![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 6, Number 10. 30 December 1869 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 10. ] NEPIA, TAITEI, TIHEMA 30, 1869. [VOL. VI. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. ME homai e Matiaha te 12s. katahi ka hoatu he nupepa mana ki te Uhu Uhu. Kua tae mai te reta a Nikera Mataheke o te Awa-a-te-Atua. E aroha atu ana matou ki a ia mo ana hanga kua wera i te ahi i roto i tona whare. He tika kei a ia, he nui rawa ona hanga kua pau—otira e taea hoki i a matou te aha? Ekore hoki e toe i tena tangata i te ahi—he tino toa taua hoki ia. Engari pea me ki atu a Nikera ki ona wha- naunga kia kohikohia he rawa mana i roto i a ratou. Ko ta te pakeha ritenga tena, Me homai e te Wanikau raua ko Heketa te Reiti nga moni mo a raua nupepa, ka kore ka whakamutua te hoatu nupepa ma raua. Ko etahi tangata atu hoki kai te kore tonu e whakaaro mai. E manawanui noa ana te kai tuhi o te nupepa. E nui ana hoki te mahi o tenei hunga, kaua nga tangata e whakaaro kore—engari kia hohoro te whaka- rite. HE hanga whakangaro te whawhai i nga mahi whakawhairawa, he hanga here i te uaua o te tangata—ekore hoki e puta nga whakaaro ki runga ki nga mahi o te ora, o te whakara- ngatiratanga. I penei ano hoki te ahua i tenei motu i taipuatia e te kino. Mehemea i pai tonu to tatou kainga, mehemea i mau tonu te marietanga, penei kua kite noa atu tatou i etahi mahi a te pakeha e ngaro ana inaianei, penei kua tae mai ki konei etahi o nga tangata whai moni o rawahi, kua nui nga mahimaori, kua kake to tatou motu. Na nga mahinga koura (nga tikini) i ora ai tatou, tetahi wahi, inaianei— na nga huruhuru hipi hoki. Me kore aua mahi kua mate rawa tatou, kua rawakore noaiho. Heoi rapea te mahi ma te tangata mehemea i pera he whakatupu noaiho i te kai mana, ka kainga ake ka pau, muri iho ngongoro kau ana te ihu i te moe; kaore he mea hei whakataki mai i te moni, i te taonga, i te tangata hoki, ki uta nei—ka rawakore te pakeha raua tahi ko te maori. Ekore e riro mai he moni hei takahaere i roto i a tatou i nga mea e mahia ana e te tangata hei taonga mo konei noaiho nei, no te mea kei rawahi te putake mai o te moni. Engari nga mea e mahia atu ana i konei hei hoko atu ki Ingarani me etahi whe- nua, katahi nga mea e riro mai ai he moni ki to tatou motu hei whaka- rangatira i a tatou. Na te huruhuru hipi i whai rawa ai te motu nei i mua; inaianei kua timatatia e te pakeha tetahi mahi whakataki moni mai, ara he muka. Kua rahi te utu o te muka ki Ingarani inaianei. Kua kite pea etahi o koutou i nga mahini haro muka a te pakeha e mahia ana ki Akarana, ki Po Neke, ki Here- taunga nei ano, ki etahi atu wahi maha o te motu nei. Otira ko nga mahini kua tae mai ki Niu Tirani nei e ki ana ehara i te mea pai rawa, kaore e riro rawa te koka. Engari tena ano te mahini hou kei rawahi, e ki ana e tino ma rawa ana te muka i te mahinga a taua mahini—tenei ake pea ka kawea mai ki konei. Ka pai ano te haro o te muka ka rahi te utu, ka kino ka iti iho te utu. E mea ana matou ekore e maha nga tau ka rite nga muka e kawea ana ki Inga- rani ki te huruhuru te huhua o nga takahi—inahoki kua nui te hiahia o nga pakeha kia mahia taua mahi inaianei. Me koutou hoki, he mahi pai tena ma koutou ma nga maori. Me titiro koutou ki ta te pakeha tana mahi, a ka tohungatia koutou ka tangohia etahi mahini ma koutou ka tahuri ka mahi—ina te kore he haro a ringatia. Engari kia maroke rawa te muka te tauraki ki te ra, katahi ka pai ki te uta ki runga kai- puke. He mea ka te mea maku; ka roa e takoto ana ki runga kaipuke ka pumahu ka ka tonu iho—he ka torohu, a wera tonu te kaipuke, ekore e taea te tini. E penei ana hoki te huruhuru hipi—he ka te mea maku. Kotahi te kaipuke i rere atu i Akarana i era marama, he huruhuru he muka nga utanga. To- tahi ka rima marama o taua kaipuke
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. e ngaro ana i te moana a kaore nei ano kia tae ki Ingarani, ko etahi kai- puke e rere ana ki reira ka toru marama ka tae. Ko te " Matoaka " te ingoa o taua kaipuke. Etoru rau ma rima nga peeke muka i runga— hui nga moni e riro mai mo nga muka me nga huruhuru o runga o taua kaipuke me ka hokona ki Inga- rani ka taea te whitu te kau ma ono mano, e waru rau e rima te kau ma tahi pauna moni! E manukanuka ana nga pakeha o Ingarani ki taua kaipuke; e whakaaro ana kua wera atu i te moana me ona tangata e wha te kau i eke atu i konei—hui ki nga heramana ka nui atu i te rima te kau. Kotahi hold tera kaipuke i mua tata atu, ko te Puru Tiakete (Blue Jacket) te ingoa, i wera i te moana—he huruhuru nga utanga. I eke nga tangata ki runga ki nga poti e wha ka mahue te kaipuke i te moana—e toru o aua poti i kitea e tetahi kaipuke i te moana, ko te ' wha i ngaro tonu atu me nga tangata i runga. Na, ki te mahi koutou i taua mahi a mua ake, kia mohio rawa koutou, me tauraki kia maroke rawa te muka. He nui rawa te harakeke e tupu ana i nga wahi repo i Heretaunga; he moni anake taua hanga. Engari e hangakinotia ana e koutou—ara e tahuna ana ki te ahi. He mea he rawa tenei, he moumou taonga. He mano nga pauna moni kua pau noa i a koutou te tahutahu ki te ahi. Engari me tiaki e koutou nga harakeke hei reti ki te pakeha, hei mahinga ano ranei ma koutou a muri ake nei. HE tau hou tenei ka timatatia. Kua nui nga raruraru o te motu nei i te tau kua hori atu, kua nui nga tangata i mate i runga i nga tikanga o te he noa- iho, o te kohuru, o te kino tonu iho— kua nui hoki te pouri kua tau ki runga ki a tatou mo nga mahi pohehe a te hunga tutu. I tera Kirihi- mete e pouri ana te motu mo nga ko- huru o te ngarara nei a te Kooti—te kohurutanga i Turanga i etahi atu wa- hi hoki. Otira inaianei e puta ana te- tahi wahi o te haeata o te rangi—meake ka marama. Inahoki kua omaoma te Kau Hau ki waenga koraha haere ai, tona putanga mai he penei rae te kuri mohoao—he haere whanako i te po, he wehi koi mau ia. E mea ana matou meake ka ngaro te ingoa o te Hau Hau i tenei motu, ka waiho e tera whakatu- puranga hei korero nehera maua. Ko te ingoa o te Hau Hau i tenei whaka- tupuranga hei whakawehi tamariki inaianei, ka mutu maua. Tera ano pea tatou e kite i tetahi riri a muri ake nei a taua hunga, inahoki toua ahua nei— otira he riro i a ia te mutunga i kore. E pena ana tona kaha inaianei me te mura o te ahi kawhano ka mate—e ka whakamutumutu aua. Kua kite etahi iwi o te motu nei te he o te mahi a te Hau Hau, a kua tahuri mai ratou ki te taha ora, te taha Kawanatanga. Ina- hoki a Topia me tona iwi no Whanga- nui e whakatika ana ki te whiu i te Hau Hau. Ko te taha Kingi hoki i Waikato i pai mai te ahua ki a te Makarini i toua taenga atu ki reira—i whakaae mai ki tana tono kia whakare- rea e ratou te kino me te whawhai, kia tahuri mai ki te pai ki te pehi hoki i nga kino o te motu ratou tahi ko te pakeha. Na, he tohu rangimarietanga tenei mo to tatou motu. He pai kiu pono rawa te mahi a Waikato kia kaha rawa ratou ki te mahi tahi i te pakeha ki te pupuri i te pai kia tau te ranga- tiratanga me te rangimarietanga ki ru- nga ki to tatou motu i tenei tau e haere ake nei, kia mutu rawa atu te tau kua kore te kino kua nui te ora. Tenei ano hoki nga tohu e kitea ana i tenei taki- wa o te whairawatanga. Ahakoa te riri, e mahi tonu ana te tangata ki te ngaki i te whenua; e tupu ana te witi, te oti. te paare, te tarutaru, me nga kai maha atu. E taiepatia ana nga whenua, e uaua tonu ana to tangata ki te mahi i nga mahi maori katoa. E uta tonu mai ana te pakeha i ana mahini o rawahi hei mahi i nga mahi—ko te muka nei tetahi mahi hou e mahia ana hei homai rawa ma tatou ki uta nei. Ko nga waea kawe korero nei totahi e mahia ana e te pakeha, puta atu ki nga wahi kei tawhiti; inahoki Taupo kua taea e te waea—he nohoanga hoki tana kainga no te Hau Hau i mua ai. Ko tora moutere ko o Ngaitahu kua whiti- kitia ki tenei—na te waea i whakata- kototia ki raro i te wai nana i whitiki. E mahia ana hoki nga rori; puta atu puta mai, ripeka atu ripeka mai, hei haerenga mo te tangata. Ko te koura hoki tetahi e kimihia ana e kitea ana i etahi wahi maha o te motu nei. Na, he tohu no te pai no te ora katoa enei mea e mahia tonutia ana i roto i te wa o te riri. A, kia kaha tatou te mahi tahi i aua mahi kia tika ai te karanga nei, ara; —Kia ora. kia hari, tatou i tenei tau hou e haere ake nei. " TAUPO. Ki hai i korerotia e matou i tera nupepa te haerenga o te Omana raua ko Raka ki Taupo i te marama kua hori nei. Ka tae raua ki Tapuaeharuru ka haere atu ki To- kaanu. Ka rokohanga atu i reira a te Poihipi Tuhoukairangi, ratou ko Hohepa Tamamutu, ko Te Kepa, me etahi ata
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. rangatira. Ka whai korero aua tangata ki a raua—mo te pai anake, mo te hapai i i te mana o te Kuini. I haere ano hoki ratou ko Kanara Makitanara ki Rotoaira, ki Papakai, ki Porere hoki, te matenga o te Kooti. Pai rawa ana raua ki te ahua o nga tangata ki a raua—te atawhai me te whakaaro tika. I tae ano hoki raua ki nga pakeha e kimi ana i te koura i Kai- manawa. Kua whakaritea e raua ko te Poihipi mana e mahi te rori hei haerenga kaata i Tapuaeharuru haere mai ki Runa- nga. —ka tika mai i te raorao i raro mai o Kaimanawa. Kua whakaae hoki nga maori ma ratou e tapahi nga pou i Opepe hei pou mo nga waea. Ko te Poora tetahi, te tohunga mahi i te waea, i haere tahi i a raua. Kua kite e taua tangata tetahi ara hou mo te rori kaata atu i Tarawera tae ki Rangitaiki. He taonga nui rawa tenei ma nga tangata o uta, te rori nei me te waea— to ngaua te waewae e te pakiaka te aba, ko to kai hoki me te taonga ka tuwhera tona ara. He pai kia kawea rawatia aua rori ki Waikato, ki Tauranga, ki Whanganui hoki. Tieni pea te takiwa e whakaae ai nga iwi o era kainga kia peratia—hei painga hoki mo o ratou kainga. TE WHAWHAI. KAORE he rongo o te whawhai. E korero- tia ana kua tae te Karere o te Kingi ki a te Kooti raua ko Kereopa he ki utu kia noho marire raua, kia whakamutua te riri —ko Aporo te ingoa o te Karere. Ka ki mai raua ekore e whakamanawa e raua nga Ture o te Kingi; engari me haere raua ki Tokangamutu ki te whakatakoto Ture mo te motu. Te hokinga o te tangata nei, o Aporo, ki a te Kingi; ka rokohanga iho e haere ana ki Mokau. No te rongonga ki nga korero a te Kooti raua ko Kereopa ka hoki ki Tokangamutu ka tonoa nga tangata hei whakawhaiti i ona hoia. Ko nga korero enei i rongo ai matou—mana e pono mana rangi e panui, ekore e ngaro apopo ake nei. Engari a Topia raua ko te Kepa o Wha- nganui kua whakatika me to raua ope e ono rau—e haere ana ki te whai i a te Kooti. E ki ana kei Onehunga i te Ngaue (he awa) taua tangata e noho ana me tona ope e 300. HE HUA WHAKAMONOA. TENA te pikaokao a tetahi pakeha i rawahi Ka whanau nga hua o taua pikaokao ka noho ka awhitia. No te paopaotanga ka puta mai nga manu ki waho, kotahi tonu te mea kaore i pakaru. Ka tirohia e te pakeha taua hua ka mahara ehara i te mea pirau, he taumaha hoki. Katahi ka wahia, no te pakarutanga ka puta mai ki waho he ngarara! Te ingoa o taua ngarara ki te pakeha he "Paraka" (frog). He koti- whatiwha te kiri, ko etahi he kakariki, ko etahi he ahua ke atu. Ko te rahi me te hua parera nei, he mea keokeo te kumu me te upoko, ka tuwhera te waha—me te mokopapa. Ona nohoanga kei nga repo. Ko nga waewae o muri be roa, ko nga peke he poto hei kautahoe mana i ro wai—ka haere i uta i te tahataha o te repo he moko- whiti tana haere. Kei Akarana inaianei taua hanga. E maharatia ana he kainga na taua pikaokao i te hua o taua ngarara nei i tupu ai taua mea i roto i tona hua. Ko nga hua a taua ngarara he pena me to te ika o te moana nei. KOOTI WHAKAWA WHENUA I WAIPAWA. I mahue tenei i tera nupepa. No te 31 o nga ra o te marama nei ka tu te Kooti Whakawa Whenua ki Waipawa. Ko nga whenua enei i oti i roto i taua Kooti. Waitapuke—52 eka 3 roods. Nga ta- ngata ko Miriama Hira, ko Urupene Puhara me Hohepa te Ringanohu. Tunanui—31, 289 eka. Nga tangata ko Hoera te Karaha, Te Waata Tari, Pera Ngarangioue, Timu. Tamarakai, Hone Rautahi, Paora Kaiwhata, Renata Kawepo, Hare Torotoro, Ngahiwi te Awapuni, rue Rukarei. Otane — 1226 eka. Nga tangata ko Hoera Pareihe raua ko Wiremu Tipuna. Te Koroki—No. 1. Nga tangata Te Hapuku, Te Hei, Te Haurangi, Kingi Waihi, Eraita Nohopapa, Wananga, Pona- tahuri, Hokomata. Te Koroki—No. 2. Ko aua tangata ano. He whenua here enei ki raro nei. Te Apiti—6068 eka. Nga tangata ko Wi Turoa, Te Teira Tiakitai, Hemi Tauha, Maraea Aorangi, Ana Nohotu, Ruka te Ari, Te Orora Hokokakahu, Te Harawira Tatere, Heni Whawhanga, He- nare Matua. Kairakau—8042 eka. Nga tangata ko Hoani te Rangikangaiho, Irihapeti Paewai, Heni Whawhanga, Erihina Te Kiritako, Te Mahihera te Pia, Hanita Te Whitu, Hori Kiokio, Rapaea te Auru, Morena Hawea, Meri Horo. Te Ipu-o-Taraia—451 eka. Nga ta- ngata ko Hoani Waikato, Ihaka Kapo, Pa- hu, Henare Koura, Maata te Heipora, Ka- repa Parengoto, Hohepa te Ringanohu, Te Paea Kihikihi, Rionihia te Hauwaho, Ani Mauruuru. Patangata No. 1—Nga tangata Hoera Pareihe, Wiremu Tipuna, Wiremu Pupora, Raniera Putauhinu, Maata Te Aro, Hemi Waiparera, Natanahira Te Koko, Heni Whawhanga, Pera Pihuka, Potaua. Ehara i te whenua here. Patanga No. 2—Nga tangata ko Hoera Pareihe, Erihapeti Te Kaitoritori, Maika Iwikatea, Tamati Maruhaere, Hakaraia Te Tunu, Henare Pungarehu, Te Hapuku, Te Haurangi, Namana Te Whiri, Te Teira Hikawaha. Ehara i te whenua here. Patangata No. 3—Nga tangata ko Pene- hamine Mutoha, Hoera Pareihe, Wiremu
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Tipuna, Paora Nikahere, Tamati te Maru- haere Te Pouraka, Ruta Takohe, Iritana Hinehe, Roka Kuimara, Kerementa Hu- pata. He whenua here tenei. Ko etahi tangata e tata ana ki taua whenua ko Ihaia Taniwha, Raiha Huango, Ihepera Tumua. (Clause 17, Act 1867. ) Patangata No. 4—Nga tangata ko Te Hapuku, Paraone Hakihaki, Mere Irawaru, Pita Te Pu, Paora Nikahere, Hoera Parei- he, Ropata Te Hoa Kakari, Tamawharu, Karaitiana Te Kahuirangi, Morena Hawea. He whenua here tenei. Ko etahi tangata, kua tuhia o ratou ingoa ki runga ki taua whenua e te Kai Whakawa o te Kooti, ko Hamiora Te Nehu, Rititia Te Urupa, Te Kaninamu, Meretene Ripeka, Ropata Tia- kitai, Te Waito, Onehunga, me Eta Roto- rua. Turamoe. —Nga tangata Mikaere, Ma- rata Pehi, Heni Pohehe, Pane te Urihe, Paurini, Te Retiu, Eria te Waerenga, Ho- komata, Nika Ore, Paramena One One, Ehara pea tenei i te whenua here. Waihi, Tihema 6, 1869. Ki A TE MAKARINI, UA MINITA, Mau e tuku atu tena panui kia taia ki te perehi o Ahuriri. Te timatanga o te tau- tohe ki Waiapu i roto i te tau 1865. Haere ake a Patara raua ko Kereopa e noho ana te iwi Ngatiporou i runga i te whakapono, i te tapu. Katahi ka haria ake e raua to ratou karakia Hau Hau hei titiro ma era nga iwi; e hua ana aua tangata tera e kuare te Hahi ki ta raua mahi—kua mate ra hoki ta te Atua tangata i whakawahi, ara te Wakana. Katahi ka kupapa nga kanohi o te Hahi ki raro, ka matakitaki atu, ka mea; —"Aue! Aue! Kua he tera mahi. " Ka timata to matou riri i konei. Ka timata te whiu i a Patara, ka oma tera; te ai he wha- kaaro ma tera—kua raru te iwi i a ia. Ka noho pea hei mana ma tona atua mo Rura. I te tau 1865 ka timata te whiu a te hahi o te Atua nui o Ihowa i te hahi o Riki; anana! kua mate taua hahi Hau Hau o Patara ma—kua raru noa iho Ngatiporou i aua tangata. Katahi ano Ngatiporou ka whakaaro kia hoki ki te Atua pono o mua. Huia ana Ngatiporou e noho nei kotahi tena, whakatika ana ki Turanga. Ka whiua a Rongowhakaata, kua mate mutu iho. I taua takiwa ano ka timata te kara- nga a te Makarini kia haere ano he ope mana ki te Wairoa. Whakatika ana a Ngatiporou 150, haere ana ki te awhina i a ratou hoa Kawana, i a Pitihera Kopu, i a Ihaka Whanga, i a Paora te Apatu, me ara atu rangatira. Kua tae a Ngatiporou me o ratou rangatira me Hotene Porourangi me Rapata Wahawaha me Rawiri Rukutai me Wiremu Kingi Kuhukuhu. Katahi ka timata te whiu i a Ngatikahuhunu—mate iho te Hau Hau. I te tau 1868 ka timata ano ta matou whiu ki Turanga i a te Kooti ratou ko tona iwi; mate iho, rere ana nga morehu—a te Kooti ma me etahi atu. I te tau 1869 ka pa te whakaaro ki te Ka- wanatanga me karanga Ngatiporou hei whiu mo te Hau Hau o Patea nei puta noa ki Taranaki. Ka timata te rapu i ro te motu. Ehara! kua pae te kaharoa a Nga- tiporou ki uta! Ko te Pakakohi tera iwi, he iwi nui tera—kau ana i te wai tae rawa ki Po Neke. Tenei pea nga iwi Hau Hau o tenei whenua te whakarongo mai ki te mahi a Ngatiporou i Waihi nei—kei te pai ranei ki te titiro a te Hau Hau, kei te kino ranei. E whakamihi ana tenei nga hoia o Waihi nei ki te mahi a te Makarini e rere atu ra i roto i nga iwi Hau Hau o te motunei, te ai he wehinga mai o tona ngakau i te mate. Otira kei roto tona wairua me tona tinana i a Ihowa Atua o te ao katoa. Ka hari te hunga rangimarie, ma ratou hoki e noho te whenua. Heoi ano e nga hoa aroha o te motu nei; me titiro koutou ki a te Makarini, ko ia hei tauira mo tatou katoa. Heoi ano—kia ora a te Makarini me te Pokiha hei whakahaere tikanga mo te motu nei. Ma te Atua tatou tahi e tiaki. Na KAPENE PENEAMINE TUHAKA. Na Ngatiporou WI PAHURU KEWHETENETE, HATIWIRA. TE HOUKAMAU, PAPI TIKANGA, ARATETA TARAO, HAMANA MAHUIKA, WI HAUA, RIHARA PAIPA, HAIMONA MOKEKE, WI PATENE TE RANGI, EPINIHA TAHERIRI. Ko te Makarini ma kua tae ki Waihoa (Thames) i te Porowini o Akarana. I hui nga tangata ki Ohinemuri kia kite i a te Makarini. E hiahia ana te pakeha kia whakaae nga maori kia mahia te taha ki runga o Waihou me kore e kitea he koura i reira. Kaore i whakaae te Hira ratou ko ona hoa. Ki ta matou whakaaro e whiua ana e te Hira te rawa mana. He aha kei te mahinga kautanga i te whenua ? Ka waiho te whenua kia takoto noa ana ka ngaro noaiho nga rawa o roto, hei rawa ma te pakeha rawa tahi ko te maori Tenei ake pea kia marama o ratou whakaaro ka whakaae kia mahia. HE PANUITANGA. HE panui tenei naku kia rongo mai nga tangata. No te mea he takiwa ra- wakore tenei ka whakaitia rawatia e au nga utu o nga waipiro me nga waina e tangohia a karanatia (ara e tangohia nuitia ana) i roto i taku whare. Kotahi tonu pauna € e rua hereni me te hikipene mo te Karana kotahi. He maka noa tenei hoko. Na MAKI MARE, Te Awapuraho. He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki Pei Herara, ki Nepia i te Taitei i nga rua katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.