka pau
ki runga ki tenei whenua ka rahi ake i te
kotahi te kau ma rua mano pauna.
KUA kitea e matou i roto i tetahi o nga
nupepa pakeha he korero mo te mahi a
nga pakeha ratou ko nga Maori i Wha-
nganui i tera wiki; he parau whenua—he
purei na ratou, he whainga kia kitea te
matauranga o tetahi o tetahi. Ko Ara-
moho te kainga i mahi ai. E ki ana ka
nui rawa atu te whakapai a nga pakeha
ki te mahi a etahi o nga Maori—he matau
hoki. Rite tonu ki ta te pakeha tana
mahi, hira ake etahi te matau. Kotahi
marire te tamaiti tino matau, tika tonu te
takoto o nga awa kari o tana mahi. Tena
kia matua ia he tangata matau rawa ia,
he tangata kaha ki te mahi. Ka nui te
moemiti atu o te ngakau ki enei tu mahi
e kitea ana i roto i nga Maori He tohu
ia no te oranga, no te matauranga hoki a
te tangata ki nga mahi e tika ai te motu.
Ka whakakotahi te pakeha raua ko te
Maori ki runga ki nga mahi tohungatanga,
nga mahi ahu whenua, katahi ka tika
raua tahi—ka haere tahi te matauranga,
ka kake tahi raua. Ina te kore ko te
mahi a etahi iwi e riro pu ana tana wha-
kaaro ki te haereere ki nga kainga wha-
katakoto tikanga ai, korero ai i ona ritenga
mo te ora, rupahu noa atu ai—ko te mahi
kai, te pahure te mahi kai i aia. Te tukunga
iho o tana mahi he tutu, he Hau Hau-
tanga, he mate noa iho. E ngaro iena te
ahua o te tangata mahi? Engari ia e
kite pu ana i te tinana o te ora. " He
toa pahekeheke te toa taua; ko te toa
mahi kai ekore e paheke."

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
HE WHARANGI TUWHERA MA
NGA HOA TUHI MAI.
KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI.
Te Awa o te Atua,
22 Akuhata, 1871.
E hoa, tenakoe. Tukua atu tenei reta
kia kite o taua hoa, maori pakeha, i nga
taha tika o tenei motu. He maharahara
no matou ki nga kupu a te tangata nei a
Patu Whitiki i tukua mai nei e koe i roto
i te panuitanga i mua tata atu nei. Kua
kite matou e he ana nga kupu a tena
tangata. Kia rongo mai iana koutou ki
te he o ana korero, koia tenei;—Te Tua-
tahi. Ki hai i kite ana tupuna i te
pakeha, me te taenga mai o te Whaka-
pono ki tenei motu. Engari tona papa i
kite (a Paora te Mai) i te Whakapono.
I roto i aua ra i kohura tana papa i te
tangata i te tau 1859.—mate rawa.  Te
Tuarua. Ka tu te hui a Tuhourangi ki
te Wairoa i te 25 o nga ra o Tihema i te
tau 1861 ka karangatia e te Arawa katoa,
me Ngatiawa, me te Urewera, me nga
iwi o te Rawhiti, me era ata iwi katoa,
me nga tangata hoki o Taupo. I reira
ka wehe tana iwi, a te Tawera, i a ia ki
te Kingitanga. Tupa ana i roto i o ratou
whakaaro me riri ratou ki te pakeka. A,
i te ra i TUI ai a te Arawa raua ko Ngati-
porou ki te Rotoiti ka tapoko ratou ki
roto i a te Rawhiti (me taua tangata a
Patu Whitiki), tae noa ki te Kaokaoroa,
riri tonu ratou ki a te Arawa me nga
pakeha. Te Tuatoru. I te ra o Kereopa 
ka tomo ratou ki te Hau Hau; tu ana
taua tangata a Patu Whitiki hei poropiti
mo tona iwi mo Te Tawera. Te Tuawha.
I haere taua tangata a Patu Whitiki ki
he riri i te Tapiri a te Tawera me Ngati-
awa katoa. Ko Tuhourangi me Ngati-
rangitihi te hoa riri o aua iwi. Ko
Kereopa  to ratou rangatira  tae atu ki a
te Urewera (ara to te Tawera me to
Ngatiawa Urewera), me te Rawhiti katoa.
Te Tuarima. I te hokinga mai i te Tapiri
ka kohurutia a te Mautaranui e taua
tangata e Patu Whitiki me tona iwi a te
Tawera me Ngatiawa katoa—ko te Hura to
ratou rangatira. Te Tuaono. Ka whaka-
haua a te Arawa ki te whai i a te Hura me
te Tawera me Ngatiawa katoa—ko te
Mea raua ko Nihipeta nga pakeha nana i
whakahau. A, e ono nga ra i whawhaitia
ai ka horo taua pa; mou katoa ratou,
kaore he tangata i hemo. I mou hoki
taua tangata a Patu Whitiki. I te
rironga mai i au ka tukua atu e au ma te
Kawanatanga e wehe nga mea i nui te
hara me nga mea i iti te hara. Te Tua-
whitu. Ka parau ano ona korero mo nga
hoia o Kapene Pirihi. Ko nga tangata i
te hoia o Kapene Pirihi no Tuhourangi
raua ko Ngatirangitihi, e rima te kau.
Engari ko to ratou ritenga ia e ahua iti
rawa ana i roto i enei hapu e rua —ara a
Tuhourangi, a Rangitihi—i taua mahi
hoia. Te Tuawaru. E hoa, ko nga kai-
whakahaere o tenei takiwa ko te Kepa
Rangipuawhe raua ko Arama Karaka
Mokonuiarangi. Te Komiti ko Tuhou-
rangi me Ngatirangitihi, i pai ai te wha-
kahaere o nga mahi o tenei whenua.
Naku hoki ia i whiwhi ai ki te mahi hoia
me nga mahi pai katoa i tenei takiwa e
haere nei. He aha te pai o te tangata
penei te hua o nga hara kia whakapai
korero atu ki te pakeha? No tona matua
nga hara tae noa ki a ia. Heoi ano te
kupu ki a koe.
Na POIA TE OTATU
Na te Komiti Whiriwhiri.
[Tenei hoki tetahi reta kua tae mai ki
a matou no te Awa o te Atua na Renata
Ngahana raua-ko Hipirimi Te Whetu me
Tuhourangi katoa, he whakahe i taua
koroke a Patu Whitiki. Ko nga korero
o roto e rite ana ki enei kua oti te ta ki
runga ake. Mahara noa he pono nga
korero a taua tangata a Patu Whitiki i
ki ra ia no tona matua te aroha ki te
pakeha me te pai tuku mai ki a ia kai te
pena ano ia—kaore, he parau ia. Ka kite
koutou i te teka a te tangata e tuhituhi
ana ki tenei nupepa e pai ana te whaki
mai me kore e whakama.]
HE PUKAPUKA MO TE MATENGA
O TAMATI WAKA NENE.
Te Waitohi Waimate,
Akuhata 13, 1871.
KI A WIREMU KATENE,—
E hoa tena koe. E hoa he pukapuka
whakamahara atu tena naku ki a koe mo
nga mate i muri i a koe. E hoa kua mate
a te WAKA NENE. Kua moe ia, no muri
ano i a koe i mate ai no te wha o nga ra
o Akuhata i moe ai ia, no te tekau o nga
ra i ngaro ai ki te whenua. Kei Koro-
rareka ano e tanu ana.
Ko nga Maori i poto i te matenga e
500 Maori, kahore i tukua e te Pakeha
kia pa ki te Tupapaku; heoi ano nga kai
tangotango ko nga pakeha. Heoi ano te
mahi a nga pakeha he tuku i te kai ma te
Maori, i te rohi, i te ti, i te huka, i te
paraoa. Ko a Ngapuhi ki Mangonui, he
kumara, he poaka, he ika, he paraoa, ko a
Mangonui enei kai. I te kawenga ai ki
te poka o te tupapaku, na nga pakeha
rangatira  anake i hapai te kawhena. Ko
nga pakeha i maua ai tekau ma rua, 12;
ko nga pakeha i muri e rua rau o te
pakeha. He mea pouaru katoa o ratou
kakahu, he mea pouaru roroa ki o ratou
potae, me te rerenga roimata katoa ki te
tangi ki to ratou hoa pai, ki a te WAKA.
NENE. Ko tona kawhena he mea whaka-
paipai. Ko te hipoki o runga o te
kawhena ko tetahi o nga kara a te Kuini.
Heoi ano nga korero o te matenga o
to tatou matua o TAMAKI WAKA.
Na to tuakana,
NA MIHAKA PEHIRIRI.
Ki a Wiremu Katene, M.G.A.

TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Ko te ingoa o te kaumatua kua kore-
rotia nei i roto i te reta a Minaka Pehiriri
he ingoa rongo nui ki tenei motu katoa,
puta atu ki Ingarani ki etahi atu wahi
hoki o te ao katoa. Ehara hoki i te rongo
kino tona rongo—he rongo pai, he rongo
atawhai, he rongo tika, he rongo aroha,
he rongo rangatira, Ka pouri te motu
katoa i te matenga o tenei tangata—te
pakeha me te maori. E tika ana hoki
kia pouri tatou, e tika ana kia tangi tatou
ki te hoa pai kua ngaro atu nei i roto i a
tatou. Otira ekore tatou e tino pouri
rawa, ekore tatou e tino tangi rawa. E
mohio ana hoki tatou kua riro ia ki te
wahi e kore ai e pa he mate ki te tangata.
Kua mahue i a ia nga mate ki muri nei,
me nga pouritanga, me nga kino, me nga
mamaetanga, me nga pohehetanga—kua
tae ia ki te oranga, ki te maramatanga, ki
te rangatiratanga o te Rangi. Engari ka
whakaaro te ngakau ki ona painga, ona
manaakitanga i te tangata i a ia e noho
ana i waenganui i a tatou ka pouri ano
tatou tetahi wahi, ka aroha ano tatou.
Kowai te rangatira maori e ora nei e
penei te rongo pai me te aroha me ka
mate ia? He tangata manaaki a Tamati
Waka i to whakapono i mua iho tae noa
mai ki tona matenga. I te tau 1835 pea,
1836 ranei, e patua ana nga minita
karakia e Kaitoke, e te Hikutu  katoa—na
Tamati Waka i tuku atu te ope hei patu
i taua iwi tutu i tika ai te noho a nga
minita. He tangata manaaki pakeha ia i
te pito taenga mai ra ano o te pakeha ki
uta nei tae noa ki tona matenga. Nana
hoki a Matetakahia i patu i te wa kaore
ano kia puta mai te whakapono. He
murunga na taua tangata i te kaipuke o
te pakeha. Katahi ka whaia e Tamati
Waka ki Opotiki, ka riri raua ki reira
mo taua murunga—a mate ana taua
tangata i a ia. He atawhai tonu tana i
nga pakeha o tona kainga tae noa te riri
a Hone Heke. Ka mate te taone i Koro-
rareka i a Hone Heke ka whakatika tonu
a Tamati Waka ki te whakaora i nga
pakeha, ki te rapu hoki i te utu mo ratou.
Ko Tamati Waka te poutokomanawa o
te pakeha i taua takiwa. I TITI tonu ia i
te taha o te pakeha tae noa ki te maunga
o te rongo. No reira ka nui rawa te
aroha o te pakeha ki a ia—ekore hoki e
ngaro tona ingoa i te pakeha tae noa atu
ki nga whakatupuranga tangata kaore nei
ano kia whanau noa. I whai tikanga ano
te Kawanatanga ki a ia i nga tau katoa
i ora ai ia mo tona atawhaitanga ki te
pakeha i taua takiwa. Mehemea i pena
katoa nga rangatira maori o te motu me
Tamati Waka Nene te kaha ki te hapai
i te tika me te tohe ki te pai, penei kai te
noho tonu inaianei i roto i a tatou etahi
o nga kanohi kua ngaro atu nei; penei
kua kore e tangi te tamaiti ki te matua
me te matua ki te tamaiti kua ngaro;
penei kaore he wahine pouaru, kaore he
tamaiti pani; penei kua kore te riri kua
kore hoki e rawakore te motu, kua kake
haere nga mahi tika, kua ora tahi te
pakeha me te maori. Tirohia e koutou,
nga iwi tutu, ki te tu o te tangata tika
hei tauiratanga mo koutou.
He, ingoa nui te ingoa o Tamati Waka
i Toto i nga riri maori o mua; he rongo
toa, he rongo atawhai tangata—ehara i te
rongo kohuru. He tino rangatira ia no
Ngatirangi, he hapu no Ngapuhi. He
toa tona matua, a Tapua—tuku iho ki
tona tama he toa ano i Toto i nga riringa
maori ki nga iwi o runga nei i te takiwa
kaore ano te pakeha kia tae mai. I haere
mai ano a Tamati Waka Tatou ko te
Rauparaha ma i te tau 1820 me Tuwhare,
no Ngapuhi ano. No te matenga o nga
tangata o konei i a ratou ka hoki a te
Rauparaha Tatou ko nga iwi o raro, o
Waikato o Kawhia o hea atu, ki te tiki i
a ratou wahine me nga tamariki hei noho
mo nga whenua ki konei. Ka noho tonu
atu a Tamati Waka i Hokianga. Ko
Tuwhare i mate ki Whanganui i te
hokinga atu—i makuturia e Whanganui.
I taua takiwa i tahuri te waka o Ngapuhi
i te Rimurapa i Turakirae,, mate ana i te
wai e 30 o Tatou. E korerotia ana te
take o to Tatou haere he patu i a Ngai-
tahu i tera motu. I te hokinga atu o
Tamati Waka ki Hokianga ka mahue i a
ia te whawhai ka tahuri ki te karakia ka
noho pai tonu tae noa ki te wa i mate ai.
Heoi ra, ekore pea tatou e kite wawe
i tetahi tangata pena me Tamati Waka
Nene te pai, te manaaki i te tangata.
TE KAEAEA TARINGA KURI.
Ko Taringa Kuri tenei kua mate. Ko
tetahi ia o nga kaumatua o tera whaka-
tupuranga ka tata nei te whakahemo.
Ko te hanga tenei e aroha ai te tangata,
ko te ngaromanga atu o nga kaumatua.
Kei runga hoki kei a Tatou he ahuatanga
o mua—te ahuatanga o nga hoa tawhito
kua ngaro ki te Reinga, me nga matua
nana i tika ai nga tamariki. Ekore e rite
nga tamariki o tenei whakatupuranga ki
nga matua; he iwi manaaki tangata
ratou.—te rite hoki te tamaiti ki te papa.
Ko nga korero tenei o te matenga o Te
Kaeaea. No te ahiahi o te Manei, te tahi
o nga ra o Oketopa nei, e hoki atu ana ia
i runga kaata ki tona kainga i Heretaunga
Tatou ko ona tamariki me ona mokopuna
—i hoki atu i Poneke nei. I tomo tonu
te kaata i a ratou. No te taenga ki te
whaititanga o te rori i te pari i Whirinaki
ka tutaki pu ratou i tetahi kaata e haere
mai ana, he pakeha i runga. E tere tonu ana
te haere o aua kaata; te kite wawe tetahi i
tetahi i te pouri—kite rawa atu kua pa.
Ko te kaata i a Taringa Kuri i te taha ki
waho, a taka atu ana i te pari. Ehara i
te wahi teitei rawa te wahi i taka ai. Ko
nga ringaringa o te kaata i pakaru. Ko
nga tangata o runga i maru etahi, i pahore
noa ko te kiri o etahi—otira he mea
noaiho ena. Engari a Taringa Kuri i
mate, i maru ki roto ki tona tinana. To

10
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI .
te kaumatua tona ahua hoki ho kaha kore,
he ngoikore—e ki aua nga tau o Taringa
Kuri i tona matenga nei kai runga ake i
te kotahi rau. Katahi ka amohia te kau-
matua ra ki te kainga e ona tamariki. I
te aonga ake o te ra ka ahua pai ia, ka
mahara hoki ona mokopuna tera ia e ora.
I te Wenerei (te 4 o nga ra) kua kore e
takoto te kaumatua ra, engari he noho tu
te noho. Kua mohio ia ko tona matenga
tena e mate ai ia. Katahi ka poropo-
roake ki ona tamariki me ona mokopuna:
—" Hei konei ra—Kia u ki Poneke, ki
oku taonga ki te pakeha i kumea mai ai e
au ki uta nei." Ka korero ki ana moko-
puna koi puta ke ratou ki nga mea tito
noa—ara, ki te Hauhau, ki te tutu noa
atu. I muri tata iho o tona poroporoake-
tanga ka hemo te kaumatua ra i roto i
nga ringa o Pene te Riri raua ko Iraia
Raniera. Heoi, mate huakore noaiho
ana tenei toa taua. Te mate ia i roto i
nga riringa, i nga kohurutanga, i nga
ahatanga atu o mua, muringa iho he kaata
te toa nana ia i patu. Heoti tonu to te
tangata tona ahua, he ora noa te ora—e
poka pu ana te mate i waenganui o te
ora. No te Manei, te 9 o nga ra, ka
nehua ki Pitone i te wahi i nehua ai a te
Puni. E rima te kau nga Maori ona
huanga i hui kia kite i te tanumanga. Ko
te Harawira Pihopa o Werengitana te
Kai-karakia; ko te Hareti te tangata o te
Kawanatanga i tae ki reira. -
E mohio ana matou ko nga tau o taua
kaumatua kua tae ki te kotahi rau kotahi
te kau ma rua. Inahoki, whakawaha ana
e ia a te Rauparaha i tona tamarikitanga
—te kau ona tau i taua takiwa. Na, e
waru te kau nga tau o te Rauparaha i
tona matenga i te tau 1849—e iwa te kau
ma tahi o Taringa Kuri i taua tau, tae
Tawa mai ki tenei tau kua kotahi rau
kotahi te kau ma rua.
He Rangatira a te Kaeaea no te Ati-
awa, (nga uri o Awanui-a-Rangi). Tona
hapu ko Ngatitama. Ko te kainga tuturu
o ratou ko Poutama, kei Mokau, i te taha
ki Taranaki. No te tau 1820 pea te
Rauparaha me tona iwi i tae mai ai ki
tenei pito o te motu, i tona haerenga tua-
tahi mai. I haere tahi mai ano ratou ko
te Kaeaea. No te matenga o nga ta-
ngata whenua i a ratou katahi ka hoki ki
te tiki i nga wahine me nga Tamariki hei
noho mo te whenua. No te tau 1832 ka
hoki mai a te Kaeaea i roto i tetahi heke
o te Atiawa ki tenei pito o te motu, ka
noho ki te Uruhi i runga mai o Waikanae.
Kotahi tau ki reira ka hoki ki Ohau.
Kotahi tau i Ohau ka hoki mai ki Otaki.
Kotahi tau i (Haki ka tae mai te heke a
Taranaki, a Ngatiruanui o Patea, i a te
Hanataua ma, i a Kukutai, ka hui ki a te
Atiawa i Pakakutu i Otaki. Ka tae mai
tana heke ka ara te pakanga a Ngatirau-
kawa ki a ratou e noho ana i Pakakutu.
Te take, he murunga i nga taewa a Nga-
tiraukawa e aua iwi. Naka riri ka patua,
ka mate ko Tawake no te Atiawa. Katahi
ka whawhai ki Haowhenua. I te mu-
tunga o te whawhai ka heke mai te
Atiawa me Taranaki me Ngatiruanui ki
Poneke nei, ara ko te Wharepouri, ko
Ngatata te Parawaha (papa o Wi Tako),
ko te Puni, ko Rauakitua, me te Kaeaea
ano, i te tau 1836 pea. Rokohanga mai
ko Ngatiawa ano i Poneke e noho ana;
ko Ngatata Piritaka ma, ko te Poki, ko
Patu Kawenga, ko Pomare, me etahi atu
—no nga heke o mua ratou, i a te Rau-
paraha ma. Ko te Rauparaha, me etahi
atu o te Atiawa i a te Rangitake, ka noho
ki Kapiti ki Waikanae hoki. He toa te
Kaeaea i nga pakanga o mua ki Waikato,
ki Taupo, ki Rotorua, ki Whanganui, ki
Ngatikahungunu nei ano hoki. Ka Wha-
katika nga taua o te Atiawa ki te patu i
a Ngatikahungunu (i muri i to ratou
hokinga mai ki konei i te tau 1836) ka
haere ano a te Wharepouri me te Puni me
te Kaeaea ano. Engari e korerotia ana
kaore i uru aua rangatira  ki nga riri—he
whakaae kau ta ratou. I heke ratou ki
Wairarapa noho ai i te tau 1837. No te
tau 1838 pea ka hoki mai ki Poneke noho
ai. No te tau 1839 ko te Kuititanga,
te riri a Ngatiraukawa ki a Ngatiawa i
Waikanae. I tikina te pa i te po e Nga-
tiraukawa kia patua, otira ki hai i mate a
Ngatiawa; ko Ngatiraukawa i mate,
whati ana hoki ana. I mate ki reira a
Ngakuku, a te Mateuruahu, me etahi
atu rangatira o Ngatiraukawa. E ki
ana na te Rauparaha te whakahautanga
kia patua te Atiawa—he kohuru nana i
taua iwi. Heoi, he manaaki tangata te
mahi a te Kaeaea i enei tau kua hori nei
—he manaaki pakeha.
Ko TAMATI PEREIHA (Mr. Thomas
Fraser) tenei kua mate. He pakeha
tawhito noa atu a Te Pereiha. No te
tau 1837 i tae mai ai raua ko tona
tuakana ki Kapiti noho ai. He mahanga
raua. I rite tahi o raua ahua, tena e
pohe te tangata ko tehea ranei, ko tehea
ranei. I mate te tuakana i te tau 1868 i
te 18 o nga ra o Oketopa i waenganui o
te tahi me te rua o nga haora i te ata
rawa. Ko ia hoki ko Tamati Pereiha i
mate ano i te 18 o Oketopa i taua haora
ano i tenei tau 1871. Rite tonu o raua
ahua, me te ra me te marama me te haora
i mate ai raua i rite tonu ano—ko te tau
anake i rere ke. E mohio ana nga maori
katoa o tenei pito ki a raua; ko Mana
hoki to raua kainga whangai hipi. Ko
nga rawa o tenei kua mate nei kua waiho
ki ona whanaunga i Koterani. Kua
tanumia ki Poneke nei.
KO TAMATI TE POUWHAKARURU O
Ngatiruanui tetahi kua mate. Hei matua
taua tangata ki a Tamua. I kawea here-
heretia ki Otakou mo tona mahi tutu—a
mate tonu atu ki reira. I tangihia mari-
retia e ona hoa, karakia mame, muri iho
ka tanumia. Nga tau o taua kaumatua
e 63. 
He mea ta na TAMATI MEKENEHI i tona Whare
Perehi i Po Neke.