Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 6, Number 12. 27 January 1870 |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 12. ] NEPIA, TAITEI, HANUERE 27, 1870. [VOL. VI. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI nga moni 12s. a Ihakara o Patea mo tana nupepa; te 12s. hoki a Karaitiana o taua kainga ano. Na Paramena Oneone te 10s, na Tare Neana pakeha 20s. Ko te Makarini tena, to tatou hoa tawhito i Heretaunga nei, kua tae mai ki Tauranga ki te titiro i nga mahi o tera kainga, ki te whaka- takoto tikanga hoki e tika ai nga Kai-whakahaere tikanga o reira. E whakapai ana matou ki nga iwi e awhina ana i a ia i runga i ana mahi whakamarire i te motu nei—kei a ratou te ura o te ora, te ara o te rangatiratanga. Kaua e ki ko te pakeha anake mana e mahi nga mahi o te pai, engari me hui tahi nga uaua o te pakeha raua ko te maori ki te whakaputa i nga tikanga e tika ai te katoa. Ko te Makarini inaia- nei te tangata kua wkakaritea e te nuinga o te pakeha o te motu nei hei tangata whakahaere i nga tikanga O O o te whawhai me nga tikanga o te pai, hei takawaenga hoki mo nga iwi e rua—ara, te pakeha me te maori. He tika hoki ta ratou whi- riwhiringa ki ta matou titiro, no te mea he tangata mohio ia (a te Ma- karini) ki te reo me nga ritenga me nga whakaaro o tetahi taha o tetahi taha—o te pakeha, o te maori hoki. Mo te pa atu nga iwi ki a ia ki te korero, e mohio ana ia ki nga rerenga whakaaro me nga hiahia me nga kokorutanga o te ngakau me te ahua tonu o tetahi o tetahi. Na, ko te painga tena. Ko te tangata tauhou, te tangata kaore ano kia maoritia, ekore e tika ki taua mahi ki ta ma- tou whakaaro. No te mea hoki e / haere taha ana tona matauranga, ki te taha pakeha anake—ma ona Kai-whakamaori ka rongo ia ki nga korero a nga iwi maori. Na, he mea ano ka marama te whakamaoritanga a te Kai-whakamaori he mea ano kaore—kia tino mohio rawa te ta- ngata ki nga reo taua rua (te Inga- rihi me te Maori) katahi ka marama tana mahi, kaore ranei. No konei i ki ai matou ka tika te Makarini hei tangata whakahaere i nga tikanga, no te mea e korero ana koutou ki a ia he kanohi he kanohi, e whakarongo pu ana ana taringa ake ano ki te korero. Tetahi kua matau noa atu koutou nga maori ki a ia; he hoa tawhito ia no koutou, kua kite koutou i ona pai i ona kino—kua mohio hoki koutou he tangata manaaki ia i nga maori. Ko tenei ka ki ano matou kia kaha koutou ki te awhina i a ia i runga i ana mahi, no te mea ko ia te tangata e mohio ana ki te whaka- haere i nga tikanga e kotahi ai tatou, e tau ai hoki he mariretanga ki to tatou motu. TE WHAWHAI. Ko ta tatou i rongo ai ki Nepia nei i te putanga o tera nupepa ko Topia raua ko te Kepa me to raua ope e 500 e whai ana ki a te Kooti i te taha ki runga o Whanganui. Te rongo kua puta mai i muri nei e ki ana no to raua taenga atu ki Taumaranui, te kainga i noho ai a te Kooti, kua kore ia— kua riro he wahi ke. I roa te ope o Topia ma i te waipuke, i kure ai e hohoro te tae ki Taumaranui. Ue nui nga maara kai a a te Hau Hau i kitea e te taua ki reira, • e ki ana ka taea pea te 50 eka—me te mea e whaka- arongia ana e te Hau Hau hei kainga tumau ia mo ratou. Ia Topia ano i Taumaranui katae atu ki a ia te karere o te Kingi (ko Opero kowai ranei tona ingoa), Le ki atu kia kati te whai i a te Kooti no te mea kua whaka- rongo ia ki a te Kingi ana korero, a kua noho i raro i te atawhai me te mana o te Kingi. Tena hoki te ope o Waikato i whaka- tika mai i tona kainga he haeremai he tiriwa i waenganui o te Kooti me Topia ma, nga kai whai—he whakaora hoki i a te Kooti. Ko tetahi ope i haere ki te tiki i a te Kooti kia haere ki a te Kingi. Ki atu ana a te Kooti ekore ia e pai, ka kore e haere tahi i a ia ona kino ki te Kuiti me kawe e ia ki tetahi wahi. Heoi, whakatika ana haere atu ana ki Patetere ki te kainga o Hakaraia
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. o Ngatiraukawa, te hoa o tera tangata kohuru o Kereopa. Ki atu ana a Topia ki a Waikato ekore e mahue i a ia te whui i a te Kooti; kua puta tana ki kia mau i a ia, a ka whai tonu ano kia mau ra ano— ahakoa tae ki roto ki Waikato ka whai tonu anon ia. Tetahi rongo o muri mai nei ko te ope o Topia raua ko te Kepa kua tae ki Titiraupenga, kui te taha hauauru o Taupo, e whai haere ana i runga, i nga takahanga o te ope o te Kooti. Ko to pukapuka a Topia raua ko te Kepa kua tuhia mai ki a Kanara Makitanara he ki mai ekore e mahue ta mua whai i a te Kooti. Ko taua kanara Makitanara mo ana hoia kua riro atu ki te awhina i taua ope o Whanganui—kua hui tahi pea tenei. He whenua watea te whenua ki Patetere hei whainga ki a te Kooti; ka mahue hoki e ia nga wahi kino, haere: ma ki nga wahi pai—ka pai huki ra. Heoi te wahi e toe ana hui omanga mana ko nga kainga o te Urewera. Iu te tae ki reira tera ano e whaia. He taki haere taria i te kino ki nga kainga katoa e nohoia ana e ia—ko te kino tenei ko te riri, ko nga taua whai i a ia. Ekore matou e whakaputa kupu inaianei mo te mahi a Waikato ki te wha- kaora i a te Kooti. Taihoa kia ata rongo atu tatou nga tangata o konei ki te pono ki te peheatanga ranei o aua korero. Heoi ta matou kupu inaianei koia tenei; —Ekore rawa e mutu te kino i te moutere nei i a te Kooti e ora ana, ko tana mahi hoki be kohuru tonu ho kino noa iho. Ekore e tau te noho o nga iwi noho pai i a ia e haere noa ana. Ko ta te pakeha tikanga e kaha ai ia ko te Kooti kia mau—ekore hoki e mahue te whai. Kaua hoki nga iwi e manaaki i a te Kooti—ki te mea ka ma- naakitia he manaaki tana i te kino. Heoi te kupu inaianei. No muri i te tuhinga o nga korero i runga ake nei kua tae mai ano he rongo ki Nepia nei—koia tenei kua tuhia ki raro iho. I te 20 o nga ra o Hanuere nei ka hui te ope o Topia raua ko te Kepa e 400 ka hui ki te ope o Kanara Makitanara i Waimahana. I te aonga ake o te ra (te 21) ka ahu katoa ki Patetere. Ko te Arawa hoki e huihui ana ki Rotorua; ko Kanara Pereiha me tona tohu kua whakatika mai i Tauranga e anga mai ana ki Patetere ano. Ko te Kooti, ko Hakaraia, me Kereopa kei Tapapa, te pa o Hakaraia e tata ana ki Waimahana. Tena te reta a Ngawere Tauporu kua kitea e matou, he mea tuhi mai i Ohinemutu. E ki ana tokorua nga tangata kua tae ki reira, i te 16 o Hanuere, he morehu no Patetere. E ki ana taua reta heoi nga tangata o taua kainga i puta i a te Kooti—ko etahi katoa, nga tane me nga wahine, i mau katoa, i patua ranei i whakaorangia ranei. Ko te pa o te Kooti e ki ana aua morehu kei Pakaraka i te tapa o te Ngaherehere i Tapapa te kainga o Hakaraia. Kei Tauranga te whakaaro o te Hau Hau kia tikina kia patua. Otira kei te noho tupato tera kainga, ko Kanara Pereiha hoki i anga mai i reira he whaka- taki haere mai i a te Kooti. Ko tenei pea kua riri tenei; ekoro e mohiotia te haora, te miniti ranei, e puta mai ai te rongo o te whawhai—he pai kia mau te Kooti me ona boa. Ko te huarahi atu i Nepia ki Aka- rana ma roto i Waikato i katia ra i mua atu nei kua tuwhera inaianei—kai te haere tonu nga karere ma reira. Ko Raka kei Taupo—nana te pukapuka mai ki Nepia mo Ngatituwharetoa e hiahia ana kia uru mai ki roto ki te Kawanatanga. No to 27 o nga ra o te marama nei ka tae mai ki Nepia nei te tima a te Rangatira, i rere mai i Akarana. Na reira mai nga korero ko te Makarini kua hoki ki Akarana. Ko te pukapuka a Kanara Makitanara kua tae ki a ia. Ko te ope o Makitanara i tae ki te Papa i te 24 o nga ra, o tenei marama. Ko taua kainga, ko te Papa, e tata rawa ana ki te wahi e noho ana te Kooti—e rima tonu maero te pamamao atu. Ko etahi o nga tutai a te Hau Hau i mau i te ope o Makitanara—kotahi i mate, tokotoru i mau ara me te wahine. E korero ana ratou, nga herehere nei, ko Hakaraia me te Waru koi a te Kooti e noho ana. I kia Kanara Makitanara i te aonga ake o te ra, te 25 o te marama nei, ka tikina ka riria te pa o te Hau Hau. Kua hinga pea tenei— mea ako ka rongo tatou. TE KOOTI. I ROTO i te marama kua hori nei kua mea Pata (Firth) pakeha nei kia kite i a te Kooti, He pakeha na Wi Tamihana Tarapipi taua pakeha. Na te Kooti i tuhi mai te reta ki a ia ki tona kainga ki Matamata kia haere atu ia kia kite i a iu ia. Ka whaka- ritea te wahi hei korerotanga mo raua ko te tanumanga o Wi Tamihana ko Tauranga Moe. Te haerenga atu o taua pakeha raua ko tona ki whakamaori ka tae ki te Tekoteko e tu ana i reira ka kitea nga tangata tokorua e tu aua i te. Ka anga mai tetahi ki a ia ka ki mai, " Ko te Kooti au"—ko tetahi o ana ringa i tua i tona tuara e buna ana. E rua ona hoa mau pu, he hawhe kaihe—ko tona wahine tetahi. Ki hai i taro ka puta mai nga tangata e wha te kau, nga hoa o te Kooti—• mau pu anake. Ka mea te Kooti ki te whakamutua te whai i a ia ka mahue e ia te riri ka tahuri ki te ngaki whenua! Koia kei a ia! E ki ra rae tuku noa atu e ia ona hiahia ki te kohuru ki te patu ki te muru i nga wahi katoa o te motu, muri iho no te hohatanga ka noho pai ka noho ora! Katahi marire te tangata ngawari, te tangata whakaaro rangatira ko te Kooti! Tenei te ki a Ngatikahungunu; —"Ekore e ware nga mahara o te Kaiahurahanga. " Ekore e pai te Kawanatanga kia tahuri ki te hunga kohuru ata korero marire ai. Engari
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI, rue tuku katoa mai e ia ona hoa kohuru me ia ano hoki me ana pu katoa ki a te Kawanatanga, ka te tikanga mona i te Kawanatanga—mo te mate, mo te aha ranei. Tena ho whakatakoto tikanga mana O ma te kohuru—kauaka. UE RETA TENEl NA REWI MANU HIRI. Te Kuititanga, Hanuere 16, 1870. Ki a Topia Turoa. Ki a Tahana. Tena koutou. Rire, Rire, Pai Marire. E tama te hupu. E pa, e te matua o le kororia, te kai here i au ki te ao. Whaka- haritea ahau ki tou kororia. Na, e pa, aukahatia te ao, no te mea kua taha matau te puna wai ora. kua taha maui te puna whero. Otira, e pa, whakatupuria te iwi kia kotahi, kaua e wehewehea. Heoi te ki ; arewa a te Atua. Naku i tuhi, Na MANU. HE ORAITITANGA. TENA te manu nui kei etahi o nga whenua i Uropi, ho Ikara (Eagle) tona ingoa—ko Amerika hoki tetahi nohoanga o taua manu. He manu nanakia taua manu. Tana kai ko nga o ro ngahere, he mea kahaki ki runga ki te rangi ka tae ki tona ko- whanga ki runga pari ka kainga. He mea ano he tamariki tangata nei ano tana kai, hopukia ai ki ona matikuku ka mau atu ai. Ka tuwhera nga parirau o taua manu ka taea te tekau (te tekau ma rua ranei) putu te whanui. No te ra i mua tonu o te Kirihimete i te tau 1868 ka kahakina e te Ikara tetahi tamaiti i Tenehi (Tennesse) be kainga kei Amerika. He tamaiti tane taua tamaiti katahi ano ka ako ki te haere. No tetahi rangi ka ngoki haere atu ia i te whare o ana matua ka tae ki waho ki te marae o te kainga. Tena te Ikara e rere ana i runga, no te kitenga mai i te tamaiti ka tuku whakarere mui ki raro ka kapohia iho nga kakahu o te tamaiti ki ona mati- kuku ka riro ka hikitia atu ki runga ka whakaarorangi haere i runga tonu ake o nga rakau o te ngaherehere e tu ana i reira. Ka kite te kai hiki, he wahine, ka haere ka whai ma roto i taua ngahere. Kotahi maero me te hawhe e haere ana tana wahine, he oma tonu te haere, ka puta ki te parae; katahi ka titiro atu ki runga, aue ra ! ko te manu tonu tena e heke mai ana ki raro me te tamaiti ano i nga matikuku e mau tonu ana! Tau rawa iho taua ikara i te taha o tetahi awa. Tera te tangata a pupuhi manu ana mana i reira. Tupono marire ana te pakutanga o tana pu ki te taunga iho o te Ikara ki raro, katahi ka, oho te Ikara ka rere ano ka mahue tona kai— te tamaiti ra. No te marangatanga ki runga o te manu ra ka maanu tonu i runga ake o te tamaiti ra, e mea ana kia tuku iho ano ki tona kai. Ka hamama te waha o te wahine ra, raua ko te tangata i te pu, ki te umere me te puru ano te tangata i tana pu, katahi ka mataku te manu ra ka rere tonu utu. Heoi ka ora te tamaiti, ko nga kuhu anake i pakaru. Ka tae atu te wahine ra ka whakamarie i te tamaiti e tangi ana, muri iho ka whakahokia atu ki ona matua hei haringa mo o raua ngakau. PANUITANGA. TENEI kua waiho e nga maori i taku whare i Miani te KAU MA RUA TERA hoiho me nga Kara e rua. Ki te kore e tikina mai e nga tangata nana i roto i te wiki kotahi e takoto atu nei penei ka hokona atu e au hei mea moni whakarite mo tuku mahi—inahoki e waru rawa nga marama e takoto ana i au. Na WIREMU HIRA, Kai tuhi Tera Miani. HE PANUITANGA. HE panui tenei naku kia rongo mai nga tangata. No te mea he takiwa ra- wakore tenei ka whakaitia rawatia e au nga utu o nga waipiro me nga waina e tangohia a karanatia (ara e tangohia nuitia ana) i roto i taku whare. Kotahi tonu pauna e e rua hereni me te hikipene mo te Karana kotahi. He maka noa tenei hoko. Na MAKI MARE, Te Awapuraho. He mea ta na HEMI WURU, i to whare ta o te Haaki Pei Herara, ki Nepia i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.