![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 7, Number 6. 21 June 1871 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " ; No, 6" NEPIA, WENEREI, HUNE 21, 1871. [VoL. VII. HE KUPU ATU ENEI KI NGA. HOA TUHI MAI. Ko te pukapuka a nga tangata o Porangahau mo a ratou whenua kia tuaruatia te wha- kawa, kaore he tikanga i a matou mo tena, mea e tuhituhi ai te tangata i ena tu korero ki te nupepa — kei te Kooti Whakawa Whenua te whakaaro. Tenei kua tae mai te reta a Renata te Rahuinuioheka o Porangahau, he korero i nga kororo o te hui ki Wai ninipa i nga ra whaka- mutunga o Maehe kua hori nei mo te tangiha- nga ki a Piripi Te Apatu. Kua tawhitotia tana korero inaianei—ekore e o ki te nupepa nei i te huhua o nga korero ke atu. Heoi nga korero o taua reta mo te nui o te kui i taua hui—kaore he tikanga Iu- am. Tenei hoki nga reta a Te Matenga Tukare- aha o Nuhaka me Mangai Uhu Uhu o To Aute; he tangi ki te matenga o Wi Wi, he ki kia kohikohi moni nga tangata ahakoa hikipene hei putanga, mo te arotia. Mehemea i tahuri nga iwi maori katoa o to motu ki te pera e pai ana—tena he tangata kotahi, ekore e tika. Tenei ano kua tae mai nga reta a Are Te Wera i tuhia mai i Waikato; a, To Kohari Wi Patene; me ta Hepata Turingenge he ra- ngatira no Ngatitewehi o Aotea; taihoa pea e taia atu, he tomo no tenei waka. KA nui rawa te mate o tena iwi o te Wi Wi inaianei. Hua noa kati he mate mona ko tona matenga i a te Puruhiana. Ko tenei ko ia ano kai te patu i a ia, ko te Puruhiana kai te matakitaki kau i tana mahi e titoki nei ratou i a ratou. I te mu- tunga ra ano o te riri o te Puruhiana ka tomokia e ratou te taone nui o Wi Wi, a Parihi. Ki hai i roa e noho ana ka hoki mai ki waho ka waiho ano te taone ki a WI Wi. kua whakaaetia hoki nga tono a te Pu- ruhiana hei maunga rongo. Katahi ka hoki te nuinga o te Puruhiana ki to ratou kainga, ko etahi i noho i o Wi Wi ki te tiaki i nga taone kia ata oti nga whakaritenga i whaka- ritea ai. Taua riri o te Puruhiana e ono marama e riri ana (ara 180 nga ra), no te timatanga tae noa ki te whakamutunga. Nga parekura o taua riri hui katoa ka kotahi rau e rima te kau ma ono—te kau ma whitu o aua parekura he parekura nui rawa. Nga taone me nga kainga, parepare o Wi Wi i riro ki a ratou e rua te kau ma ono nga pu nui i riro e ono mano e whitu rau; nga kara (paraki nei) o te Wi Wi i riro kotahi rau e rua te kau; nga apiha o te Wi Wi i riro herehere ka kotahi te kau ma tahi mano e ono rau e rima te kau; nga herehere o nga hoia noaiho e toru rau e ono te kau ma toru mano! Ko nga mea i tino mate mawai e tatau! Anana! kei hea te riri kia rite ki tenei te nui o te mate i roto i nga ma- rama e ono! Otira ki hai i ngata te puku riri o te Wi Wi. Ki hai ano kia ata puta te Puruhiana ki waho o Parihi kai runga ano te iwi ra (a Wi Wi) e tutu ana e riri ana ki a ratou ano. E rua rau mano nga hoia o ratou i tahuri ki te Ka- wanatanga patu ai. Inaianei kua nui haere taua riri; e tohe ana tetahi kia riro i a ia te mana o te whenua, e tohe ana tetahi kia riro i a ia. Kua nui nga parekura—he riri tonu tana mahi i tena ra i tena ra, i ahua rite tahi te kaha. Otira, i tenei ta- kiwa e ki ana, tera e riro i te taha Kawanatanga te otinga—ko etahi kainga i nohoia e te hunga tutu, kua taea e te Kawanatanga, i taea rapea i runga i te uaua, i te mate. Ko Parihi kei taua hunga tutu e mau tonu ana—e rua rau mano o taua iwi kei roto i te taone, rahi ake ranei. Ko te Kawanatanga kei waho e awhi ana i taua taone. Ko etahi parepare me etahi kainga o waho rawa kei a te Kawanatanga. Ko tenei, e riri tonu ana i te ao i te po—e kokiri tonu ana nga tangata o roto o te taone ki waho riri ai ona mano tini. He nui ano nga tangata kai roto i te taone e pai ana ki te taha Kawanatanga, otira he mataku ki te hunga tutu. E ki ana ka taea te taone apopo ake nei ka rere ratou ki roto ki te Kawanatanga. Te mahi a te iwi tutu he to i nga ta- ngata katoa o te taone ki roto ki a ratou riri ki te Kawanatanga—ka kore e rongo ka herea, he mea ano ka patua rawatia. Ko nga minita me nga tangata whakapono e tino
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. kinongia ana e ratou. Kotahi te Pihopa i whiua kinotia e ratou ki te wipu—a, i ki hoki ratou ka patua rawatia taua Pihopa ka kore e homai e te Kawanatanga, e te Hahi ranei, nga moni e hia ra mano pauna kia whakaorangia ai. He nui nga mahi kino a taua hunga—ko Hatana tonu kai te whakahau i a ratou. Otira meake te taone taea ai e te Kawa- natanga; he nui o ratou kua riro herehere i te taha Kawanatanga— he nui hoki nga, mea kua mate rawa, o tetahi taha, o tetahi taha ano. Ko te Puruhiana e ki ana ka kore e hohoro te taea te taone e te Kawanatanga ka uru ano ratou ki te riri, ka huaki ki te taone. Ki te penei, ki te uru ano te Puru- hiana ki taua riri, e maharatia ana tena e whakahokia mai e ratou (e te Puruhiana) a Naporeona ka whaka- turia ano ko ia hei Kingi mo Wi Wi. Kua taea pea tenei te taone e te taha Kawanatanga—waiho, hei te i putanga mai o tera meera te rongo ai tatou. TE HUI KI PAKOHAI. No te Wenerei, to 24 o Mei kua taha nei, ka tae a te Makarini ki Pakohai i Here- taunga kiu kite i nga tangata maori o reira. Ko nga rangatira maori i hui mai ki taua kainga kia kite i a ia ko Karaitiana Taka- moana, M. H. R. ko Henare Tomoana, ko Manaena, ko Renata Kawepo. ko Paora Kaiwhata, ku te Waka Kawatini. ku wai tangata atu. Ko etahi o nga pakeha me nga wahine rangatira hoki o Nepia i haere ano ki reira ki te matakitaki te hui. Ekore rawa e pau i a matou te tahi i nga korero katoa a nga tangata—ahakoa ru i te kupu kotahi ka puta hei whakatau. Ko te WAKA KAWATINI Ka mutu tana ka korero ko KARAITIANA TAKAMOANA. Ko etahi enei o ana kupu: — " Taku mahara kia kotahi te rangi tinana hei korerotanga mo tatou, kia ata korero ai —ko tenei ekore e taea. Kua kite koe i to matou pakehatanga, to matou whainga ki nga tikanga a te pakeha e ora ai e whui rawa ai te tangata. Otira ekore e whai iwi enei pakehatanga e mahia nei—he korenga putake. Kua kite koe i te wa e kore ana te mahi pakeha; ka kimihia e matou ka mahia te mira, ka tangohia nga mahini, nga parau, nga whare pakeha, nga aha atu, hei whakamatau noa atu—ki hai hoki i ata tika. Ko tenei kua kite tonu au ekore e taea te whakapakeha, kua kore be matua— tera e mate te whakapakeha. Ki taku e mohio ana te mea e taea ai te whakapakeha me mohio te maori ki te reo pakeha. Me- hemea ka homai he Kura e te Kawanatanga hei ako reo pakeha ki o matou tamariki, tena e kite—katahi ka tika matou. Ko enei Kura a nga Minita he reo maori anake te reo. Kaore he ara atu mo matou 1d te rumu o te pakeha—tera ke atu tona rumu e noho mai nei ia. Me reo pakeha ka mohiotia ai nga tikanga a te pakeha e ngaro ana i a matou—nga tikanga i tika ai ia. Hei reira ka kitea nga tangata he, nga ta- ngata tika—ka kake nga mea matou, ka he nga mea be. Kaore tahi be tangata maori i puta ki te oranga i runga i nga tikanga ako a nga kai whakaako maori a nga minita. Ma te Kawanatanga e homai pea be Kura, katahi ka kitea he mataura- nga. Minita rawa nga minita maori i tana minitatanga, ko te Whakapono anake kei a ia, ko te matauranga kei te minita pakeha anake. Mehemea be Kura pakeha ko nga tangata e haere ki reira hei tangata tika, ekore e uru ki nga mahi whawhai, ki te Hau Hau, ki nga mahi tutu noa atu. Ko nga mea anake ekore e haere ki te Kura hei Hau Hau pea—he kuare hoki. " Tera atu hoki nga kupu a Karaitiana, he roa. Ka mea ia ki nga whawhai o tenei motu, Le mea tika kia tukua ma nga maori ano e whakahaere i tana whawhai kia mate te Hau Hau. Ko te riri anake i nga maori, ko te whakahaere i kore—na reira tetahi wahi i he ai. Tana whakaaro i mua me whiriwhiri nga tangata kino mo te kawe ki Wharekauri—ko etahi me waiho. Ka whakaputa ia ki tona tunga hei tangata mo te Parimata, ki tona ngakau koretanga ki taua mahi i mua. Ko tenei ekore ia e haere ki reira hei whakapakoko, ka korero ia i ana whakaaro—mo Tareha tenei kupu ana. Ka whakahe ia ki nga mahi moketi a nga tangata i riro ai te whenua. Ko tetahi korero ara ko te whenua mo Ngatikahu- ngunu i Tauranga me whakarite e te Maka- rini, kia kati te ki i runga i te waha a te tangata; —" Tenei te whenua ma nga ta- ngata kei Turanga"—ko Rongowhakaata ki te ki kaore. Ka riri ia mo te korenga kaore i tangohia katoatia te whenua a te Hau Hau. Ka toru nga take o ana korero; ko nga moni o te whawhai ki Taupo; ko te whenua mo nga maori i Turanga; ko te whakahaere o nga whawhai.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Katahi ka korero TE MAKARINI, ka mea: —" Kai te mahara tonu au ki te aroha o nga kaumatua ki au i toku taenga tua- tahi mai ki tenei kainga; ki to ratou hiahia kia noho he pakeha i roto i a ratou, koi tu- whera hoki tenei kainga hei unga mui mo nga iwi tutu, koi kawea mai he kino ki konei e etahi iwi o te motu. I whakaatu- ria ano e au i reira ai te whakaaro o te Ka- wanatanga ki runga ki te whakanohanga pakeha ki nga kainga maori. Ka nui ano taku aroha i te matenga o Porokoru me etahi atu kaumatua o tana hapu—kua kitea to ratou manaakitanga i te pakeha. E mohio ana au kai te pena ano o koutou whakaaro pai ki te pakeha me o ratou, a ka whai tonu ano koutou ki te tauira kua oti te whakatakoto e ratou. Ko te kupu a Karaitiana mo te kore korero a Tareha ki te Parimata ki hai i tika. I te korero tonu ano ia i reira—a i ata whakarangona paitia ana korero e te Runanga. I pai hoki tona ahua ki reira, i ahua ranga- tira tonu—no reira hoki ka whakamiharotia ia e nga tangata o te Parimata. Mehemea i korero auau tonu ia i runga i nga tikanga katoa i roto i te tokomaha o te tangata e whakaputa ana ia tangata i taua korero, ia tangata i tana korero, penei pea ka kiia he hoha. Mo nga korero a Karaitiana mo te whakahaeretanga o te whawhai, mo te ka- wenga o nga herehere ki Wharekauri, me etahi atu tikanga, e pai ana—e pai ana kia whakapuaki te tangata i ana whakaaro ki runga ki nga mea katoa. Otira mo te whakahaere o te whawhai, me mohio kou- tou tera atu etahi iwi o te motu hei wha- kaarotanga mo te Kawanatanga—tana i pai ai, tana i whakaaro ai, ta era iwi. Ko nga iwi i hiahia mana ano e whakahaere i nga ritenga o tana whawhai i whakaaetia ano e te Kawanatanga tetahi wahi—ara nga wahi i ahei ai te pera. Kaore he whenua i ta- ngohia e te Kawanatanga i enei whawhai i muri nei. Heoi ta te Kawanatanga, ka whawhai kino, ka waiho whenua. Engari ko taku whakaritenga mo ta koutou tono whenua ki Turanga ka whakaotia ano. Ka tika to kupu mo nga Kura. E tino wha- katika ana au ki to hiahia ki runga ki tena ritenga, no te mea ko te arawhata tena e taea ai e koutou te rumu pakeha—kaore he ara ke atu e taea ai. Ka rite i a kou- tou tetahi wahi o nga moni e oti ai taua mahi, penei ma te Kawanatanga hoki tetahi wahi e apiti—no te mea e tino kitea ana me reo pakeha e tae ai koutou ki te matau- ranga. Ma te reo Ingarihi e whakangaro e ngaro ai nga raruraru i roto i nga iwi e rua—te pakeha me te maori. Ka pena ka piki nga tamariki maori, ka haere tahi i te pakeha. Tera nga iwi kiri pango, ka rongo pea koutou, kei Inia—he iwi nui atu te matauranga i ta koutou. He iwi kua ta- koto noa atu ara Ture me ana Rongo nui i roto i ana pukapuka ake ano; he iwi kua whai taone nui rawa, penei me ta te pa- keha; he iwi mohio rawa ki te whaihanga mahini, me nga mea ahu whenua katoa; he iwi mohio ki te whaihanga pu me te paura, me te aba noa atu—no te paanga mat ka noho tahi i te pakeha, katahi ratou ka kite ekore ratou e kake ki te kore e mohiotia te reo Ingarihi. Inaianei kua kake rawa ratou, kua waiho etahi hei tino Kai Wha- kawa penei me to te Hupirimi Kooti, ko etahi kua tu hei minita, hei roia, hei ranga- tira hoko taonga, hei tohunga hanga mahini me nga mea nui atu e taea ana e te matau- ranga o te tangata—na te reo Ingarihi i taea ai e ratou enei mea katoa. Kua kitea e ratou nga painga o te matauranga ki te reo e whakakite ana ki a ratou etahi whakaaro hou mo ratou, te reo e whakatata ana te rawa ki o ratou taha kia taea ai te whatoro atu e ratou. Ko etahi Kura hei ako i nga maori kua oti te whakatu i etahi wahi o Niu Ti- rani, ko etahi e whaihangatia ana inaianei. Koia ano tena, ma te reo Ingarihi ka kake nga tamariki maori i roto i nga pakeha, ka tika hoki ratou hei tangata whakakite i nga whakaaro o nga iwi maori i roto i nga Pari- mata o te Koroni—katika hoki ratou hei tangata mahi i nga mahi a te Kawanatanga e mahia ana i naianei e te pakeha anake. " Ka mutu i konei nga tino kupu a te Maka- rini. Tera atu ano etahi o ana korero mo te urunga o nga tangata maori ki te Pari- mata hei hoa mo te pakeha ki te whakata- koto tikanga mo te motu. Katahi ka haere nga pakeha ki te kai i roto i te whare o Karaitiana—ko nga wa- hine pakeha i Imi ki tetahi whare kai ai. No te mutunga o te kai ka hoki katoa mai ki Nepia nei. TE HUI KI WAIOHIKI. TETAHI kainga i haere ai te Makarini ko Waiohiki—te kainga o Tareha. I hui nga tangata ki reira kia kite i a te Makarini i te Parairei, te 26 o Mei, kua taha nei. Ko Tareha, ko te Hapuku, ko wai atu tangata, i reira katoa. No te taenga atu o te Ma- karini ka korero a TE WAKA TAKAHARI. Ka tangi taua koro ki a te Makarini. Ka ki ko te Makarini hei maramatanga mo ra- tau, hei whakatika i nga he, hei whakaora i nga mate. Ka whakaputa ki nga kauma- tua kua mate, nga hoa o te Makarini; na ratou i hoatu te whenua ki a ia, na ratou i karanga te pakeha ki Heretaunga—ko Po- rokoru te whakamutunga. He oha a Tare- ha raua ko te Makarini no aua kaumatua, he tirohanga kanohi no ratou. Na te Ma- karini i homai te pakeha rae nga Ture, a paingia aua e ratou. Engari ko te Kooti Whakawa Whenua Maori e whakahengia ana e ratou—na reira i ngaro ai a ratou whenua, na reira i ahei ai etahi o ratou te hoko i te whenua ki te pakeha. Me mutu te Kooti Whakawa Whenua—me whaka- tumau ki a ratou nga toenga o a ratou whenua. Ko nga whenua mo ratou i Tu- ranga me homai. Penei tonu te korero a taua tangata. Mo ana whenua tonu ana korero kua pau e ia ano te hoko. Kai runga ko WIRIHANA TE MAMAE. Ko ana korero he pera ano—mo nga whe- nua kua hokona e ratou. He whakakino ki
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. te Kooti Whakawa Whenua Maori, he tono kia whakakorea, he pau no te whenua i nga tangata tokorua tokotoru ranei te hoko. Katahi ka korero a TAMI TUKI. He pena ano te ara o ana korero—mo te whe- nua raua ko te Kooti. Otira, ka mea id, e taea hoki te aha ?—na ratou ano, ehara i te tangata. Kai runga ko HEMI TAKA. Ka mea ia, ka riro te whenua ka kai riri nga tangata i muri iho. E ki ana etahi tangata nana i hoko te whenua—na ratou ko tona hapu. E tika ana, nana i whakaae te Kooti Wha- kawa Whenua, nana a Petani i hoko mo nga patara waipiro e rua. E tapa hoki te aha? Ekore e rongo nga tamariki. Penei tonu ana korero. Katahi ka korero a TAREHA, ki a te Ma- karini, ka mea: — " Ka mutu tonu te whakatauki a nga kau- matua ki a koe. Ka tika te whakaatu i a ratou mate ki a koe. Koia enei tonu nga korero ki a koe kua tae mai ua koe kia kite i a matou. Ko nga tino korero mo nga tikanga o te motu nei koia ena i tae atu na koe ki Pakohai. Ko tenei na mo konei, heoi nei ano nga korero. E titiro ana au he tangi ta nga kaumatua mo a ra- tou whenua kua pau. Kati, maku e wai- ata te waiata mo to ratou tangi. " Hei konei ka waiata te katoa. Koia tenei te waiata: — Taku turanga ake i te ihi whare 1d Hautea nunui. Me te kai aohia te roimata iara. Kai aku kamo e. rae aha atu au e, I te taina nana i pa mai— Me noho tonu au e. " Na—nga mate e ki nei o taua kauma- tua, me aha. Hei aha ena be, ena mate? Ka ratou nana i karanga he pakeha—a, e noho nei. Ka mate nga kaumatua o mua ka karanga: —' Hei kona ra, kia atawhai ki o tatou taonga—nga pakeha. ' Ka mate tetahi, he pena tonu te karanga. Kia ahatia, ka tango nga tangata i nga taonga a te pakeha hei mate mona—e pai ana, na ratou ano. Kati ano kia haere mai ki konei kia kite i a matou—e pai aua tenei, ka nui te pai. Mo te kupu a te ta- ngata moku, mo toku ahua i te Parimata, kaore au i whakaaro hei tangata au mo te Parimata. Nau ano te ki i Kohimarama i mua kia noho te maori ki te Runanga—a ka whakarongo matou i muri kua oti i a koe. Otira kaore au i mohio ko au te tangata e kaiwhiria—ua te Hapuku au i to ki te Poti, a ka tu au. E mohio ana au Le mahi ano ta taua ki reira. I korero ano au mo Turanga mo hea atu hoki. 1 puta ano aku korero i runga i nga tikanga i reira. Engari i taku hokinga mai kaore au i korero ki konei. Ka ui nga tangata ki au ka ki atu au, ' kaore au e mohio ana, kai te pakeha tonu e mohio ana. ' Kua ki atu au ki a koe ki reira me mutu au, he mate hoki toku tinana ekore au e kaha. I tenei pootitanga i muri nei kaore au i haere atu. I mea au ma Karaitiana, ma tetahi atu ranei, te mahi. 1 ki atu ano au i te Parimata na te rama i riro ai te whenua. " Tera atu te roanga o a Ta- reha ana korero, mo ana whenua kua ho- kona e ia, mo ana mate, mo ana aba atu. Ka mutu te korero a Tareha ka ui te Makarini ki a TE HAPUKI me kore ana korero. Katahi ka whakatika ake taua koro ka waiata penei na: — Aue! taukuri, ka kino ra nge au—- Te kai haere nei, kai kinikini ana koe e hika i au Te tau o taku ate. Ko te ki ra hoki e ora te tangata Ia Haere, i a Kahukura—Kahukura uri kore. Te whai koha a o matua a te Makarini ki a- matou— Ka tuku ai koe kia haere i te ara i a Hine- titama No te taunga ki raro ra ka kai mai te tangata ko Hinenuitepo e. E ki. e ui mai ana koe ki te korero i au? Ae ra, he korero taku. He aha i kore ai ? Ho ki tau he tangata ware au, kia kore aku korero ? Ahakoa ki te tangata na Po- rokoru, na etahi atu kaumatua hoki, i ka- ranga te pakeka ki Heretaunga—ehara, naku, naku ra. Ae ra, ka ki au naku, na te Hapuku, te ika nui o te moana, nana i karanga te pakeha ki Heretaunga me ona mate. Ho hoha noku ki te haro whitau hei hoko mea maku i nga kai hoko, na reira ka karanga atu au ki a Te Hirawa- nui kia tonoa mai he pakeha ki konei. Naku ano hoki tera kainga a Wairarapa i riro ai. '' Katahi ka korero te Hapuku ki ona whenua kua hokona e ia; ka korero ki ona mate ki ona raruraru ki ona aha atu— ka roa noa atu e korero ana. Katahi ka tu ko TE MAKARINI ki te whakahoki i nga korero a nga tangata, ka mea: — I te ata whakarongo au ki a koutou ko- rero katoa mo nga whenua me nga mate. I te timatanga o taku korero i mua ki nga iwi maori o Ahuriri mo te hoko o a ratou whenua ka ata korerotia mariretia e au ki a Te Hapuku (te tangata i korero tuatahi au), me etahi atu rangatira, ka ata ki atu au i taua takiwa ekore te Kawanatanga e hoatu he utu nui mo te whenua i reira ai; engari ko nga wahi e waiho ana i a ratou ka taonganuitia i runga i nga mahi pake- ha; nga rori, nga arawhata, me etahi atu mahi, a te wa e oti ai aua mahi—tetahi i te nuinga haeretanga o te pakeha. Na, kua tika katoa ena korero aku—he mea iti nga moni i utua ai te whenua i te tua- tahi, he mea nui nga painga kua kitea i muri. Kua oti hoki te ata ki atu ki a koutou ki reira ko te whenua e utua ana ki a koutou ki te herengi kotahi mo te eka ku nekehia ake te utu mo te eka me ka hokona atu e te Kawanatanga ki te pakeha—i whakaaturia hoki ki a kou- tou ko te tikanga e pera ai ko te whakanohanga ki te pakeha me te mahinga i ana maki whakawhairawa i runga i te whenua. Tena kai te mahara pea te Ha- puku, me etahi atu o koutou e noho nei, ki nga korerotanga i taua takiwa mo te utu o te whenua, me nga rori, me etahi atu tikanga mo te whenua. Ko tenei kua mohiotia e te whakaaro tera ano e puta etahi raruraru mea noaiho nei i roto i a koutou ko nga pakeha, i te mea hoki kai te kore tetahi e mohio ki te reo o tetahi— otira be ahakoa tena, i mau ano te rongo i roto i a koutou ko te pakeha, i whakahoa ano koutou tetahi ki tetahi. Kua mana ano i a koutou te taha ki a koutou, ara ko a koutou ki manaaki i te pakeha; a ko te nuinga hoki o te pakeha kai te whakami- haro ki a koutou, kai te whakaaro tonu ki to koutou manaaki i a ratou i roto i nga taima
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. kua hori nei. Tera ano te Kawanatanga e kimihia tetahi tikanga (i tana e taea ai) e ora ai koutou i etahi o nga raruraru o te whenua e ki nei koutou—a ki te homai he kupu whakamahara tikanga e o koutou rangatira, tera e hurihurihia e whakaaro- ngia e te Kawanatanga. Ki taku wha- kaaro ake ano, te tino take o ena mate me ena raruraru kua pa nei ki a koutou, he rama—ehara i te Kooti Whenua me etahi mea e ki nei koutou. Kua ako noa atu au ki nga rangatira maori ki runga ki tenei ritenga, ara te kai rama—ko tenei katahi pea koutou ka tupato, kua kite hoki i te raru i runga i taua mahi. Tenei te tikanga. Mehemea i tino whai koutou nga maori ki nga mahi whakawhairawa, mehemea i pehi koutou i nga hiahia kino o te ngakau, mehemea i kore koutou e tango i te wai- piro hei whakawairangi i a koutou, me te whakapau noa atu hoki koutou i a koutou rawa i runga i nga mea utu nui hanga noaiho nei; penei kua noho pai koutou i te taha o te pakeha, kua kore rawa e riro o koutou whenua—ko tenei na koutou ano tetahi wahi. Te mahi tika ma nga ranga- tira o koutou, he pehi i enei whakaaro i roto i tona iwi, i tona iwi; he pupuri i nga tangata kua rere ki runga ki nga mahi he e aratakina aua te tangata ki te rawakore- tanga raua ko te mate—ka peneitia he tikanga ka ora, ka kore ka mate ano. Na, kei a koutou tonu ano te whakaaro e ta- koto ai he tikanga mo koutou; kei a kou- tou te whakaaro kia roherohea nga wahi whenua hei mau ki a koutou—a ka ki atu au ki a koutou inaianei ki te hiahia kou- tou ki te hoko whenua a muri ake nei, me ata hurihuri te whakaaro i te tuatahi; me mohio koutou kei a koutou anake ano te tikanga e mau tonu ai nga whenua e mau ana i a koutou inaianei. Ko nga whenna mo koutou i Turanga kai te maharatia ano. I Po Neke ano Te Moananui, me Karaitiana me Ropata, i te wa i whaka- ritea ai he tikanga—otira ki te kitea he he inaianei i runga i taua mea me ata titiro marire be tikanga e oti pai ai. Ko nga kupu a te tangata mo Tareha, mo tona haerenga ki te Parimata, ki hai i tika ki taku titiro. I kaha ano ia ki te whakaputa ki te Kawanatanga nga tikanga mo tona kainga, mo nga iwi katoa hoki o te Rawhiti Kua rongo koutou i tenei rangi e rite ana tona whakaaro ki toku mo te tino take i riro ai o koutou whenua. Ko te ahua o te nuinga o nga iwi inaianei i tenei motu e ahua pai ana, e nui haere ana te Rongo me te Kotahitanga ki te pakeha. I te tau kua hori nei kua rere mai etahi iwi ki roto ki te Kawana- tanga, a e whakapai ana ratou ki nga tika- nga o te Kawanatanga e mahia nei. He pai kia iti haere nga raruraru me nga he kua kitea e tatou i roto i nga tau kua hori atu nei, a kia we hoki te kite nga iwi i nga painga e puta mai ana i runga i te whaka- kotahitanga ki te pakeha ki te whakatu- whera i te whenua kia nohoia e te ta- ngata. " Katahi ka korero a Te Makarini i ana haerenga ki era wahi o te motu nei. No te mutunga o te korero ka kai nga pakeha i te kai a Tareha, muri iho ka hoki mai ki Nepia. \_\_\_\_ Pakohai, Mei, 1871. KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAOBI. E hoa, tena ka hoatu e au nga paku kitakita nei hei utanga mo ta taua waka mo Takitimu—me waiho te ingoa o te nupepa ko Takitimu. Ehara i te hanga te nui o te kai o tenei tau. Ki hai hoki i taea te tango te taewa ki tahaki i te nui, i te ngenge hoki o nga tangata mahi. He uaua kau ianei kia mahi tonu, a taea ana te tau e mahi ana ? Tena ko te tangata, e mahi ana e whakaaro ana ki tona ngenge. Ko nga mea i riro mai ki tahaki he tangata ano e rua mano kete taewa i riro mai ki te rua; he tangata ano e wha mano, he kotahi mano, be waru rau. Ko te kaute tenei o nga witi, o nga oti, paare hoki, o tenei whenua o Heretaunga. No Pakohai 768; Te Kohupatiki 542; Te Karamu 1267; Matahiwi 649; Owhiti 564; Omahu 741; Ngahape 450; Moteo 692; Te Waiohiki 354—kui katoa 6027. Na MANAENA TINI. [Ko etahi o nga kupu o tenei reta i mahue—he kapi no te nupepa. ] Hotereni Taone, Hauraki, Mei 18, 1871. KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. E hoa, tena koe. He kupu atu tenei naku ki a koe mo to waka e hoe nei ki nga tauranga o Hauraki ki te kawe mai i nga utanga o runga, o raro, o tera tai o te tua- whenua, a whawhe noa te motu nei. Ka nui tuku whakamoemiti atu ki nga tikanga o to nupepa nei—ki te whakamara ma i nga whakaaro o nga maori katoa o te motu, kia kaua ratou e waiho kia noho pouri ana ki nga tikanga e mahia ana i tahaki atu i a ratou. Heoi ano hoki ta te maori e mohio ai ko nga ritenga o tana kainga ake anake ano—engari ma te hoe tonu mai o tenei waka ka marama ai ratou ki nga ritenga o te kainga o ia tangata, o nga whenua tutata, o nga whenua tawhiti. Hoea mai ra to waka hei tirohanga ma nga kanohi o nga maori kia whai whakaaro ai ratou ki nga mea pai mo ratou ki te ao nei; penei hoki me te waka e tau iho i te rangi nei, e kiia ana, " Ko te Waka o Tamarereti"—kua homai nei hoki e te Atua hei tirohanga ma nga kanohi o nga tangata katoa, kiu anga atu o ratou kanohi ki a ia. E hoa, whakaungia mai ki au to waka, kia tango ahau i tetahi utanga maku o runga. Me whakakapi e au te turanga o taku pehanga ki tetahi wahi utanga o konei. Heoi ano. Na to hoa, na TE WIRIKIHANA, Kia Whakamaori o Hauraki. [Tena kua riro atu ta matou waka ki a koe. Ko to wahi utanga i homai ai koe no Hauraki kua oti te whakatakoto i tetahi wahi o te waka nei—ara, kua oti te ta i tetahi rarangi o te nupepa nei. Ki te pai koe me homai tonu e koe he utanga no tena wahi mo to tatou nei waka. ] Kua tauria nga pakeha katoa o te motu nei i tenei tau. Nga tangata o Po Neke, hui ki nga wahine me nga tamariki, ka 7, 890; no nga takiwa ki uta atu o te taone
![]() |
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. ka 2, 629; no Heretaunga i Petoni nei ha- ere ki te Taita ka 2, 175; no Wairarapa ka 3, 570; no Manawatu ka 1, 005; no Rangi- tikei ka 2, 269; no Whanganui ka 4, 444— hui katoa o te Porowini o Weretana ka rua te kau ma toru mano, e iwa rau e waru te kau ma rua. Nga pakeha o te Porowini o Akarana ka toru te kau ma rima mano, e rima rau ma rua nga taane; e rua te kau ma ono mano, e waru rau e toru te kau ma toru nga wahine—hui katoa ka 62, 335 o te Porowini o Akarana. Nga pakeha o Ka- taperi (Canterbury) Te Whangaraupo i o Ngaitahu ka wha te kau ma ona mano, e waru rau ma tahi—hui katoa no enei Poro- wini e toru ka taea te Kotahi rau e toru te kau ma toru mano, kotahi rau kotahi te kau ma waru tangata. Ahakoa nui enei tangata kaore e pahika atu i nga hoia o te tohu ko- tahi tonu i roto i nga parekura o te riri o Wi Wi raua ko te Puruhiana. Ko era Porowini etoru ko Taranaki, ko Haake Pei, ko Otakou, kaore ano kia kitea e matou te kaute o nga tangata—he nui rawa pea kei Otakou. Ka tata te Kai hau kai a Ngatihori (Te Waka Kawatini me Karaitiana Takamoana) ki nga tangata o Tangoio o Arapawanui. Ko nga kai whakahoki mai a era iwi kai te mahia mai ano—e ki ana ka nui rawa te kai o aua iwi kua takoto, te kahu, te aha noa atu. Ki a matou, ki te pakeha nei, he momou rawa tenei mahi—akuanei aua iwi te noho rawakore ai i muri iho. Ko nga iwi o Whakatane ko Ngatiawa, ko Apanui ratou ko tona iwi kai te mate i te kai i tenei takiwa—he riro no nga. kai i te waipuke i te tau kua taha nei. Kotahi rau nga kete taewa a Renata Kawepo kua tukuna atu i runga i te Runa (te tima o te Kawanatanga) ma taua iwi. Ki te kitea he kaipuke, e mea ana nga rangatira maori o Heretaunga, a Tareha a te Hapuku me etahi atu, kia mahia nuitia be kai ma nga iwi o taua kainga. E mea ana te pakeha i te mira paraoa i Nepia nei ki nga maori o Heretaunga kia kaua e waiho a ratou witi kia roa e tu ana i ro peeke. E ki ana kia rua atu marama i tenei takiwa e tu ana i ro peeke kua kino, kua kawa—ka hurihia, kawa tonu iho ki te paraoa, kaore e hokona e te pakeha. Ko etahi peeke i tae mai ki tona mira i era wiki he pena hoki, kua tawhitotia. E hia- hia ana ia ki te hoko witi inaianei; e mea ana kia kawea atu be witi mo tona mira. Ko Meiha Rapata Wahawaha me ona hoia e 200 kai te kimi ano i a te Kooti— kei te takiwa ki te Reinga, ki Maungapo- hatu hoki, e haere ana. Ko Kapene Pirihi hoki me te Arawa kua tae ki Waikaremoana e kimi ana ano i a te Kooti. E mea ana te Kawanatanga kia hangaia he tima mo te moana i Taupo. Te roa o taua tima me ka oti, 75 putu; te whanui 12 putu; te hohonu o roto e 5 putu; te hohonutanga ki roto ki te wai e 3 putu e 8 inihi. HAURAKI. He mea tuhi mai na te Wirikihana o Hauraki. E rua tahi nga take e mahia ana i Hau- raki i naianei. Ko nga iwi katoa o Hau- raki, ara a Ngatimaru, a Ngaitamatera, kua riro ki roto ki Ohinemuri—ki te Aroha hoki. Ko te take i haere ai nga iwi nei, he tango i Te Aroha tetahi (he whenua tena kua oti i te Kooti Whakawa Whenua Maori te whakatuturu ki a ratou); ko tetahi take i haere ai ratou he whakahaere i nga tikanga mo te Meera i katia e te Hira—ko te Paki Komihana tetahi i haere i a ratou. Te taenga atu o nga iwi ki te Aroha kahore he tangata hei whakatete ki a ratou mo taua whenua. Kua kiia a Ngatihaua (ko te iwi tena i tautohe ki a Ngatimaru ma mo te Aroha i te Kooti Whakawa i Akarana), kua kiia e Tawhiao kia mutu, kia kaua e whakatete—i penei hoki tana ki, "kaore ia e pai kia mate te tangata i runga i te whenua o te tangata. " Heoi ano—tango ana a Ngatimaru ma i tona whenua ki a ia ano, hoki mai ana ki Ohine- muri. Te taenga mai o ratou ki Ohinemuri katahi ka tu te korero mo te Meera—po noa ao noa, po noa ao noa, wiki noa, wiki noa e korero ana, kaore i rite. Taea ana te huhi, taea ana te ngenge, i tena tangata i a te Hira raua ko tona tuahine ko Mere Kuru. Engari he maha nga rangatira o Ohinemuri e pai ana ki tena mea ki te Meera. E kite ana hoki ratou i tetahi painga mo ratou ki roto ki tena mahi; he kawe pukapuka ma ratou, ma nga pakeha hoki—ko te taha Hau Hau anake e kino ana. Kua turi pea inaianei te taringa o te Kawanatanga i te korerotanga. Tena pea e kawea tonutia e ia tona Meera—hei aha mana a Te Hira ? Oti, kia araia koia e te tangata kotahi nga mea pai mo te toko- maha? Ka mutu tena. I roto i nga marama kua pahure ake nei i heke iho te rongo mo te koura o tenei whenua, katata ka kitea nuitia inaianei. Kotahi te Kereme (Claim) i tino nui ai te koura—ko " Karitonia" te ingoa. E whakaaria tonutia mai ana i roto i te Peke o Niu Tirani nga kowhatu o roto o taua Kereme—he koura kau, kahore he kowhatu o roto, he oneone, he aha. Ko te tangata e whai hea ana i roto i taua Kereme, kia kotahi Kiripi (Scrip) hea, e puta ana te moni mana e whitu pauna (£7) i te wiki kotahi, ia wiki ia wiki. Ka maha nga hea o te tangata ka hira noa atu te moni mana. He mea ta na TINIWIRI me MORETINI me etahi i te whare ta nupepa i Nepia nei.