![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 6, Number 17. 08 November 1870 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE O AHURIRI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " \_No. 17. ] NEPIA, PARAIREI, NOEMA 18, 1870. [VoL. VI. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI kua tae mai nga reta a nga tangata o Te Wairoa, o Turanga hoki, mo a ratou whe- nua e ki ana e hokona hetia ana e te pakeha —e utua ana ki te rama, e whangaitia ana hoki te tangata kia haurangi hia tahuri ai ki te tuhi i tona ingoa. Na. ki te mea ho tika aua korero, ka ki matou e he ana tena hoko. Engari ko ta matou kupu tenei ki a koutou— kia mohio koutou. Ehara i te mea takoto noa te pakaru, te whakakore i nga pukapuka kua oti te tuhituhi nga ingoa kua oti te wha- kaae ki te hoko—ehara i te mea matara noa tena pona me ka oti te whitiki. Tena pea te tangata i muri iho i te tuhinga o tona ingoa, kua pan hoki nga moni i a ia te kai kai te ki; —<• Kaore au i tuhituhi. kaore pa, tuku ringa ki te pene"—ko tetahi kai to ki; —•• I whangaitia au ki te raina, kaore au i mohio, kaore i tika aku whakaaro. " Ekore rawa tenei e tika. Engari ki te pono tena korero katahi ka he te hoko o te whenua. I korero- tia e matou i tera nupepa nga ritenga o te Ture hou o te Kawanatanga mo te hoko o nga whenua maori. Na, kei reira he tikanga mo nga tangata o te Wairoa e korero mai nei ratou kua hokona hetia o ratou whenua. Me korero mai ratou ki a Kapene Kaata, te ta- ngata kua whakaritea e te Kawanatanga hei titiro ki aua mahi hoko whenua. Kei Here- taunga nei hoki taua Ture e mana ana. Ko te tikanga mo nga tangata o Turanga me Runanga ratou, ka takoto te korero o te Ru- nanga me tuhituhi ki te Kawanatanga (ki a te Makarini ki a te Kupa ranei) kia whaka- turia taua Ture ki to ratou kainga. Katahi ka tika te mahi, katahi ka kore e riro kuare nga whenua; no te mea e kawea mai ana nga mahi pera katoa ki te aroaro o te tangata e whakaritea ana e te Kawanatanga i raro i to mana o taua Ture hou mana e whakarongo nga korero o tetahi taha o tetahi taha, mana e tirotiro mana e hurihuri, mana e whakatika e whakahe ranei. Heoi ta matou kupu mo tenei. Ko te reta a Paora Torotoro mo ana hoiho e paunatia ana kua tukuna atu e matou ki a te Hupariteneti, no te mea kaore he tikanga i a matou mo aua mahi. Ekore e tika a Horomona Paro ki te ki me riro tonu atu i a ia te hoiho a te tangata—he tino tahae hoki ia. Engari me kawe ki te pauna ka whakaatu ki te tangata o te pauna nga moni e tonoa ana e ia mo tona whangaitanga. Ka kore o kitea te tangata nana e te kai tiaki o te pauna mana e panui mana e hoko—kauaka a Horomona e poka noa koi he ia. TENA tetahi ture kua whakatako- totia e te Runanga Nui o Niu Tirani kia marama ai te whakahaere i nga tikanga mo te hoko i te Waipiro i roto i nga takiwa e nohoia ana e nga tangata Maori. Kei a te Kawana te whakaaro kia panuitia nga takiwa e tau ai te mana o taua ture. Ma nga iwi pea e hiahia ana ki taua ture e tono ki te Kawanatanga kia panuitia ki o ratou kainga. Ekore taua ture e whai mana ki roto ki nga taone. Taihoa matou e panui atu nga tikanga katoa o taua ture—ekore hoki e o ki tenei nupepa. He tika rawa ki ta matou titiro kia tahuri nui te whakaaro o te Kawanatanga ki tenei mahi whakakuare, whaka- mate rawa hoki, i te tangata. No te mea hoki kua nui haere te kai a te tangata i taua kai i tenei takiwa —nga tane, nga wahine, me nga ta- mariki. Ehara hoki i te kai patai te kai a te tangata, he inu tonu me te waimaori; te whakaaro he ro- ngoa whakamate tangata te waipiro. Ekore rawa e ora roa te tangata e kui tonu ana i taua kai—tena iena, ma koutou ma te hunga e kai ana i taua kai e whakarongo iho e ngau ana te mate i roto i o koutou tinana. E ki ana koutou he pa noa te mate muri iho ka ora ake; otira ekore rawa e rite te tinana ki tona ahua ora i te wa e kore ana e whangaitia ki te waipiro. Tena e rite te kahu tapitapi ki te kahu ora ? Nawai ra i tapitapia a ka tawhitotia rawatia, ka kino noaiho, ka mahue te kakahu ki te tinana. Na, ko te tinana o te tangata te kakahu o tona wairua. Nawai ra i kai te tangata i te wai- piro, i kai, i kai, me te ora ake, a ka tawhitotia te tinana ka pirau, ka ma- hue e te wairua ka mate rawa te tangata. Tena pea etahi o koutou kai te ki he mea iti te mate o te waipiro, ekore e mate rawa te ta- ngata. Tenei te whakatauki mo tena; —"He iti hoki te Mokoroa, nana i kakati te Kahikatoa ? " He aha ra te pai o te moni i kiia hei oranga mo te tangata kia makaia noatia hei utu mo te mate ? Tetahi kino o te waipiro he whakakuare i te tangata, he whakamangere hoki. Ekore e mahi kai te tangata kai
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. tonu i te waipiro; he tangata ke mana e mahi he kai mana, ko ia he moe, he ngongoro kau tana mahi, he haunga rawa tona tinana. Ekore e marama ona whakaaro ki nga mahi tika o te ao e ora ai ia—he waowao noaiho tona ahua. Ko tetahi mea tenei i kore ai e tupu nga painga o te manaaki o te Kawanatanga i te tangata maori—e hanga ake ana e te Kawanatanga nga ritenga o te pai, e tukitukia tonutia ana e te kai wai- piro e hapainga ana ko nga ritenga o te kohuru raua ko te kino. Hei aha nga ture katoa e kimihia ana e whakatakototia ana e te Kawana- tanga hei whakatika i nga iwi, ki te kore e manaakitia e te tangata? Ekore e mahana te tangata i te kahu ki te kore e kakahuria, ekore e ora te tangata i te kai ki te kore e kainga. o o Koia hoki me nga ture me nga mahi katoa a te Kawanatanga, ekore e kitea nga painga ki te kore e tango- hia hei tino tikanga mo te tangata. Ko te kai waipiro he mahi whaka- kuare, he mahi whakarawakore, he mahi whakangaro rawa i te tangata, i te iwi hoki; he mahi takahi i nga painga katoa o te ao; a ko te iwi ko te tangata ranei e tango ana i taua tikanga hei tikanga mona ekore rawa e kite i te ora, i te tika, i te whai- rawatanga—ka kuare tonu ia i tona kuaretanga, ka mate tona tinana i tenei ao me tona wairua i tera ao. Ko tenei ka tika te mahi a te Kawanatanga—akuanei te raru ai etahi o nga tangata hoko waipiro ki te kore ratou e tupato. TAUPO. Ko te Raka Kai-Whakawa tenei kua hoki mai i Taupo i Rotorua hoki. Kai te pai te noho a nga tangata o reira. No te rua te kau o nga ra o Oketopa i haere atu ai i Nepia nei raua ko te Poora (Bold) te kai ruri i te raina o nga waea. No te 26 o Oketopa ka tu ki te pa o te Poihipi ki Tapuaeharuru te hui o Ngatituwharetoa rawa ko Ngati- raukawa o Patetere, o te Whaotu, Whakamara, Aotearoa, me nga kainga o tera taha o te moana ki Taupo—te taha ki te hauauru. Ko Hemi Aranui, ko te Paraone Taupiri, ko Piripi te Hiko, ko Kerei, te Paerata, me etahi atu o Ngatiraukawa i reira katoa. Ko nga mea o Ngatituwharetoa ko te Pohipi Tukairangi, ko Hohepa Tamamutu, te Heuheu, te Marino, Paora Whakaiti, me te nui tangata atu i reira ano. Te tino tikanga o taua hui he kimi i nga ritenga e mutu ai te kino e tu ai te rangima- rietanga, he korero hoki kia mahia nga rori e puta ai te kaata, he korero hoki kia manaaki- tia nga mahi katoa e tika ai nga iwi e rangatira ai nga tangata. Mo te pai anake nga korero a Ngatiraukawa; ko to ra- tou i hiahia ai ko te riri kia mutu ko te kino kia kore; ko te pakeha raua ko te maori kia kotahi ki te hapai i te pai ki te pehi i te kino. Ekore e taea i konei te korero i nga kupu katoa o te hui, otira ko te ara tonu tena o te korero, ko te pai, ko te ora. Ka mutu te korero i Tapu- aeharuru ka haere a te Raka ma Orakekorako ki Rotomahana ki Tarawera—te hokinga mai, ma te ara ki te Niho-o-te-Kiore. I korero ia ki nga tangata o nga kainga katoa i te huarahi. Kotahi ano to ratou whakaaro, e hiahia katoa ana ki te pai, ki nga mahi katoa hoki o te Kawanatanga hei whakarangatira i te motu kia whakaputaina ki roto i a ratou. I te hokinga mai ka wha- kamahia a Ngatituwharetoa e te Kaka ki te mahi i te rori i Tapuae- haruru haere atu ki Oruanui ki etahi atu wahi hoki. Tetahi rori e mahia ana kei Runanga, haere atu ki Tarawera—he rori haerenga kaata katoa enei rori. Ko te Poora te kai whakatika i aua rori. Ko Ngatituwharetoa i haere ki Whanganui i a Hare Tauteka kua hoki katoa mai ki o ratou kainga kei Tokaanu—kai te mahi kai taua iwi inaianei. TE RIRI KI O WI WI. No muri i te putanga o tera nupepa kua tae mai te korero o te horonga o Tarahi- paaka (Strasburg), tetahi o nga taone i korerotia i taua nupepa e tu ana i tetahi rohe o te kainga o Wi Wi i te taha ki a Puruhia—kua riro mai kei nga Puruhiana taua taone inaianei. Ko Mete (Metz), tetahi taone kei taua robe ano, kaore ano kia riro mai, kai te kaha tonu. Ko ona hoia tini nga i whakaputa mai ki waho i mua tata atu nei ki te riri ki nga Puruhiana, ka po noa e riri ana ka whati ano ki roto ki nga parepare o te taone—he riri nui taua riri, he nui nga tangata i mate o tetahi o tetahi. I etahi riringa i etahi kainga atu i kaha te Wi Wi i mate ko te Puruhiana. Katahi nga riringa i riro rawa te kaha i te Wi Wi. Ko te Puruhiana kua tau ki waho o Parihi (Paris), kua awhitia rawatia taua taone kaore be putanga korero ki waho kaore he
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. putanga tangata—kua timata te pupuhi. Kotahi te tangata i puta mai i roto i te pa- runu, ko te hanga tena kua rongo nei kou- tou e rere ana ki runga ki te rangi puhia haeretia ai e te hau. He mea porotaka taua mea he mea hanga ki te hiraka, he mamaoa kai roto i maranga. ai ki runga— ko te nohoanga o te tangata be mea whitiki ki raro tarewa ai. Ka korero taua tangata i puta mai ki waho ka korero ki te iwi kia kaha. E ki ana ia ekore e mate a Parihi, he miriona nga tangata ki roto e whakahoia ana, ko te kai he nui rawa, ko te paura ko te aha noa atu, kai te hanga pu repo hoki nga tohunga o te taone. Ko tetahi wahi o te parepare kua toru mano pu repo ki runga, tera atu hoki kei etahi wahi he nui ano. E whaka- tika katoa ana nga tangata o Wi Wi kai te whakahoia katoa, kua riri kino rawa te riri inaianei. Kai te awhi hoki te Puruhiana i etahi atu taone o Wi Wi. He kereru ra- rata nei tetahi mea Lei kawe korero mai ki waho na nga taumata i roto i nga taone; he mea whitiki te reta ki te manu a ka tukua mai kia rere mai ki ona kuini. i ruta ai— ko nga korero whakahoki he mea pena ano. E meatia ana kia huia etahi o nga whakaariki hei kati i nga huarahi i muri i nga Puruhiana. E taea ranei te penei, ekore ranei. E mahara ana a Wi Wi ka tae ki te hotoke ka matemate te Puruhiana i te huka, i le waipuke, i te hemokai, i te riri tonu ano hoki. Kaore ano kia uru be iwi ke atu ki roto ki iaua iwi. Te Kohekohe, Waikato. Oketopa, 1670. Ki A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. Tena koe. He whakaatu tenei naku ki a koe. Kua mea mai a Te Wheoro ki au kia tukua atu i a Tihenia nei te 10 herengi mo te Waka Maori. Tukua atu enei korero kia tuhia ki te Waka Maori. No te 28 o nga ra o Hepetema nei i oti ai tetahi whare maori ki te Kohekohe Wai- kato—he whare mahihi. Ka nui te ahua pai o taua whare, he kakaho a roto. No te Wheoro taua whare, ko Te Kohanga a Mahuta te ingoa. Katahi ano ka tu he whare penei ki Waikato nei o mua iho. Engari e kiia ana i kitea ano ki Otawhao, ki Maungatautari, inamata ai. Ehara i te whare nui rawa; e rua nga karauna, he mea Langa kei te whatitoka tetahi kei te matapihi tetahi; ka nui te pai. E toru nga tiki, kotahi kei runga i nga mahihi ko Mahuta te ingoa. Nona te ingoa i te whara. Ke te tino tupuna tane tenei o Waikato o te Uretarewa, Be mokopuna tuatahi nana a Tapaue nona nei nga uri rangatira o te Waikato. Tetehi o nga tiki kei te whakamahau ko Tapaue te ingoa. Kei te pou tokomanawa o te whare tetahi, ko Te Kihirini Te Kanawa te ingoa; he uri ia no te Kanawa he mokopuna hoki na Tapaue. Ko te tino rangatira kaumatua tenei o Waikato e mohiotia ana e nga iwi katoa. Ko te tupuna ia o te Wheoro. Ko tenei tau ano i mate ai ki te Kuiti. Ka Tawhiao i tiki atu i Kawhia, e ono te kau tangata nana i amo atu ki te Kuiti—he koroheke hoki ia. E kiia ana ko tona hiahia i haere mai ai ki te Kuiti he hiahia haere mai nona kia kite ia i Waikato i tana mokopuna hoki i a Te Wheoro. Kahore ano hoki i kite noa i a raua o te wehenga atu ano i te whawhai ki Waikato tae noa ki tona matenga. Nui atu te pouri o te Wheoro i te matenga o taua kaumatua. Ki hai hoki ia i pai kia haere atu kia kite i a ia kua mate nei; me ona teina, me Heta Tarawhiti ma, ka nui te pouri, ki hai hoki i pai kia kite mate. Ko te pouri o te Wheoro heoi ano tona tupuna i ora ko tenei; i mate katoa hoki etahi ki Waikato nei, ko etahi i mate ki te whawhai i Rangi- riri, a te Wharepu ma—ko te toenga tenei kua mate nei ano, na reira i pouri rawa ai. No te matenga o taua kaumatua i te otinga hoki o taua whare ka whakapuakina e te Wheoro tana whakaaro mo taua kaumatua i mea i roto i enei tau kua pahure nei, e whakamau tonu ana ia me kore ranei e riro mai i a ia te tango mai i te Hau Hau. He mea apiti hoki ki tetahi kupu na Kawana Kerei, i mea ki te riro mai i a Te Wheoro taua Kaumatua ma te Kawanatanga e ata- whai. Ko te hiahia tenei o te Wheoro i hanga ai taua whare mo taua kaumatua, mo te tupono rawa ake ki tenei kua oti te whare, apiti; atu hei whare manuwhiri. No te matenga nei tapa tonutia iho ki taua tiki. I puta tana inihi, "takoto kau ana te rangimarie kua ngaro nga tangata. " Heoi, e taea hoki te aba, i nga mahi a Tane hei tokotoko i a Rangi raua ko Papa—tona tukunga iho ngaro kau te tangata. Ka nui hoki te ahua tika o te panui a Karaitiana ma i kitea e matou i roto i te Waka Maori mo te korero a tetahi Hau Hau ko Hapi raua ko Whakapati. Heoi ano NA NGA. WHARAU. [No te rangi tonu i oti ai tera Waka Maori o te 28 o Oketopa i tae mai ai tenei reta ki a matou. Mehemea kua tae wawe mai kua taia atu i reira ai. ] Wairoa, Oketopa, 1870. Ki A TE KARINI, — B hoa tukua atu ta matou reta ki nga tangata o te upoko o te Ika. E hoa ma, tenakoutou. Tenei kua kite matou i ta koutou reta—e pai ana. Tena hoki kua tae atu etahi whakahoki a nga tangata o Heretaunga mo ta koutou reta. Koia tena, ko nga tino kupu tena hei whakahoki mo taua reta a koutou. Tena ano etahi kupu kei a Ngatiporou, kei a Wanganui, otira kai nga iwi e piri ana ki a te Kuini. Tenei hoki ta matou kupu ki a koutou. Me haere koutou ki te Hau Hau, ki etahi o koutou, ki nga tangata kino i runga i te motu nei, whakaako ai i a koutou mahara ki a ratou. Tena pea ratou e whakarongo ki a koutou no te mea hoki he Hau Hau koutou—tena ratou e rongo ki a koutou.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. E hoa ma me haere koutou ki te Hau Hau, ka rongo mai ki a koutou katahi koutou ka tahuri mai ki nga tangata o te Kawanatanga whakaako ai. Kia tere te haere kia kitea hoki e matou to koutou kahaki te pehi i te kino i runga i te motu nei. No te mea hoki ko nga tangata kino tena ko te Kooti, ko Kereopa, me etahi atu. Ko nga tangata kohuru ena, me haere koutou ki a ratou— he tino Hau Hau hoki no koutou, tena e rongo ki a koutou. Tena ra, haere—kia tere, kia tere. Na matou katoa tenei wha- kaaro, timata mai i Mohaka, te Wairoa, te Whakaki, Nuhaka, te Mahia, Nukutaurua •—te kainga i whakatipuria atu ai koutou— nana tenei whakahoki mo ta koutou reta. Na matou katoa, na Kapene Tiki, na wai atu, na nga RANGATIRA O TE WHAWHAI. [He reta whakahoki tenei mo te reta a nga Hau Hau o Wairarapa i puta i roto i te Waka Maori i mua tata atu nei. He tono na aua tangata kia whakamutua e te taha Kawanatanga te patu i te Hau Hau o te motu, kia waiho kia noho ana kia ta te manawa. Kua puta te reta whakahoki a nga rangatira o Heretaunga i tera nupepa. ] Ko te tima ko te Runa (Luna) e rere mai ana i Po Neke i enei rangi tonu, e rere ana ki Turanga— ko te Kupa kei runga, e haere ana ki taua kainga. Ka tae mai ki konei ka eka atu a te Kaka. Ko Karai- tiana Takamoana me etahi atu o nga ranga- tira maori o Heretaunga e haere ana hoki. Ko te Kai-tuhi o te Waka Maori tetahi e mea ana kia haere. Ko te Kooti Whakawa Whenua Maori ka tu ki taua kainga i te 25 o nga ra o tenei marama. I mua tata atu ka mate a Puku. I maru tona ringa tae noa ki te tuki i roto i te mahini haro muka a te Haritini. Muri mai ka mate ano tetahi tamariki pakeha i taua mahini—i pena ano me Puku, i maru te ringa. Kua tapahia e te takuta taua ringa. Engari tenei e ki ana tera e ora. Ko te Pakipaki te kainga o Puku. I te Ratapu, te ono o nga ra o te marama nei ka mate i roto i te wai ki Nepia nga tamariki pakeha tokotoru. He kaukau tanga i mate ai. Kua kitea nga tinana kua- tanumia. I te Ratapu i muri tonu iho, te 13 o te marama, ka tanumia te whaea o etahi tokorua o ratou—i mate kongenge. E ki ana era e tae mai ki Akarana te tama a te Kuini i nga ra timatanga o Ti- hema. Nga korero mai o te Wairoa e ki ana kua tokomaha nga Hau Hau nga hoa o te Kooti kua tae mai ki taua kainga—kei te Uhi e noho ana. I haere mai ratou i runga i te whakaaro pai o te Kawanatanga. E ki ana kei Waikaremoana a te Kooti, kua tokoiti nga tangata kei a ia inaianei. Kua hokihoki ki ona kainga, kua matemate etahi i te mate uruta, i teaha ranei ? Na te wahine a te Kooti te reta ki a Paora te Apatu o te Wairoa, he ui ki te whakaaro o te Kawanatanga mehemea he pono ranei te maunga rongo i rongo ai ratou. Kotahi te pauna moni i rato i taua reta raa Paora. Hei aba ranei tona pauna paru i te toto o te tangata ? Tetahi korero e ki ana ko Rewi te Nau raua ko Kuare (he herehere anake no Wharekauri) kua rere mai i roto i te Hau Hau—kei te Whakaki e noho ana. Engari e rongo ana matou kai te noho whakahihi aua tangata. Ko tetahi o raua (ko Kuare) e ki ana mea ake pea te- tahi pakeha e noho ana i te Whakaki ka kitea e takoto mate ana i te koraha. Mana pea e kohuru ?—inahoki te ahua o tana ki. Ma tupato aua tangata—ki hai i tukua mai kia tutu ano, engari kia noho pai. Ko Nepia Tokitahi, no nga herehere ano o Wharekauri, kua hoki mai ki roto ki nga tangata o te Kawanatanga i Opotiki, ratou ko etahi tangata tokoiwa me nga wahine tokoono me nga tamariki tokorua. Ko te Makarini kua riro atu ki Mana- watu. E mahia tonutia atu ana te waea i Taupo ka haere atu ki Tauranga—i tenei takiwa ano. Ka tata te timata te mahi i te rori ki Tamaki. He rori whaiti marire ia, otira ka puta ano te kaata me ka oti. Ko te Rere- wei ekore e mahia inaianei no te mea ki hai ano kia whakaae nga maori ki nga moni e paingia ana e te Kawanatanga hei utu mo taua whenua. He kuaretanga tenei no nga tangata o roto o nga Karaati, no te mea ekore e whai tikanga o ratou wahi e puritia ana i taua whenua hei wahi mau ki a ratou. Te whakaaro ratou raa te rerewei kia oti ka tika ai aua wahi porotaka. Ka oti te rere- wei ka nui te pakeha e pirangi ki te tango a reti aua •wahi, ka nui hoki te moni e huri mai—ka nui hoki te mahi ma te tangata. Ina te kore be takoto kau noaiho, te ai he tikanga—ko tona ahua tonu tena ki te kore e oti te rerewei. He mea iti te moni utu mo te whenua, he mea nui te moni e kitea i runga i nga mahi me ka whakatuheretia te whenua. Ko te rori ka timata nei te mahi ekore rawa e rite ki te rerewei—ekore hoki e nui nga utanga ki runga ki nga terei e toea ana e te kau, tetahi he utu nui he mahi uaua hoki. Ekore e manaakitia nuitia e te pakeha. Tokotoru nga pakeha mohio kei Kai- manawa inaianei e kimi koura ana. Kua kite ratou i te koura ki reira, otira e kore e mohiotia inaianei tera e nui ranei te koura kia tika ai te mahinga, kaore ranei. I roto i te kirikiri pango nei tenei koura e kitea ana. Tera, ano pea tona wahi i puta mai ai. kei roto kei nga hiwi. Waiho, mana e kite. E ki ana kua kitea hoki te koura ki Po Neke inaianei. Ho mea ta na HEMI WURU i te whare ta nupepa i Nepia noi.