![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 6, Number 7. 18 November 1869 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 7. ] NEPIA, TAITEI, NOEMA 18, 1869. [VoL. VL Ko te Makarini kua tae ki Waikato, kua korero ratou ko nga rangatira o Waikato o Ngatimaniapoto—a Rewi, a Tamati Ngapora, a wai atu hoki. Kaore ano kia ata rongona katoatia e matou nga korero o taua hui, engari e ki ana i pai nga korero. I te 3 o nga ra o Nowema nei ka tae a te Makarini ratou ko ona hoa pakeha ki Ngaruawahia; i te 4 (te Taitei) ka haere tonu i roto i te Waipa, na runga i te tima i huaina ko te Rangi- riri, tae tonu atu ki Arikihanara, (Alexandra. ) No te Hatarei, te 6 o nga ra, ka tae ki Otorohanga. No te 9 o nga ra ka haere atu ki Pahiko, he mea whakarite hoki ko te kainga tena hei korerotanga mo ratou. Ko te ahua o nga rangatira o Waikato raua ko Ngatimaniapoto ki a te Makarini i ahua pai rawa, i koa ratou i te kitenga i to ratou hoa aroha o raua. E ki ana na te Makarini i timata te korero, engari ko ana kupu kaore ano kia tae mai ki a matou. Ki te tae mai a muri ake nei ka taia atu e matou. Ka mea mai a Rewi e nui ana tona hiahia kia mutu te wha- whai. Mea atu ana te Makarini e tika ana, engari ma Rewi ma Manu- hiri me te taha Kingi katoa e whaka- takoto te tauira—ko te tauira tenei ma ratou e pehi te whawhai i nga wahi katoa o te whenua e puta ana to ratou mana, e tae ana to ratou aro. Tetahi ko nga mahi kohuru katoa me pehi kia kore rawa. Whakaaetia ana e Rewi raua ko Tamati Ngapora nga korero a te Makarini. Tetahi hoki, ko nga iwi kohuru katoa me nga iwi e whawhai ana ki te Kawanatanga ekore rawa e manaakitia ekore e awhinatia e ratou; ka tukuna hoki e ratou etahi karere ki te tono i nga taua kia hold mai, ka kore e rongo ka hui te mana o Waikato raua ko Ngatimaniapoto ki te mana o te Kawanatanga hei te whiu i nga hunga tutu. Ka ki a Rewi ka whitingia te whenua e te ra i runga i ta ratou korero, ka uaina e te ua, a ka tino kaha amuri ake nei te mahana me te marama- tanga o te ra. Heoi nga korero i rongo ai matou. Kaore matou e tino mohio ana kai te ata rite ranei enei kupu ki ta ratou i korero ai, kai te rere ke ranei, Otira kai te mea matou he pono ano. Inahoki he tika te taenga atu o te Makarini ki reira, he tika ano hoki te ahua pai mai o nga tangata ki a ia. Meake ka ata rongona katoatia e tatou nga korero. Ko te ki a Rewi kia mutu te whawhai, ko ta te Ka- wanatanga tena e pai ai; otira ekore e tika kia waiho nga tangata kohuru kino me te Kooti nei kia haere noa i te whenua whakaoho kau ai i nga iwi, patu kau ai hoki i nga wahine me nga tamariki—ko ena tu mahi me mutu, mutu rawa. He tika te whakaaro o Waikato raua ko Ngatimaniapoto kia whakahoa ki te Kawanatanga. Ka pena ta raua tikanga katahi ka rangatira ena iwi ka whairawa. Ina- hoki e nui haere ana te pakeha i nga rangi katoa; kaore rapea he rangi i kore ai e u mai ki uta nei tetahi kaipuke uta pakeha mai. Titiro ki te huhua o nga taone, titiro ki etahi atu wahi o te whenua, kaore he wahi i kore ai te pakeha. Ahakoa matemate etahi o te pakeha e ranea tonu mai ana—ko nga iwi maori kaore he tangata hei whakaranea i ona hapu. Engari me whakahoa ki te Kawanatanga hei hoa kaha hei hoa atawhai mo koutou. Tetahi, e haere mai ana te pakeha e mau mai ana hoki i ana moni, ana rawa, ana tohungatanga, ana mahi katoa atu, hei whakarangatira i to tatou motu. Ekore e tau te pakeha ki raro, he mahi tonu tana i nga rangi katoa me O O te nui haere ona rawa me tona mana. Me rite tahi nga maori te mahi ka haere tahi hoki raua ko te pakeha, ekore e mahue tetahi ki muri ko tetahi e kake ki mua. Ko ta te Ka-
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. wanatanga tena e pai ai, ta te nui- nga o nga pakeha hoki. He koanga tena no te pakeha ki te whakaatu ki nga maori nga mahi tohungatanga e ngaro ana—ara nga mahi e taea e ia e te tangata maori. Otira ekore e pai kia noho ke tetahi i tetahi. Ka noho momotu atu tetahi ki tahaki ekore hoki e kitea nga mahi a tetahi. Engari kia piri tetahi ki tetahi. I nga tau kua hori i te mea kaore ano kia tupu te raruraru me te riri ki Waikato he nui te kaha o ena iwi i reira ai ki te whakatupu kai, ki te huri paraoa. He takiwa ano na ra- tou anake Akarana i whangai i wha- kaki ki te paraoa, ki te taewa, ki nga kai ke atu. I nui to rawa o ratou i reira ai; nui te ora, nui te ngahau, nui te ahua- reka te pai noa iho — na te riri i kore ai enei painga katoa. Na, ta te Kawanatanga e pai rawa ana kia pena ano te ahua o ena iwi inai- anei me to mua ahua, te mamahi. Ki te mea ka tahuri mai ena iwi ka piri ki te Kawanatanga ekore e roa ki ta matou whakaaro ka kitea ano e ratou ena painga katoa. Ko nga uaua me nga whakaaro i whakapaua ki runga ki te riri i mua me tuku mai ki runga ki nga mahi maori, nga mahi ahu whenua, nga mahi haro muka (ki ta te pakeha haro), penei ekore e roa kua noho i runga i te ora, kua whai kahu nga tamariki nga wahine me nga kaumatua, kua whiti tonu te maramatanga ki roto ki te O ngakau. Taihoa pea ka korerotia ano e matou tetahi wahi o tenei korero, he kapi no tenei nupepa. Ko tenei me ki atu e matou ki a koutou, e Wai- kato, whatorotia to ringa ki te Kawanatanga e ru korua. PAKOWHAI. No te Parairei te 12 o nga ra o te marama nei ka hui nga tangata o Heretaunga ki Pakowhai kia kite i te hokinga mai o Henare Tomoana me etahi atu rangatira o Ngatika- hungunu i Taupo, ratou ko a ratou hoia i haere ki te riri ki a te Kooti. He toko- maha nga pakeha i haere atu i Nepia ki te matakitaki i taua whakawhetaitanga. Ka mutu te karanga me te tangi ka turia te ngarahu. No te mutunga o te tu waewae ka mea nga pakeha kia whakaputaina tetahi kupu whakaaroha ma ratou ki o ratou hoa maori; karangatia ana ko Tana hei korero, ko te Karini ki te whakamaori. Ko te tikanga tenei o ana kupu, ara; —"He ritenga tenei kua takoto noa atu kia ka- rangatia kia whakawhetai atu e te iwi ki te taua hoki mai i to riri—a e pai ana ano hoki taua ritenga ki runga ki nga pakanga totika. Kua kite matou inaianei i te tangi o to koutou iwi nei ki a koutou, a e hiahia ana hoki matou kia puta he kupu whaka- mihi ma matou ki a koutou, kia whakapua- kina hoki to matou matauranga e kite nei matou i te nui o te pai o ta koutou mahi mo te motu katoa—ara ta koutou mahi pehi i te kino. hapao i te tika. E hari ana matou ki a koutou ka hoki ora mai nei; a me whakapai atu koutou ki te Atua mo tena, tana tiaki i a koutou, —tetahi na te tika o te take i haere ai koutou ki te pa- kanga. Kua toa koutou; kua tokomaha nga tangata o te Kooti kua mate i a koutou, a ko ia ano ko te Kooti kua oma i a koutou hei tangata manene noa ki ro ngahere. E hoa e Henare, i te titiro tonu matou, ou hoa pakeha, ki ou haerenga katoatanga ki te riri i mua iho taea noatia mai tenei takiwa; a kua tino mohio matou inaianei kai te rite tonu to koutou hiahia ki to matou kia hoki ake ano nga tikanga o to tatou motu ki runga ki te marietanga raua ko to pai. Ki hai ano i mahue i a matou te titiro ki to koutou ahau i te takiwa i huia ai o tatou whakaaro kia kokihi a taea noatia mai tenei rangi na ko tenei kua mohio rawa matou ekore koutou e turi ki te karangatia koutou a muri ako hei hoa mo matou ki te pehi i nga Hauhautanga me nga Uiuitanga e tuta Ka korero ano a Karaitiana. Ki hai i roa ana korero. I ki tera kaore ana aha ki nga kupu tuatahi a Tana, engari mo te kupu whakamutunga kiu anga nga ranga- tira maori ki nga rangatira pakeha korero ai ki nga he. Na, ki tana whakaaro be whakakuare ta nga rangatira pakeha i nga rangatira maori, kaore e rite tahi ana te whakaaro ki to ta raua whaka-pakeha nei ano. Katahi ka ki atu a Tana kaore i tika tena whakaaro, engari me whakarere atu. Heoi te whakaaro a te pakeha kia noho marire raua ko te maori me te mea he iwi kotahi i raro i te atawhai o te Atua kotahi, o te Kuini kotahi, o te Ture kotahi. Katahi ka korero ko te Karini. Tana
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 81 Ngatikahungunu, Heretaunga Ahuriri Henare, Manaena. Ngatikahungu TE MATENGA O PAORA HAPI. Ko Paora Hapi, he rangatira no Ngati- terangiito i Taupo, kua mate. I tu i te Wharemahoe i Pukawa i Taupo i te taha ki Tongariro. He nohoanga no nga tangata Kawanatanga o Taupo i reira, he noho whakateteka i te riri. Ka rongona te pakutanga, o te pu o te Hau Hau i Whareroa i pahaki atu o to ratou nohoanga. Katahi ia ka whakahau i ona tangata kia haere ki te riri. No te kokiritanga ka hinga ia, he mea pupuhi ia na etahi o ana tangata. E ki aua tona iwi he mea pupuhi mariretia ranei, he mea ohorere noa ranei. 1 tu ki te tikihope, puta tonu atu te mata i te papa maui. No te 29 o Oketopa i puhia ai, no te 3O ka mate. Kua tanumia i te Hatepe, he wahi kei te taha ki raro o Taupo-nuiatia. Ko OMU kupu enei i tona whakahemonga,;— Taupo. Makarini, Paora Hapi. Engari ko ta matou i rongo ke utu ai he tuwaewae noaiho no ratou ko toua iwi i mate ai i te pu a tetahi o ana tangata. Katahi ka rongona he kokiri ki te Hau Hau.] HE Pukupuku whakahoki tenei na Paora Kaiwhata ki te tangi a te Makarini ki a Ngatikahungunu i tona Mahuetanga i Heretaunga, i tukua mai e Paora kia panui- tia. Nepia, Nowema 16, 1869. KI A TE MAKARINI, E hoa katahi tonu au ka kite i to puka- puka tangi mai ki a matou—i te ngaro hoki au ki te whawhai. E ki ana koe e whitu o tatou tau i mahi tahi ai tatou ki konei ki te hapai i te tika ki te pehi i te kino. E tika ana kei a koe. Inaianei kua ngaro koe ki runga ki era mahi au, ko au kai te mahi tonu i muri i ta taua mahi i mahi tuhi ai taua i mua. Ahakoa kui te ngaro koe, e hoa tonu ana matou ki a koe, kai te mahi tonu au i nga mahi i waiho iho koe hei mahi ma matou. E ki ana koe e whakahoki ana koe i au mahara ki runga ki ngu tau kua pahemo atu nei, a marama kau ana tau titiro. Na me titiro hoki koe ki te ahua o matou i roto i nga tau e takoto ake nei, Waikato, ki Taranaki, ki Wairarapa, ki
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Turanga, ki hea atu, ki te korero i nga korero e ora ai nga tangata o te motu nei. Kotahi hoki te kupu, me haere mai ano koe ki te toro mai i a matou a muri ake. Na to hoa tawhito, Na PAORA KAIWHATA. [HE reta tenei na nga Rangatira o Nga- tikahungunu i tuhia mai i Taupo ki a Karaitiana Takamoana, & tukua mai ana e Karaitiana kia taia atu e matou. ] Poutu, Oketopa 7, 1869. Ki A KARAITIANA, E hoa tenarakoutou ko te iwi. E hoa tenei nga korero o tenei taima. I te ahiahi o te Ratapu i te 3 o nga ra, ka turia atu e matou i konei, haere tonu matou i te po— wehea ana o matou huarahi e rua, haere ana i te ara huna e rua rau, haere ana i tetahi huarahi kotahi rau. Ko te huarahi (i To- kaanu) e rua rau, hui ki te rau tahi i to matou huarahi ka toru rau—hei haere marama ena. Tae atu ki Otukou ka huia ena ara ka haere atu i te mania. E takoto ana ona pa i tetehi tarawahi o Whanganui. Ka haere atu maua i te mania ka tae ki Papakai kotahi maero te mamao, ka noho maua ki reira—ka hui katoa tona rima rau. Ka hanga whare maua, e ua ana hoki. Kaore ano kia oti nga whare ka kokiri te Hau Hau ki te whakahei mai i a maua. To maua kitenga atu ka kokiri mai ia ka kokiri hoki maua. Ki hai i roa ka eke tera ki runga hiwi, ka whakaekea hoki e te rua rau i te tekau o nga haora, ki hai i taro kua whati. Ka haere tonu mana, tae atu ki te awa ka whakawhiti, tae atu ki te pa tua- tahi; ki hai i roa kua horo tena pa, whati tonu atu nga tangata ki te tahora. Ka whakaekea e au te pa nai, ki hai i taro kua horo; ka rere ano a te Kooti i roto i te pa— te take i ora ai he tata no te pa ki te nga- here. Hinga iho e 37, mau mai nga wahine e 35. No te rongo pai ko Ruingarangi ko Pehieke me nga tamariki tokowha. Ka mutu nga mea i mohiotia, engari kei o te pa horo tikanga. Ko o matou i mate tokorua o Whanganui, tokorua hoki o konei ko Kapene Hori Tometi tetahi, he maori tetahi no Tuhourangi. Ko nga taotu o matou ko Wereta, ko Hori Meera, ko Renata Kawepo, no Whanganui kotahi— ka mutu ena. Ko nga puni o tera i tanuku noa atu. Na e hoa, ka eke nga iwi nei ki runga i tenei riri, ko Waikato, ko Ngatiawa, ko Ngatiporou ki Heretaunga, ko Whanganui •—kua huihui enei iwi ki a te Kooti. Ko te take kaore e pai kia riro a Tr. upo i te Kawanatanga. He riri nui tenei na te Hau Hau—ko te Urewera ano, ko nga rangatira ko Rewi ko Hakaraia. Ko ena korero na nga wahine i riro mai i a au. E hoa tonoa atu ki te Kawanatanga kia tukua mai he pakeha mo te whawhai. Ki taku whakaaro kia rua mano tangata hei riri mo tenei riri kia wawe te mutu. Ko tenei reta kia tere te haere kia wawe te tae mai, be kore tangata no matou. Ko te Keepa ratou ko tona iwi e whitu te kau, ko Makitonore e 27, ko Renata ma e 60, ko matou 120, kei Poutu enei e noho ana. Ko Ngatiterangiita 100, ko te Arawa e whitu te kau kua hoki ena iwi. I tuhia ai e au ena mano he hopuhopu noku ki te iti i a matou. Ko nga iwi e noho nei matou kua mataku kua hoki etahi. He pera ano nga mahara o nga mea e noho ana, he mataku—ko Whanganui anake o matou hoa e taurite ana nga mahara. E hoa ko nga korero tena o tenei taima. Kaore i roto i te reta ki a Omana, mau e hoatu kia kite ia kia tukua atu ki te panui. Ko te Heu Heu kua tukua e matou te rongo pai, kua whakaae mai tera raua ko Nini. Kei te tatari matou ki a raua kaore ano kia tae mai ki a matou, ko nga tama- riki kua tukua mai. Kaore e pau nga korero—ka mutu. Na PARAONE HAKIHAKI HARAWIRA TATERE PAOKA. KAIWHATA MEIHANA TAKIHI TAMEHANA PEKAPEKA. RENATA KAWEPO URUPENI PUHARA PENI TE UA HENARE TOMOANA. Otira na te katoa. [No muri iho o te tuhinga o tenei reta a Ngatikahungunu kua hoki katoa mui ratou i Taupo, ratou ko Henare Tomoana—ma ko te Heu Heu nei tetahi. Ki ta matou titiro ki hui i tika nga ki a nga wahine ki a Henare Tomoana mo te nui o nga iwi e hui ana ki a te Kooti ki te pupuri i Taupo. Tetahi kaore ano matou kia rongo e hiahia ana te pakeha ki te tango i tena kainga. Tena pea kei te Kawanatanga tona whaka- aro mo nga wahi o te Hau Hau i reira, e pehea ana ranei—he kore noaiho pea. Ko te Kooti kei ro ngahere e oma ana e huna ana i a ia. E ki ana kua hokihoki ona tangata, be wehi ki te mate; he tokoiti nga mea i mahue ki a ia, kotahi rau pea—ko tona kai he rakau, he otaota noaiho o te koraha. Ehara tena i te ahua o te tangata e ai ana be atua hei tiaki i a ia. Kua mohio a te Kooti he nui ona kino, a e wehi ana a ia ki te haere mai ki roto ki te taha Ka- wanatanga koi mate ia, koia ai i tohe tonu ia; he tohe noa i runga i te mate—me te kukume hoki i nga iwi e haere porangi ana i a ia kia mate tahi ratou. I tenei takiwa ko Makitonore me ona hoia pakeha me Whanganui kai te tiaki tonu i taua tangata. Tena tona takiwa e mau ai, e mate ai ranei. ] Nepia, Nowema, 1869. Ki A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI, E hoa, tuhia atu e koe taku reta kia kite nga iwi katoa o tenei motu. Ko au tenei ko te Heu Heu kua tae mai ki Nepia nei matou ko toku iwi me oku tamariki. I haere mai au i roto i tena iwi a te Hau Hau i a te Kooti. Te tikanga i uru ai au ki
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. reira he mea hopu au e ia, he mea herehere. I hopukia au e ia i Waihi i tuna haerenga atu ki Waikato. E toru nga marama e haere herehere ana au i tona ringa tae noa ki Wakato hoki noa mai ki Taupo. No te taenga mai ki Taupo ka whawhaitia taua tangata e Henare Tomoana o Ngatikahu- ngunu. Na te whawhai o taua tangata katahi au ka puta mai ki te ora, ka makere au i tuna ringa—ka omu mai matou ki te taha Kawanatanga, He ki atu tenei naku. ki a koutou nga iwi o te mutu nei kia tupato koutou ki tena tangata ki a te Kooti kui whakawarea koutou. Ki taku mahara ekore e ora roa tena tangata; inahoki kua kutia katoatia ona huarahi e nga iwi o te Kingi me nga iwi o te Kawanatanga, kahore he putanga mona ki te aomarama, kahore he nohoanga tuturu mona. Tetahi kaore he kai, kaore he paura—kua kai ia i te rakau. Ue parau noa tana mahi e whaka- hihi nei—kua kore ana tangata. I porangi nga iwi i mua ki tana ki he atua tona hei whakaora i a ratou ko ana tangata. Inaia- nei kua kitea te parau, kua motumotu tona ringa, kua mahue ia e te nuinga o ana tangata, kua hemo i te kai, he omaoma tonu tana mahi ki te ngahere. Na, mehemea he atua tona tena ia e pena ? Kaore rapea. Ko tenei koi noho nga iwi a whakarongo ki ana patipati—he parau anake. Ka TE HEU HEU. [E pai ana te tuhi mai a te Heu Heu, te tangata kua haere tahi i a te Kooti, te tangata kua kite i tona ahua—te ahua ora, te ahua mate. Otira kua mohiotia noatia atu e matou kua tata tena tangata te tae ki te mutunga o ana mahi tutu. ] Ko te tamahine a Tawhiao te Kingi kua mate—he mate tawhito nona. E korerotia ana te kau ma rima tau o taua kotiro. E korerotia ana kua mau a Tawhana te tama a te Rangihiroa i mate ra i te riri i Petani i taua rangi i horo ai a Omarunui. E ki ana kua kawea tuai taua tangata ki Nepia nei e Henare Tomoana i te hokinga mai i Taupo. Otira kaore ano matou kia kite noa. Ko te Raka kua riro ki Taupo. E haere ana ki te titiro i nga iwi o tera kainga, ki te korero hoki i nga ritenga o te pai o te kino—he mea hoki kua waiho ia hei Kai Whakawa mo era kainga. Koia tena e haere ana ia ki te uiui ki nga tangata o reira kia mohiotia o ratou whakaaro i runga i nga mate me nga he me nga raruraru o a ratou kainga i tenei takiwa. He tika kia haere a te Raka ki reira korero ai—e whai nua huki ki ngu mahi kua kiia e te Kawana- tanga hei mahi mana. Kua mohio katoa koutou ki a te Raka he tangata ngawari, he tangata ata whakarongo ki te korero— ehara i te tangata hou, he tangata tawhito. Me tahuri koutou nga rangatira ki te awhina i a te Raka i runga i tana mahi whakawa, tana mahi whakahaere i nga tikanga o te Ture. Hei tera nupepa tuia atu ai nga whenua kua puta i roto i te Kooti Whakawa Whenua Maori i Nepia. Ko Hamiora Pera, i whakawakia i roto i te Hupirimi Kooti i Po Neke i te 28 o nga ra o Hepetema kua hori nei, mo ana mahi kohuru, kua mate. I whakataronatia i te 15 o nga ra o Nowema nei. Hei tera nupepa ata korerotia ai. He Kau Hau taua tangata. HE TOA HOKO KAANGA, TAEWA, AHA ATU! Ko PATIRIKI MARONI E MEA atu ana kia rongo nga Tangata Maori o Ahuriri kua whakaturia e ia tona whare i Nepia hei whare hoko Patiti (kai hoiho nei), Kaanga, Taewa, me nga Kai maori katoa atu—he Aporo, he Ora- ngi, he Pititi hoki me nga hua rakau katoa atu a te takiwa e maua ai. E ki ana a PATIRIKI MARONI kia homai ki a ia e nga maori etahi o a ratou kai maori e kawea mai ana ki te tuone i runga kaata hoko haere ai. Ko tona whare ki i to taha katau, o to Rori i tu putanga mai ki te taone kei ko mai o te whare o Rawhe. WHAKARONGO MAI! WHAKARONGO MAI!! HE PANUI atu tenei ki nga Rangatira me nga Tangata Maori noa atu o Ne- pia, o nga wahi ki uta hoki, na to ratou hoa na PERERIKA TATANA kia rongo ratou ki tana whakaaro. He ti- tiro nana ki te mahi a nga tangata maori katoa e haere tonu mai ana ki tona whara hoko ai, na reira ia ka mea kia tiki tonu ia i nga tu hainga E PAINGIA ANA E NGA MAORI hei hoko mana ki nga tangata. Ko nga mea katoa kei tona Toa e pu ana. Ko te hoko he hoko ngawari, ko nga hanga he hanga pai. Hei aha i korerotia ai te whare kua mohiotia e te katoa. Haere mai, whakamatauria. Heekipiri Rori, Nepia, Hurae 14, 1869. He mea taua HEMI WURU i te whareta, o te Haaki Pei Herara, ki Nepia i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.