|
loading...|
|
Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 19. 02 October 1872 |
|
|
1 127 |
▲back to top |
TE WAKA MAOEI
O NIU TIRANI.
—————+——————
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, WENEREI, OKETOPA 2, 1872. [No. 19.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga tangata enei kua tuku moni mui i ruuri nei mo te
nupepa, ara:—
£ s. a.
Matana Piki, Kaiapoi ... ... ... 010 O
Wepiha Apanui, Whakatane ... ... 1 O O
Hori Kerei Kawakura, Whakatane ... 010 O
Hetaraka Te Tawhero, Whakatane ... 010 O
Eruera Nehua, Whangarei ... .... O 10 O
Rewi Taikawa, Whangarei ... ... ... O 10 O
Kereama Herangi, Blenheim ... ... O 10 O
Hakiriwhi Purewa, Hamutana ... ... O 10 O
Tuhakaraina, Hamutana ... ... ... O 10 O
Tarika Te Hura, Hamutana ... ... 010 O
Mohi Tawhai, Hokianga ... ... ... O 10 O
TE PAREMETE.
NGA KORERO HO NGAITAHU.
Hepetema 19, 1872.
H. K. TAIAROA. Ka tu ki te patai ki te Tumuaki
o te Kawanatanga, me kore ia e pai ki te whakarite i
tetahi Komiti, hei kimi, hei rapu i nga kupu a era
Kawanatanga ki a Ngaitahu kahore nei i rite noa.
A ki te kore te Kawanatanga e pai ki tera kia whaka-
ritea tetahi tangata hei rapu i te tikanga o tana
korero. Tetahi i patai ai ia kia rongo tonu ia i te
kupu a Te Kawanatanga tena ranei ratou e whakaae
ki taua meihana i whakatakoto ai i etahi ra atu.
Heoi ano tana he tatari ki te kupu a Te Kawanatanga.
Ki tana mohio hoki kahore e maha nga korero
mo runga i taua tono kia hohorotia taua moihana
inaianei.
Ka tu ko TE TAPETA. Ka mea kahore ana kupu
whakahe mo te tono a Taiaroa ki tetahi komiti kia
whakaritea. Ka nui te pai o Te Kawanatanga kia tu
taua komiti. Erangi kahore e kaha ake te kupu o
te Kawanatanga i to te Runanga Katoa, ki te
meihana a Taiaroa kia whakahohorotia te korero kei
te Runanga tonu te tikanga. Erangi mehemea
kahore e whakaae Te Runanga kia tu he komiti heoi
ma te Kawanatanga e whakahau kia rapurapua nga
korero i korerotia ki nga tangata maori o tera Motu,
e takoto hapa nei. A, haunga ano nga mea e hapa
ana i tera Motu, ko nga mea hoki e hapa ana i tenei
motu.
Ka tu ko Te Makarini, ka mea, ko te mea marama
ki tana titiro kia tino hangai te kupu a Te Tumuaki
o Te Kawanatanga. E hara hoki i te mea uaua, a,
mehemea ka whakaritea e To Kawanatanga tetahi ra
hei urunga atu ki roto ki te komiti, ki tana mahara e
kore e roa ka oti, no te mea kei nga ringaringa o Te
Kawanatanga nga pukapuka katoa mo enei korero.
Me whakaae te Whare nei kia panuitia wawetia te
moihana a Tairoa.
Ka tu a TE TAPETA ka tono ki te Runanga kia
whakaaetia te moihana a Tairoa kia panuitia tonutia.
Whakaaetia ana e te Runanga.
Ka tu a TAIROA ki te whakaari i tana moihana. Kia
whakaturia tetahi Komiti whiriwhiri, hei rapu i nga
korero i takoto i mua ki nga tangata maori o te Wai-
ponamu e takoto hapa nei. A kia whai mana taua
komiti ki to tono tangata pukapuka ranei hei whaka-
marama i aua korero kia rua wiki e tu ai tau komiti.
Ko nga tangata mo taua Komiti ko Te Makarini, ko
Te Tapeta, ko Te Wekepiri, ko Te Hiana, ko Te
Makeanaru, ko Te Roretana, ko Te Pani, ko Te
Makarahina me Taiaroa. Whakaaetia ana.
TE MAKARAURI, ka tu ahau ki te tautoko i te
moihana a Taiaroa ara ki te kawe i tenei korero ki
roto i te komiti ki reira tino hurihurihia ai.
Erangi e whakaae ana hoki ahau ki te kupu a Te
Tapeta i mea nei mehemea ka whakaaetia tenei korero
ka waiho hei tauira mo nga pakeha mo nga tangata
maori. He nui rawa nga tangata o te motu nei e
kore rawa e whiwhi i te painga i runga i nga rerewe,
i runga hoki i nga moni e tikina nei. Erangi koa e
nui ana ta ratou whakaputa i nga takoha, a tena ratou
e whakaaro ki a ratou e whakaputa tonu nei i te
takoha, a kahore rawa ratou e whiwhi ana ki tetahi
painga. He whakaaro nui tenei i nga takiwa o te
motu nei kahore nei e tatangia nei e nga rerewe. Ko
taku mahi tenei he kimi i te rerengaketanga o enei
huarahi e rua, o te rori, o te rerewe. Ki taku ma-
hara kaua e whakahengia te tangata e tono i te mea
utu iti, i te rori maori, a kaua e whakatikaia i te tau.
|
|
2 128 |
▲back to top |
128 TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI.
gata e tono ana i te mea nui i te rerewe. I runga i •
te korero a Te Mare ko taku whakaaro tenei, me
waiho ano nga moni i whakaritea mo te pito ki raro ;
o Akarana kia puta mai i nga moni i whakaritea mo :
tenei motu. A, ko nga moni mo nga tangata maori
o tera motu me puta mai i roto i nga moni i whaka-
ritea mo tera motu. Ka tautokona e ahau te meihana
o Taiaroa kia tukua tenei korero ki te Komiti ki
reira ata hurihuri ai tana tono. Ko reira hoki te
rongo ai nga tangata e utu tonu nei i te takoha i te
take te kore ratou e whiwhi ki tetahi painga.
TE MAKARINI, ki taku moiho me waiho te korero
nei mo roto i te Komiti kua oti nei te whakatu, ki
reira hurihuri ai i nga tikanga katoa mo nga tangata
maori o tera motu.
TE TAPETA.—"Kahore au e whakaae ki te kupu a
te mema i noho iho nei. E kore e tika ma to Komiti
kua whakaturia nei e whakaae te whakaputanga o
nga moni o te Koroni. Heoi ano ta te Komiti he
hurihuri kau, he rapu i etahi tikanga.
TAIAROA.—Te take o tenei meihana i homai ai ki
tenei Whare he kore, kahore te Kawanatanga o nga
motu nei, kahore ano hoki te Kawanatanga o te
Porowini e whai whakaaro ki to matou takiwa. Na
reira i kawea mai ai tenei korero ki roto ki tenei
Whare, kia whakaaetia mai taku tono, hei tikanga ki
nga tangata e whakaputa tonu nei i te takoha, hei
hanga huarahi i runga i nga tikanga kua puta ki
etahi wahi o te motu nei. I mua, mehemea ka haere
nga rori i runga i nga whenua a nga tangata maori,
ko te whenua i riro ka utua ki te moni. Inahoki a
Kaiapoi he pera. Ehara i te mea hei utu mo te
rori, erangi mo te whakaaetanga a nga tangata maori
mo te rori kia haere i runga i ta ratou waahi. I
whakaaro ahau ki enei moni e tonoa nei e ahau hei
utu mo te whakaaetanga a nga maori, a ki taua
whakaaetanga o nga maori hei utu mo te taha ki a
ratou. Ki te kore e whakaaetia tenei moni e te
Whare nei, tena pea e whakaaetia e ratou kia
whakakorea te kupu o te Ture Whenua Maori mo
te whakahaerenga rori i runga i te whenua o nga
maori; a mehemea ka tangohia nga whenua o nga
maori mo era tu mahi me whai utu. Na nga maori
mo era tu mahi me whai utu. Na nga maori o taua
kainga tenei hiahia, kia whakaaria e au tenei tono, a
ko taku e pai ai kia ata whakaarohia tenei e te
Whare. E kore e mutu taku tohe.
NGA MOKI MO NGA RORI ME ERA ATU MAHI NUNUI
KI TE PITO KI RARO O AKARANA.
Wi KATENE, e tu ana ahau ki te whakaari i taku
kupu, kia ata wehea e te Kawanatanga nga moni.
Mehemea ekore e whakaaetia e te Kawanatanga kia
wahia tena e raruraru aua moni ra. Ko taku hiahia
me waiho nga tikanga i roto i te ringaringa o te Ka-
wanatanga nui. Ko taku hiahia, me homai e te
Kawanatanga tetahi mana ki au mo te tukunga o aua
moni mo te takiwa ki raro ara o Peiwhairangi.
Mehemea ka whakaaetia taku kupu, ma te Kawana-
tanga e ata wehe nga moni mo nga rori, rae nga mahi
nunui i te taha ki raro o Akarana kia motu ke era
mo te takiwa o Pewhairangi, i o era mo te takiwa ki
Whangarei ahu atu ki Akarana.
TE KIRIHI.—Kia marama a Wi Katene ki nga
whakaaro o te Kawanatanga koia enei ka ata korero
ratou me nga mema o nga takiwa o te pito ki raro o
Akarana i te tikanga pai mo te tukunga i aua moni
ma te korero hoki ki te tangata whenua ka tika ai
nga mahi nunui, e hiahia ana ano hoki ratou kia rongo
hoki i nga korero o nga Kawanatanga Porowini me o
ratou apiha. E hiahia ana te Kawanatanga kia whaka-
• arohia tenei mea ina mutu nga raruraru o tenei Whare.
Kahore hoki ahau i tino marama ki te korero o
Wi Katene kia ata wehea nga moni mo te takiwa o
Pewhairangi, no te mea e hono ana nga rori o tetahi
takiwa ki nga rori o tetahi takiwa. Ina hoki te rori
i te kauru o Kaipara ahu atu ki Hokianga, me te rori
ano hoki o Pewhairangi ahu atu ki Hokianga, me te
rori pea, ka hanga i te Kauru o Hokianga ahu atu
ki Oruru, me te tini noa iho o nga mahi nunui ki era
atu wahi. Ka korero tahi te Kawanatanga me nga
mema o aua takiwa, kia puta ai he whakaaro tika
mo te whakahaerenga i aua mahi.
TE MAKARINI.—I tu ake ahau ki te whakamahara
i a Te Kirihi, ko tetahi o nga putake nui i whakaaetia
ai aua moni i te tuatahi, he piri tonu no Ngapuhi
ki nga tikanga o te Kawanatanga. E koa ana ahau i
te kupu i rongo nei ahau, ka tikina, ka rapua nga
whakaaro o nga rangatira o taua takiwa ra, no te
mea he tikanga pai rawa tera.
TE KATENE.—I homai ai e ahau tenei moihana ki
konei he mohio noku, tena e tautohetohea e nga
mema o te taha ki raro o Akarana nga moni nei. I
runga i nga korero whakatuturu o tera tau, i kiia te
ki kaua e tukua atu aua moni ki te Kawanatanga o
te Porowini, erangi ma te Kawanatanga nui o te motu
nei e whakahaere. Kei te mahara tonu ahau ki nga
kupu i korerotia i tera tau mo aua moni nei. Ka tu
maua ko taku hoa ko Te Panaira ki te tono moni,
whakaaetia mai ana e £40,000 mo te takiwa ki
Pewhairangi. I ki te Kawanatanga i reira ma nga
pakeha e mahi nga rori o te takiwa ki runga atu o
Whangarei. I ki hoki ahau i reira e kore e tika erangi
ma te Kawanatanga e whakarite etahi moni ke mo
te takiwa o Whangarei o Waitemata. Whakaae
ana te Kawanatanga ki taku kupu, whakaritea ana e
£20,000 ; huihui katoa e £60,000. He tupato noku
tena e raruraru te wehewehenga o enei moni, na reira
ahau i whakaari ai i tenei moihana, kia kore ai he
tautohe. Ko taku hiahia tenei ma te Kawanatanga
nui e wehe aua moni. Whakaaetia ana te moihana.
KO TE RORI KI TE WAHAPU O OTAKOU.
H. K. TAIAROA ka tu ahau ki whakaari i taku
moihana, te take kahore he rori mo nga tangata
maori, me nga pakeha e reti ana i nga whenua a nga
tangata maori i te takiwa ki te wahapu o Otakou. I
te orokotaenga mai o nga pakeha ka noho ratou i
taua takiwa, no muri ka haere atu ratou ki uta ki
Tanaitini e hara i te mea he takiwa roa aua wahi ra,
na reira au i tono ai ki a whakaaetia mai te £500,
hei hanga mo taua rori. Ko nga tangata maori o reira
e utu tonu ana i te takoha, kahore nei ratou e whiwhi
ki tetahi painga. Erangi ehara i te mea ma te tan-
gata maori anake taua rori otiia ma te pakeha ano
hoki. Ka toru tekau pea nga tau i utu ai te tangata
maori i te takoha, a kahore ano kia puta he hikipene
kotahi mo nga rori.
Ko te moihana tenei hei te Wenerei e haere ake
nei ka noho katoa nga mema o te Whare nei hei
Komiti, hei whakaaro i tetahi pukapuka tono ki Te
Kawana kia whakaae ia kia tukua nga moni e £500,
hei hanga i te rori timata atu. i Poatopero tae atu
ana ki te wahapu o Otakou.
TE MAKARAHINA, ka tu ahau ki te tautoko i tenei
moihana. He whakamarama atu tenei naku ko te
rori e kiia nei kia hanga hei roanga atu no tetahi
rori kua oti te hanga e te pakeha. Kei warewaretia
tenei, kahore ano i puta noa he moni mo nga rori e
haere ana i runga i nga whenua tangata maori i te
Porowini o Otakou, a kahore ano he moni whawhai i
puta noa ki tena takiwa. I te hokonga o era whenua
kahore i nui te utu na reira ahau i whakaaro ai e
tika ana tenei tono. E rere tonu ana nga tima o
Tanaitini ki Poatopero e uta atu ana i nga hua o te
whenua, tena ko nga pakeha e noho ana i runga i
nga whenua o nga tangata maori, kahore rawa i tatata
atu ki aua tima.
TE TAPETA, e whakaaro ana ahau ki te kupu a Te
Makarahina, e ki nei ia he iti te utu mo nga whenua
|
|
3 129 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 129
o taua takiwa, na reira i tika ai tenei tono ki Te
Kawanatanga, ki taku mohio he korero tika tera mo
te Kawanatanga o te Porowini o Otakou, no te mea
hoki i riro katoa i taua Porowini nga whenua me nga
moni katoa hoki i riro atu i te hokonga o aua whenua.
Koia ahau i mea ai kahore he tikanga ki Te Kawana-
tanga, Nui engari kei Te Porowini o Otakou. I wha-
kaaro Te Kawanatanga ka pai kia korerotia tenei
korero i roto i te Komiti otiia kahore ano i tuturu
noa ta ratou tikanga kia tautoko ranei ratou i te kupu
whakaputa mo enei moni, kia peheatia ranei. Kia
mohio hoki tenei Runanga he maha nga tikanga i roto o
tenei tono. Mehemea hoki ka whakaaetia ma Te
Kawanatanga e hanga nga rori i runga i nga whenua,
maori, ma te Motu nei e utu nga moni, a kahoro e
tahuri iho ki nga tangata maori ua ratou ake te
whenua, kia apitiria mai hoki etahi moni mo te
hanganga i ngarori i runga i o ratou whenua, e kore
e mutu i konei enei tu tono. E ki ana a Taiaroa e
puta ana nga takoha anga maori, kahoro au i marama
ko ehea takoha ranei.
TAIAROA, e ki ana ahau ki nga takoha o te Kati-
mauhe.
TE TAPATA, kia mohio a Taiaroa ko nga pakeha whai
whenua o etahi takiwa atu, e tono ana ki a ratou ano
ki te moni hei hanga i a ratou rori ano, waihoki ko
nga pakeha e noho ana i runga i nga whenua tangata
maori e kore e tika ta ratou tono ki Te Kawanatanga
i te mea kahore ratou e kohikohi moni ana mo taua
huarahi. Ko taku hoki i rongo ai e noho reti ana
etahi pakeha i runga i aua whenua, he aha ra te puta
ai he takoha i a ratou. Kahore ahau i te tino mohio
ki te piihi whenna a nga maori i Poatopero, ki taku i
rongo ai ehara i te whenua tino pai. Kia noho
Komiti te Whare nei ko reira ano te puta ai totahi
whakaaro maku mo runga i te korero nei.
TE RORETANA, e whakaae ana ahau ki nga kupu a
Te Tapeta e ki nei ia, ko te mea tika manga Porowini
o Te Waiponamu e whakaaro aua rori. Mehemea
ka whakaaetia e tenei Whare, kia tukua nga moni o
Te Koroni ki taua mahi, ka waiho tenei hei
tauira, a tena e tupu ake nga raruraru a muri.
E koa ana ahau no te mea kua whakaritea he
komiti hei kimi i nga raruraru o tera moutere.
E tika ana i riro aua whenua i nga pakeha o tera
moutere i runga i te utu iti, a ki taku mahara, e
matau ana ano nga maori, kahore, i nui te utu i te
hokonga o aua whenua. Ki taku mohio, tena te
Kawanatanga o te Porowini o Otakou e kite i te tika
o tera mahi hei taonga mo te Porowini, tena ratou e
e tahuri ki te hanga i taua rori. A mehemea, ka
tahuri nga Porowini o tera moutere ki te whakako-
tahi i nga tikanga mo nga pakeha me nga tangata
maori kia rite tonu, katahi ka pai te whakahaere i
i nga tikanga.
TE MARE.—E whakaae ana ahau ki te kupu a le
Tapeta, mehemea ka whakaaetia enei moni, ka waiho
hei tauira, a, ka tupu he raruraru ki runga ki nga
motu nei. Otiia ehara enei i te timatanga o taua
whakaaro inahoki, i te tan ka mahue ake nei ka
whakaaetia te £60,000 mo nga takiwa maori i te pito
ki raro o Akarana. Kahore i marama i ahau te
tikanga i puta ai te £60,000. Mo nga takiwa maori
i te pito ki raro o Akarana, i kaiponuhia ai te £500.
Mo nga takiwa maori o tera moutere. Mehemea ka tika
te whakaputa i te moni mo nga tangata maori o raro,
ka tika ano hoki kia puta he moni mo nga tangata o
runga. Ki taku whakaaro, kaua e haere nga tikanga
o tenei Runanga i runga i te taha kaha, erangi me
haere i runga i te tika.
TE HIANA.—Kua korero te mema kua noho iho
nei ki te £60,000, i whakaaetia mo nga tangata
maori o te Poriwini o Akarana, otiia kua kimi ahau
i nga pukapuka, kahore rawa i kitea e ahau tetahi
mea hei whakatika i te korero a Te Mare raua ko
Wi Katene. Erangi, taku i kite ai ko aua moni i
whakaritea mo nga rori, me nga mahi ki te pito ki
raro o Akarana, mo nga pakeha me nga maori hoki,
ehara i te mea mo nga tangata maori anake. A ki
;aku mahara kaua e rere ke te tikanga inaianei i tera
. whakatakotoria i tera tau.
TE MAKEANARU.—E kore e oti te rori e korerotia
lei ki te £500, me apiti ki tetahi £500, katahi ka
oti. A mehemea ka whakaaetia e tenei whare te
£500, tena e riro ma te Kawanatanga o te Porowini
2 whakaaro tetahi taha. Ki taku whakarongo, e tika
ana te korero a Te Mare, i ki nei ia mehemea ka
whakaaroa nga tangata maori ki te pito ki raro, me
puta hoki tetahi whakaaro ki nga tangata maori o
tera motu. Ka tautoko ahau i te moihana a Taiaroa.
TE MATENGA o ERU PATUONE.
Tenei te hanga ! Kua tae mai te rongo kua hinga
ano tetahi o nga rakau nunui o te Ngaherehere. I
te 4 o nga ra o Akuhata, 1S71, ka mate ko TAMATI
WAKA NENE i te 19 o Hepetema, 1872, ka patua
mai te korero i runga i te waea e, kua mate a Eru
Patuone te tuakana o Te Waka. Ko tenei kaumatua
kua koroheketia rawatia, kua piko rawa te tuara, a
ahakoa koroheke, piko te tuara kahore rawa i mutu-
mutu tana whakaputu i nga kupu aroha ki runga ki
tana iwi ki te pakeha.
He ingoa to Te Waka mo aua mahi nunui, mo aua
tikanga aroha ki te pakeha, otira i haere tahi hoki te
ingoa o Eru Patuone. He tangata hohoro a Te Waka
ki te whakaputa i te kupu i runga i aua mahara nui.
Ko Eru Patuone he tangata, mahaki. He tangata
ata tuku i te kupu.
I te Waka Maori o te 24 o Oketopa, 1871, ka
korerotia nga mahi a Te Waka i muri mai o te taenga
mai o te pakeha ki tenei motu, ko ana korero katoa e
rite ana hoki ki tana tuakana ki a Eru, raua hoki
i runga i a raua tikanga aroha, atawhai i te
pakeha.
Kei te tangi inaianei nga pakeha katoa mo enei
Rangatira kaumatua kua riro nei ki te po. E penei
ana te rapurapu o te ngakau. " Tena ranei e penei
me enei kaumatua nga tangata o tenei whakatupu-
ranga te aroha, te atawhai, te piri tonu ki nga tikanga
e tupu ai nga iwi e rua i runga i to pai."
E te whanau, kia kaha ki te hapai i nga mahi a nga
kaumatua.
I te 19 o nga ra o Hepetema ka tu a TE TAPETA
ki te whakapuaki i te kupu i roto i te Paremete, ka
mea no taua ra tonu ka tae mai te kupu i runga i te
Waea, kua mate a Eruera Patuone. Me te kupu a
Te Kawanatanga i runga i to ratou aroha nui ki aia,
ki tona teina hoki ki a Te Waka Nene, kia waiho ma
Te Kawanatanga e whakaaro te tikanga mo te
Kawhena, me te tanumanga o te tupapaku.
I muri i a Te Tapata ka tu ko TE MAKARINI ka
mea i te takiwa e tu ana ia i runga i te mahi Kaw-
anatanga kua puta noa atu tana kupu ki a Te Waka
Nene i aia ano e ora ana, ki te mate a Eruera Patuone
ma te Kawanatanga e whakaaro te Kawhena mo taua
tupapaku. No te mea he hoa piri tonu ia ki te
pakeha no te orokotimatanga a tae noa ki naianei.
Ka nui tana koa i tana rongonga, kua puta te kupu
o te Kawanatanga kia whakamana tona kupu.
I muri i a Te Makarini ka tu ko TE HIANA ka mea
ka nui te pai o nga korero a Te Makarini, a te
Kawanatangi hoki, no te mea kahore atu te Rangatira
Maori hei rite i a Patuone te piri tonu, te atawhai
hoki i te iwi nei i te pakeha. Na, i te matenga o
Epuni i Poneke nei, ka puta te whakaaro o nga
pakeha o tenei takiwa ki te whakanui i to ratou.
tupapaku, a he tikanga pai taua tikanga. Na ko tenei
kei runga rawa atu te aroha o nga pakeha ki to ratou.
hoa ki a Eru Patuone. Ko taua Kaumatua, i uru
tahi ki a Tamati Waka nene ki te takahi i te kino o
te pito ki raro o te motu nei. Ko Eru hoki te
|
|
4 130 |
▲back to top |
130 TE WAKA MAORI O NUI TIRANI.
Rangatira nana i arahi mai a Kawana Hopihona ki
Akarana ki te whakanoho i te pakeha ki tenei takiwa.
Ka ki ia me mate ia, me mate i roto i te pakeha. Ka
nui te tika ki tana mahara, te whakaaro o te Kawana-
tanga mo tenei Rangatira kua mate nei.
I muri i a Te Hiana ka tu ano a TE TAPETA ka mea,
kua puta tana kupu ki a Rata Porena, kia whakanuia
te matenga o Patuone, hei tohu mo te aroha nui o te
pakeha ki taua rangatira.
No te 21 o nga ra o Hepetema ka nehua te
tupapaku. Ite awatea ka timata te huihui o nga
pakeha me nga tangata maori ki Takapuna. Ka
huihui hoki nga Waranatia, ko nga tino Apiha o aua
hoia, ko Meiha Katene, ko Meiha Tikitere, ko Kapene
Terome. I reira hoki te ropu whakatangitangi mea
paraihe. I reira hoki nga rangatira a Te Kawana-
tanga, a Rata Porena, a Kanara Pene, a Te Moanaro,
a Te Keepa, a Te Pahito, a Kapene Hira, a Paora
Tuhaere. I reira hoki a Hare Reweti, a Te Pirihi,
a Makeparena me te tini noa atu o nga rangatira
pakeha kahore i taea te tatau. Ka mene nga pakeha
me nga maori, ka tikina te tupapaku, kua oti noa atu
te kohi ki te kawhena whakapaipai, ka whaona ki
roto ki Te Kooti Tauaa, ka kawea ki te wharekarakia,
ko te ropu i nga mea whakatangitangi i mua, muri
mai ko nga hoia mau pu, ko nga ngutu o nga pu he
mea whakahoki ki muri, muri mai ko te kawhena. I
muri i te kawhena ko nga Waranatia, ko nga pakeha
me nga tangata maori. Ka tae ki te Wharekarakia
i reira a Te Para, minita e tatari ana, ka aratakina e
ia ki te Urupa o nga pakeha tae rawa atu ki reira, ka
ki tonu taua Urupa i te tangata, ki hai i mene ki roto,
tu noa mahi etahi i waho, ka mutu te karakia ka
whiua nga pare puawananga ki roto ki te poka, ka
puhia e nga Waranatia nga waipu e toru, he maimai
aroha ki te tupapaku, katahi ka pakaru taua hui, ka
hoki ki o ratou kainga. I tanumia a Eruera Patuone
ki te taha o te tamaiti o Kanara Winiata te hoa
tawhito o Eru.
He tangi tenei mo taua kaumatua:—
E pari e te tai hohoro koia te keketu mai
Na wai tenei hanga he tatau apo tonu
Te mahinga ara aku turi i kauawhiawhi mai
Ka tai keetia ra te ai he aropiringa
Mei tata ki te wiki ka kohia ake e te ngakau
Me i pauna iti e hei au te whakawhenua
Ka rahi te pauna ka hanga rewa ko auki nga whenua
Homai me whakapoi te wao kauri ki Akarana
Ka nehua koe e Eru ki te pouturi, te hoki mai.
Ko te pukapuka tenei a Eru i tuhi ai ki Te Kawa-
natanga i mua tata o tona matenga.
Hepetema 1, 1872.
Ki a Te Makarini.
Kua tae mai tau reta ki a au i te 3O o Akuhata,
kia atawhaitia koe e Ihowa i nga mahi raruraru o
tenei ao, kua kite ahau i tau aroha i nga ra o taku
mate. E hoa tena koe, ka nui tahu aroha atu ki a koe
i roto i te mate o toku tinana. E hoa ka nui toku
mate inaianei kua piri taku tinana ki te whenua, he
tangata hei whakatu i au ki runga, kua ngoikore taku
tinana.
Tena koe, nga kanohi o to hoa kua ngaro ake nei i
a taua. E. Ma, tena koutou, ko a taua hoa pakeha.
Na tou hoa aroha
Na ERU PATUONE.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
He mea tuku mai tenei korero na te tangata.
Paraire, Hepetema 18, 1872.
KA noho Komiti te Whare, he hanga i te Ture kia
whakatokomahatia he tangata maori ki roto ki te
Runanga.
Ko RENAO, mema o Tanaitini. E kore au e pai
kia peneitia he pooti mo nga maori me te pootitanga
i enei maori e noho nei, erangi me penei me te pooti
pakeha, kia kotahi ai te Ture, me uru te maori ki
roru.
Ko Wi PARATA Kaore ahau e mohio ki te ritenga
o ta Renao kupu i peneitia he pooti mo nga maori
me to nga pakeha me uru ki te roru, ki te mea he
tino tohe tana ki taua tikanga. Tenei etahi kupu
maku e hoatu, kia mohio te Runanga. Wetekia i
nga Ture mate whenua, kia hoki nga whenua o nga
maori ki to ratou mana ake. Ina hoki ki ta matou
mahara i Karaunatia te whenua kia whai mana ai te
tangata ki runga i taua piihi. E hoa ma, kaore keite
Kawanatanga enei e pupuru ana, e noho ana nga maori
i runga i te whenua, ko te Kawanatanga te Ranga-
tira, te tikanga o te pooti maori rere ke i to koutou
pooti i to nga pakeha, taku pootitanga i pootitia ki
Whanganui, kaore o Waikato tangata i tae mai ki
Whanganui, he aha te pai ko ahau anake mo tenei
takiwa nui, ina hoki ko nga mema pakeha i roto i
taku takiwa ki Akarana ki Poneke nei tekau ma
toru pea, ina atu ranei. Kei mea koutou, na te
tokomaha o nga pakeha, i tokomaha ai o ratou mema,
ko etahi mema pakeha i tokomaha nga pakeha o tona
takiwa, ko etahi kaore i tokomaha nga pakeha, ko
nga maori i tokomaha.
RENAO. Pai atu kia tokowha nga maori kaore e
pai kia tokomaha.
Wi PARATA. Mehemea tokowha mema Ingarihi
kei roto i tenei Runanga, tokowha Wiwi, tokowha
Airihi, tokowha Marikena, ka pai kia tokowha hoki
matou. Ko tenei, tokomaha ke koutou. Kei mea
koutou, kaore nga maori i te mohio ki te ritenga o
ta koutou tukunga mai i nga maori ki tenei Runanga,
e mohio ana matou, mehemea hoki no mua atu i te
hara o te Motu nei i tae mai ai matou ki konei ki
tenei Runanga, kua mohio au he ture kotahi to
tatou ko tenei no muri i te haranga o te motu nei i
tukua mai ai he maori ki tenei Runanga. E hoa ma
hei hunanga whakama mo to koutou hara. Ko te
mea tika ma koutou, kiia mai kia matou, kaore e pai
te maori kia tukua mai ki te Runanga. Pai rawa
ahau kia kiia nuitia mai taua kupu, me mutu matou,
koa rawa au. Heoi aku kupu.
TAPATA MINITA. E mea ana te Kawanatanga kia
waiho ma te Kawanatanga e ata whakaaro tenei
tikanga, ki taku mahara tera ano e whakaaetia kia
kotahi ano tangata, ko te nui atu, kaore kia ata wha-
kaarohia hoki he rohe mo tetahi tangata hou.
HEANA no AKARANA. Taku motini he tono naku
kia whakatokomahatia he maori ki te Paremete kia
tokowhitu he mea pai kia whakaaetia tenei tono;
inaianei ka waiho e au i runga i ta te Kawanatanga
kupu kia waiho ma ratou e ata kimi he tikanga.
KARAITIANA. Taku mahara kaore e pai kia toko-
maha, kati ano ko matou tokowha nei, ko nga tangata
e haere mai i muri ake nei hei nga reo pakeha anake.
Taku mahara ki ta Karaitiana tono, e hiahia ana
kia poiti nga maori i nga pakeha mohio ki te reo
maori hei reo mo nga maori, he aha hoki ra ia i wha-
kahe ai ia i a Makarini.
NA. TETAHI TANGATA I RONGO.
WHAKAPAKANGA MINITA MAORI I OTAKI.
No te Ratapu o te 22 o nga ra o Hepetema ka
whakapakia e te Pihopa o Poneke a Kawiri Te Wanui
raua ko Henere Harawira Te Herekau hei Rikona?
ko Te Teira Minita o Whanganui raua ko Te Make-
wiremu minita o Otaki nga hoa o Te Pihopa i taua
ra.
I huihui katoa nga hapu o Ngatiraukawa ki Otaki
ki tonu te Wharekarakia i te tangata he pakeha hoki
etehi.
-Ko te kauwhau o Te Pihopa i tangohia i te 4 o nga
upoko o 2 Timoti i te 2 o nga rarangi " Kauhautia
te Kupu," whakahaerea ana e ia nga korero mo te
|
|
5 131 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NUI TIRANI. 131
mahi whakapa tangata mo te mahi Minita, me nga
ritenga o taua mahi i timata i a, Timoti ma, a tae noa
ki nga tangata o enei ra. Ka mate he Minita kua
tu ake ano he tangata hei Minita, na, ko Rota raua
ko Riwai nga minita tuatahi i whakapakia ki Nui
Tireni, no Otaki tetehi, no Waikanae tetehi. Mahi ana
raua a mate ana i runga i to raua mahi, tu ana ano
inaianei enei tokorua hei hoa mo nga minita pakeha,
hei kauwhau i te Rongo Pai. He tohu tenei kei te
pai tonu te Atua ki nga iwi maori, kei te mahi tonu
hoki te Wairua Tapu i roto i nga ngakau o nga
tangata, koia hoki enei ka tu ake nei, me tohe tonu
nga tangata whakapono katoa kia hoki katoa mai nga
iwi o waho ki roto ki te kahui o Te Karaiti.
Ko nga kupu enei o Te Pihopa ki taua tokorua, e
hara i te kupu ako, i ki hoki ia ka maha o raua tau e
mahi tahi me ia i nga mahi o te Hahi. Ko Rawiri
e 3O ana tau e tu ana hei Kaiwhakaako, a ko Henere
no muri tonu iho hoki ia i a Kawiri ka tu ia hei Kaiw-
hakaako. Ko ana kupu ki a raua he kupu whakama-
hara atu ma te Wairua Tapu e homai te kaha kia
raua e tika ai ta raua mahi minita.
E 80 nga tangata i noho ki te kai i te Hapa Tapu.
Ko te kohikohi i taua ra e Ł5 9s. 7d. mo nga minita
maori.
Ko te inoi i inoia i taua ra koia tenei:—
" E te Atua Kaha rawa ora tonu, e kawanatia ana, e
whakatapua ana te tinana katoa o te Hahi e to
Wairua; kia manako mai koe ki a matou inoi
e inoi atu nei ki a koe mo nga iwi maori katoa e
noho ana i enei motu. Ringihia iho to Wairua
Tapu ki runga ki a ratou kia tupu hou ai to Hahi.
Tirohia arohatia mai e koe nga tangata kua
whakarere i to ratou whakapono, tangohia to ratou
kuwaretanga, te pakeketanga o o ratou ngakau ; a
whakahokia mai ratou ki roto ki to Hahi. Meatia
kia tika te tupu o to ratou whakapono ki a koe ; kia
tika hoki a ratou mahi ki to aroaro. Tuhonohonoa
katoatia nga tangata i runga i te whakapono ki akoe,
kia kotahi ai te tikanga, kia kotahi ai te ngakau hei
whakakororia hoki mou. Ko Ihu Karaiti hoki to
matou Ariki Amene."
No te 23 o Hepetema ka huihui katoa a Ngatirau-
kawa ki te whakapuaki korero ki Te Pihopa, ko nga
korero o ia rangatira, o ia rangatira mo te hapai anake
i nga ritenga o te whakapono.
[He mea tuku mai.]
TE PIRITI KI ATIAMURI I WAIKATO AWA WAAHI o
TE NlHO-O-TE-KlORE.
Ka tonoa e te Kawanatanga a Kapene Mea kia
kawea etahi o ana hoia ki te tiaki i te mahi o taua
Piriti, ka kokiri atu to matou ope i Kai-te-riria nei, e
3O nga hoia me Kapene Mea ano. Ka tae matou ki te
Niho-o-te-kiore, ka tukua mai te ope a te Kingi hei
pana i a matou, e 40 taua ope, ko Te Ngakau ta ratou
rangatira, he mangai hoki ia no te Kingi, ka tae mai
taua ope me o ratou tokotoko, taiaha, tewhatewha,
ngongohe kau ana te waero a uira kau ana te kura o
te rakau nei o te taiaha. Ka noho. Kai runga ko
Perenara Tamahiki ka mea. Haere mai! e Waikato,
Haere mai! Haere mai! Haere mai! Kawea mai
au tikanga kia rongo atu matou.
Kai runga ko Te Ngakau, ka mea, Karanga ! Ka-
ranga ! Karanga! tenei te haere nei a Waikato ki
Waikato, taima te taima, hawhe te taima, tenei te
haere nei kia kite, kua kite ano a kia kite, kua rongo
ano, a kia rongo. Ara te kupu kia koe neke atu koe
i tenei waahi, ki tera waahi, ara ki te waahi e mohio-
tia ana e koe, naku hoki a konei. Tangaroa i hinaki
pouri ka whakahokia ki uta nga pukepuke i uta, ka
whakahokia ki tai, whakamau tonu mai tena kanohi
ki tenei kanohi, whakamau tonu atu tenei kanohi ki
tena kanohi, ara ko te pakeha e tiraha mai na i to
aroaro, he kupu taku ki aia, otira, waiho maku e tono
he pakanga ma taua ki te rangitira, a ki te tohe koe
ki te noho, ka tukua mai te 1660 tangata ki tou aro-
aro, rire te ngakau taku aroha kia hura te ngakau
kopere. Ka noho a Te Ngakau.
Ka tu a Te Poropiti, ka mea, kia inoi tatou. " Ma
Tawhiao tatou e awhina i te ao, hau te korona, hau
te kororia, hau te kororia, rire rire hau." Heoi, ka
nui te pahuretanga atu o o matou niho ki te. kata ki
to ratou karakia. Ka mutu te katakata, kai runga
ko Kapene Mea, ka mea, Haere mai e Waikato!
haeri mai, haere mai, kawea mai te kino i runga i te
pai kua takoto i mua tata ake nei, ki hai pea koe i
mahara ki taua pai, nau ano taua pai, a takahia iho
ana e koe taua pai i whakatakoto ki to taua takiwa,
e hoa e Te Ngakau, tena koe, e hara taku mahi, me
taku noho i te mea pouri, he mea marama tonu, ta te
mea ma te rori, ma te piriti ka oti ka whiwhi tatou ki
te painga, ki te maramatanga, ki te matauranga, me te
whairawatanga, a ma tena hoki ka rite tonu te iwi
maori penei me te pakeha, a ka kotahi hoki te Ture.
A i runga i o korero kua takoto nei ki waenga i a
tatou. Na, te kupu, e kore au e neke i akoe, ma toku
rangatira ano au e tono kia neke ki tetahi wahi, ka-
:ahi au ka neke, engari rae hoki koe, me takoto au
korero me tou mana ki te waahi e mohiotia ana ki a.
koe, naku hoki tenei takiwa. Ka mutu a Kapene
Mea.
Kai runga ano a Te Ngakau, ka mea. E hoa, nga
mea i haere mai ai ahau ko te rori, me te piriti, me te
waea kia kaua e mahia i tenei takiwa, a me toku
mana hoki i runga i te motu katoa, koia ahau i mea
ai me mutu koe te iwi pakeha me au tikanga katoa ki
runga ki taku whenua, e mea ana te kupu nei, Kia
aroha ki tou whanaunga kaua e piki Wata. Ka mutu
r a Te Ngakau.
Ka tu ano te Poropiti, ka mea kia inoi tatou. Hapai
ake ko tana karakia ano, ana ka kata ano matou ki te
. mahi a te iwi nanakia nei, ka mutu. Ka tu ano a
> Kapene Mea, ka mea te iwi, tena koutou, e kore rawa
ahau e neke i a koe, nau tau, a ko taku he mahi i
• nga mea e rangatira ai te tangata, a me taku mohio
ano kahore kau tou mana i tenei takiwa, maku tonu a
J konei, he kupu mutunga tenei, haere e hoki, kai akoe
te tikanga ki te tuku mai i tena mano tangata hoariri
moku, e pai ana, kahore au e wehi, e hara hoki koe i
te hoariri hou noku, ta taua mahi tonu tena he riri a
mate iho ano koe, a me tupu mai hoki i hea he toanga
mou. Mau ana te ringa a Kapena Mea ki te ringa a
Te Ngakau, ka hariru ka mea, e hoa, tena koe. I
taua taima ano ka tae mai te aorere hari mai i nga
pukapuka a Raka kia Perenara, i karawhiua mai raa
te waea, ka kite a Perenara ka mea, e pai ana kia
korerotia enei pukapuka, kia rongo mai a Te Ngakau.
Ka whakaaetia, katahi ka panuitia, " ka mahia ano te
Piriti kia Atiamuri, he aha nga korero o Taupo, Na
Raka." " Kai te haere atu a Poura mana e whakarite
te rori ki te Tangihanga, Na Raka." Te rongonga
mai ano a Te Ngakau ratou ko tana ope, kahore rawa
i hamumu, a hoki noa atu i runga ano ia i te mea,
kua tuturu te mohio o Te Kawanatanga, kahore kau
te mana o te Kingi i tana kianga, a i nga whakaaro
hoki a nga tangata nona tera kianga, kahore he kupu
e ahu atu ana ki te taha Kingi. A kai te talari noa
i enei marama ki te mano tangata i kiia nei e taua
ope, otira tenei ano tona whakatauki. " Ko te arero
i raro iho i te ihu hupe tere kau te arero e mau ana
te tinana." Hai ahakoa me he taonga iti hoki te
whakawehiwehi, e ki ana e wehi ki ana korero. Ta
te pakeha pai hoki, ta te rae i takaia ki te haeana!
Ta te potiki whakatoatoa pai hoki a Rangitihi. Ta
Kapene Mea!!
Na e hoa taia ki te perehi ena korero, ka tuku i
runga i Te Waka Maori, hai titiro ma o tatou hoa
maori i nga waahi o te motu nei, a, utaina atu hoki ki
|
|
6 132 |
▲back to top |
132 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
e Waka pakeha i nga motu katoa, a tukuna mai ano
hoki etahi Waka Maori o aua korero ki konei.
Na To Tamaiti.
Na MOHI MOKE ATEREA.
Kai-te-riria, Akuhata 20, 1871.
Ki a Te Kai tuhi o Te Waka Maori.
Putiki, Whanganui,
Hepetema 26, 1872.
E hoa, e Rihari Wunu. Mau e tuku atu taku
tupu ki te panui, hei titiro ma nga iwi Maori, me
nga iwi pakeha. E hoa ma, e nga iwi maori, e
whakahe ana au i nga korero a Meiha Hapata i
panuitia mai i Ngatiporou, ko tana kupu na Kahu-
kura i tiki te kumara ki Hawaiki ; ko te waka a taua
tangata i haere ai ia ki Hawaiki, ko " Horouta."
E hoa nga, ko taua korero he tito noa iho nana, no te
roro o tona whare. E hoa ma, e nga kuare o tera tai,
tae atu ki te tangata nana taua korero, kia rongo
mai koe, ko tenei kai, ko te kumara, na taku tipuna
na Turi. Ko te waka i na rungatia mai ai ko Aotea
tona waka; te whenna i toua ai taua kai, ko Heke-
hekeipapa wahi o Patea. E hoa ma, e nga iwi o tera
tai, o Ngatiporou, kaua e noho e korero, no runga i a
Horouta te kumara, kaua e ki na to koutou tipuna
i tiki atu te kumara ki Hawaiki, kai hua a koutou
tamariki he tika, kei noho i runga i te kuwaretanga.
Heoi ano.
Na IRAIA TUTANGE WAIONUI,
He tama na Maruera Whakarewa.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.