![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 8. 10 September 1868 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 8. ] NEPIA, TAITEI, HEPETEMA 10, 1868. [VoL. V. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI kua tae mai nga reta a etahi tangata, he ki mai ekore ratou e pai ki te whakahoki i nga utu o nga reti, Mehemea he tangata whakaaro ena tangata ki te mate o a ratou pakeha penei kua whakarongo ki ta matou korero—ko tenei e whakaaro kore una e pai ana; ki te mea ka mahue o ratou whenua a muri ake nei katahi ka kore rawa he moni mana. Ka tuaruatia ano e matou ta matou kupu: —" Ka kore he kai o te maara, ka ra- kia i te ra, me kimi he kai ki hea? " Koia hoki me te mahi whangai hipi, ka kore be utu o te huruhuru ekore hoki e taea te utu i nga mom hua mo nga reti—engari kia nga- wari katahi ka tika. HE takiwa riri pea tenei e takoto ake nei mo to tatou motu. Mahara noa me kati i ena riringa, i ena ma- tenga, o mua kua hori nei; otira kai te neke haere mai ano te kapua pouri o te rangi ki runga ki tenei motu— te ika a Maui. Kai te timata ano e te Hau Hau tona mahi i etahi wahi o te motu nei, kai te patu tangata, kai te kohuru, kai te aha; otira ekore e riro ia ia te otinga—kai te noho mahara matou te taha Kuini, nga pakeha me nga maori. Kua matemate i a ia, i te Hau Hau, etahi pakeha rangatira i enei takiwa kua hori nei; otira he ahakoa tena ?— heoti tou to te riri tona ahua. Koi mahara te Hau Hau he kahanga nona te matenga o te tekau tangata, te rua te kau atu ranei; he mea noa tena ki au—e mate ana e ranea mai ana. He penei me te kupu a Ka- whiti, (toa o Hone Heki i te riringa ki te* pakeha i te Pewhairangi): — " He moumou tangata te kakari ki te pakeha. Ka hinga no te maori kaore e taea te whakauru; tena ko te pakeha rite tonu ia ki te kumara, kotahi e tiria atu ki te whenua tinga- huru te putanga mai. " Ke. te Hau Hau nei e mate ana te kau i tetahi riringa, rua te kau atu i tetahi riri- nga; a kei hea ona tangata hei wha- karanea?—te mutunga, ka ngaro noaiho ia ka ora tonu au te pakeha. I etahi riringa oku ki a maua wha- kapakeha ano te kau manu tangata e mate ana i te rangi kotahi—ahakoa tena, kaore ano au kia ngaro noa. Ko tenei e mea ana matou me ata whakaaro marire nga Hau Hau, a ka whakamutua tana mahi tutu. Me nga maori Kuini hoki kia manawanui; tenei ano te takiwa o te haeata o te rangi. RE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHl MAI. Tuparoa, Akuhata 17, 1868. KI A TE KARINI KAI TUHI o IE WAKA MAORI. E hoa tenakoe. Tenei tetahi kohuru kei a matou; ko te whare o tetahi pakeha e noho ana ki Waipiro kua wera i te ahi, be mea tahu marire na tetahi tangata—kua mau taua tangata. No te tekau ma toru o nga ra o Hurae i wera ai, i tae hoki matou ko nga pakeha e noho ana i Tuparoa me maua hoki ko Raniera. I haere maua ki te tangi ki nga pakeha, he nui no te aroha i a maua. Ko te ingoa o taua pakeha i wera nei ko te Waka, ko te ingoa o tona tamaiti ko Hemi Waka. Kaore raua i wera, engari ko o raua taonga me nga mea katoa i wera, kaore i puta ki waho o to raua whare—kanui te aroha o maua ko Ra- niera Kawhi. Te ingoa o te tangata nana i tahu ko Koroniria. Kua mau ia i au; e tatari ana au ki te Kai-whakawa ki a te Piki mana e whakawa taua tangata kino nei. E hoa kua ki atu au ki nga pakeha o to matou takiwa kia kaua e hokoa te maati ki te maori koi tahuna nga whare e nga maori kino. Me tuku e koe tenei ki te Waka Maori. Na to hoa Na te HOTENE POROURANGI. [E hoa e te Hotene tera e kawea mai te tangata nana i tahu ite whare ki te Hupi- rimi Kooti whakawakia ai—he hara nui hoki tona hara. Engari e pai ana ma te Piki te muinga tuatahi, a muri iho ka tukua mai ki te Hupirimi Kooti mana e whiu. I mua ai ka whakamatea rawatia te tangata mo tena hara—ko tenei ekore e pera rawa.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Ko tau e ki nei kia kaua nga pakeha e hoko maati ki nga maori, ekore ra e taea te pera. Na te ngakau o te tangata ia i kawe ki te kino, nana ano—a ko ia ano hoki te utu. ] NGA HEREHERE O WHARE- KAURI. HE mea tuku mai na Erueti Hemara [Edward Hamlin Esq.. ] nga korero i raro nei. Ko ia hoki tetahi tangata i roto i te whawhai ki taua iwi. No te mane te tekau ma iwa o nga ra o Hurae ka rere mai matou i Ahuriri. Ko Kanara Witimoa me nga hoia pakeha kua rere mai i te ratapu ma runga mai i te manuao ko te " Rohario" tona ingoa. No taua mane i rere mai nei matou ka u hoki ratou ki uta. No taua ra ano ka whawhai te pakeha me nga maori o Turanga (e kiia nei he Maori Kawana) ki te Hauhau, ara ki nga Herehere i rere mai i Turanga. Wahia ana nga pakeha ko tetahi matua i piki ki runga ki tetahi taukahiwi i tetahi taha o te huanui, ko tetahi i runga i tetahi taukahiwi i tetahi taha o te huanui. Ka tahuri te riri o te Hauhau ki tetahi matua o te pakeha, te tata mai tetahi matua mo tenei e riri nei i te kino o te whenua. Ka riri, a ahiahi noa te ra, ka kotia te kaokao a muri hoki o taua matua e te Hauhau, ka whati te pakeha, ka pau hoki nga paura. Ko te Kawana maori te tahuri ki te kokiri hei whakauru i o ratou pakeha, parau noa atu ki te karanga atu ki nga pakeha: —"Ta- huri atu, tahuri atu"—tangi ana tapuai oma ana. He mataku kei pahore tetahi wahi kiri o ratou i te mata. Heoi ka riro tonu atu nga kai me nga hoiho a nga pakeha i te Hauhau. Ko Henare Kakapango (me etahi o ona tangata) anake te tangata maia o roto o nga maori Kawana, ki te awhina ki te arataki i ona pakeha i taua po ki tetahi kai- nga moenga mo ratou i te huanui. Nui rawa atu te maia o taua tangata. Kei te kohikohi moni nga pakeha o Turanga hei hoatu ki taua tangata hei tohu whakapai- nga ma ratou mo te maia o taua tangata. Hinga ana o te pakeha tokorua, kotahi te pakeha ko Pero kotahi te maori ko Wi. I haere taua tangata i roto tonu i nga pa- keha kaore i roto i nga maori. Tokorua hoki o te Hauhau no te Aitanga-a-Mahaki; te- tahi no Ngatihineuru hei taina ki a Nikora. I taua rangi ano ka u te Kanara me nga hoia pakeha haere tonu, e haere ana ki te whakauru i te pakeha; tae atu ki Tapatoha ka moe. No te ata ka rongo ki te kakari- tanga nei, ka ki ia kia hokia kia kakaritia ano; otira, ko te mate ngenge o nga pakeha hoki katoa ana ki o ratou kainga. I te ata o te Turei ka rere matou ki uta ka haere ki te whai haere i a te Kanara, ka puta mai te kupu he aha koa waenganui po me haere tonu matou. Katahi matou ka haere; po rawa ake ka tae matou ki reira ki Tapa- toha. I te ata ka tahuri matou ki te mahi rori kia tere ai te maka kai. Ao rawa ake i tetahi rangi ka haere nga tangata maori o Heretaunga ki roto ki Manga Tapua ki te hanga whare hei tunga kai. Ka noho ma- tou ki reira ki te whanga i a Meiha Pereiha me ona hoia; i rere hoki te tima a te Wai- para ki te tiki. 1 te 30 o nga ra o Hurae ka u mai; ka haere tahi matou katoa ki te Hui. Huia katoatia matou 280—120 te pakeha, 160 te maori. Ko Ngatiporou ano hoki i tikina; otira kaore ratou i tae ake— ko to te Aitanga a Hauiti anake i uru ki roto ki taua 280. Katahi rei ka mohiotia kua haere te Hauhau kua anga atu ki te Reinga. Ko te whakaaro ia o nga tangata maori me nga pakeha o Turanga kei te noho tonu mai i te takiwa tonu i kakaritia ra. I te ata o te 31 ka haere katoa matou, ko tetahi papanga i whai i runga i te kau- papa o te Hauhau; ko etahi i poka i te ara tawhito, haere atu i Turanga ki te Wairoa. Moe ana tetahi ope o matou i ko atu o Waerenga o Kuri, ko tetahi i moe atu ki runga maunga. I te ata ka haere ano ma- tou; tetahi ope, me tetahi ope—moe rawa atu matou i te huanui. I te ata po ka maka te Huka atara, na! ehara i te hanga! Ko te ope o matou i whai i te Kaupapa o te Hauhau te ope i tino mate—tae ana te Huka i etahi wahi o te Huanui ki te hope te hohonu. Ka araia matou e te Wai- puke o nga awa—e rua o matou ra ki reira katahi ka puta; puta uaua. Moe atu ki te huanui. I tetahi rangi ka karapiti ma- tou ki tera ope o matou, ko Waihau te wahi i hui ai matou. Kei konei kua ma- harahara hoki nga pakeha o Turanga, i rangona hakiri taua whakaaro nei. I te ata o te 5 o nga ra o Akuhata ka haere ka- toa ano to matou ope tau rawa iho ki te awa ki Whangaroa. Tae tonu atu ka whaka- whiti nga hoia o Meiha Pereiha, nga Wara- natia o Heretaunga, me nga tangata maori hoki o Heretaunga, ka noho ki tetahi taha o te awa nga pakeha me nga tangata maori katoa o Turanga. Ka tahi ka puta mara- ma te ki hoki a aua pakeha me nga tangata maori. Ka roa e totohe ana ka whakaaetia hoki e te Kanara. Ngahuru ma rima anake o te Aitanga-a-Hauiti i haere i roto i a matou. Katahi ka kitea he mate mo matou ka pau hoki te nuinga o nga kai, ma kona ka aha—ka haere tonu matou. Ahi- ahi rawa ake ka kitea nga ahi o te Hauhau. Ko moe matou i te take o Puke Toromiro. I te ata po ka haere to matou ope; ahiahi rawa ake ka tutata matou ki Erepeti, ka kitea atu te ahi mehemea he tangata kei reira. Ka maunu nga kawenga o mua o maua ka kokiritia. Kotahi te kau nana i kokiri, tae rawa atu kaore he tangata kua riro atu i tetahi rangi. Ka pau a matou kai i reira; heoi, i te ata ka mahue a matou paraikete me o matou kakahu ka haere ko te pu me te hamana anake. Ka haere, a waenganui ra ka tae ki te moenga o te Hauhau, kua riro — kotahi tonu pea te haora o te matikatanga atu. Kua ma te kanohi o te tangata i te hemokai. Ka puta te ki a Kapene Ka ki te ai he hoa mona ka haere ia ki te whakataki haere i te Hauhau kia mohiotia ai kei te haere
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. tonu ranei te ara o te Hauhau ma roto i te awa i Ruakituri, kei te para ano ranei i te ara mo ratou ma runga maunga.. Katahi ka matika atu ko te Hemara Kaiwhaka- maori; tokoono o nga hoia o Meiha Pereiha; tokowha nga tangata maori o te Aitanga-a- Hauiti. Ka whiti i te awa ka riro ko te Hemara ki mua haere ai—haere, a kotahi maero me te hawhe e rua ranei ka karanga a Kapene Ka ki a te Hemara: —" Kati ta taua haere, hoki mai. " Ka ki atu a te Hemara: —"Haere mai ki te motu neina ka hoki ai taua. " Te taenga atu ki reira ka kitea atu nga ahi o te Hauhau i mua tata atu. Ka whakahokia te karere ki te Kanara, ka utua ake: —"Hokimai, kei te mate katoa nga hoia. " I tenei takiwa kua runanga nga apiha o to matou taua, a, kua whakaaetia te hoki. Kua hoki ano hoki etahi o nga hoia ki te- tahi kauanga o te awa. Te tino rongonga ina tata te Hauhau ka tahuri ka hoki ano ki te whai i te Hauhau—a te Toa ana hanga! Otira e hara i te totika; kua he noa atu te manawa i te hemokai—ko te ngakau anake e tono nei i te tinana o te ta- ngata. Ka haere, a tutaki tonu atu ki te hoa riri; ka kokiri to matou ope, kaore e kitea i te ururua. Kitea rawatia ake kua eke tonu a mua o matou; ka puhia mai ma- tou e te Hauhau—ka timata tenei te ka- kari. Ko ta haeretanga ki te ahiahi ka kitea te ahua o te whakanoho mai i mua i a matou o te Hauhau; ka whakahokia mai e te Kanara nga Waranatia o Nepia kia whakawhiti i te awa kia haere ake ki te hangaitanga o te hua riri aki mai ai. Ko Paora Kaiwhata ia kua noho noa mai ki reira riri ai tona kotahi. Ta te toa kopu- ra pai hoki! Ka whakawhiti nga pakeha, ka whakawhiti hoki etahi o nga maori. Ka- tahi nei ka mohiotia kei roto matou i te kotikoti e noho ana. Kapi ana a mua, te taha katau, me muri o matou i te Hauhau. Ka puhia o matou, ka whiti i te unga tonu- tanga atu ki uta; kei konei ka tu tetahi o nga pakeha, ki raro iho i te peke maui— puta rawa. Ka hinga ko Rihara, mate ra- wa—no te iwi o Tareha. Ora iti noa ake a Rionihia Taina o Karauria Pupu me eta- hi atu. E heke iho ana hoki te Hauhau ki te tango i taua wahi kia kotia rawatia ma- tou ki roto o ta ratou kupenga; ka ki atu a Te Hemara kia Epanaia me etahi o ma- tou me etahi o tera i te Aitanga o. Hauiti kia puritia taua wahi kia mau rawa. Ka haere ia ki te whakaatu ki a te Kanara i te ahua o te noho o te Hauhau i muri i a ma- tou. Tae rawa atu ka rongo ia kua hinga o matou toa pakeha a Kapene Ka me te Ka- nini—tokorua hoki o nga toa o Meiha Pe- reiha. No te rongonga o te Kanara i te te Ahua o te Hau Hau ka kiia kia whaka- hokihoki matou ki reira. I tenei takiwa kua taea e nga pakeha tera taha o te awa i rawahi tonu ake o te matua o te Hau Hau. Kua hinga tetahi tangata i a Paora Kai- whata, ka hoki etahi i nga pakeha tokorua; ka hinga i tetahi taha tokorua, na te toa o te Arawa i roto i nga hoia o Meiha Pereiha i patu, ko Hetaraka te ingoa. Tokotoru na nga Pakeha—no te Hau Hau anake enei. Hui katoatia o te Hau Hau i mate rawa i kitea putia, i mohiotia ano hoki nga kai- pupuhi, tokoiwa. No to matou whakahokinga i runga i te ki a te Kanara katahi ka karanga te Hau Hau i tana Karanga, "kokiri, kokiri"— hua ake pea ia ko era tu whakahoki he tino whati—ko tenei ko ta te hoia ano ko tana whakahoki, e whakahoki ana me te riri haere tonu—Ka tae ki te wahi i mahara ai te Hau Hau hei matenga ka puritia ka tahi ka tino uaua te riri tutata tonu tetahi ki tetahi, kawe ana tahi, kawe ana tahi, a ahiahi noa whakatangihia ana te piukara kia whakamu- tua te pupuhi—haere mai ana matou noho atu aua te Hau Hau. Kei te mohio matou i hinga mate rawa etahi o te Hau Hau i taua wahi, inahoki kaore ia i whai mai i a matou kore hoki i pupuhi mai i muri. Mei riro taua wahi i te Hau Hau era e rua tekau noa atu o matou e hinga, he wahi whaiti hoki taua wahi. Ka hoki matou ki te amo i o matou taotu. Ko te kino o nga kauanga tini o taua awa; ko te hemo kai e ngau nei; ko te haere tonu i te po a awatea noa, haere tonu i te awatea taea noa a waenganui ra ka tae matou ki Erepeti—te kainga i mahue ai o matou kakahu. Hua noa tenei ka tae mai te kai maka kai—kaore kau ia. Ko te hoiho i patua hei kai e nga kai tiaki o o matou ka- kahu kaore hoki i whaitakiwa kua kore rawa he wahi paku i toe. Pau tonu ake taua hoiho ka haere ano matou ki te whaka- hei i nga kai maka kai; ahiahi rawa ake ka tutaki, he iti ano nga kai—kihai i roa kua pau. Ka tino mahue te Hauhau i a matou ka haere etahi o matou ma Mangaruhe, ko etahi ma Whenua Kura whakaheke ai ki roto ki te Wairoa. Ka nui te whakamihi o te Whitimoa ki te pai o te haere me te ka- kari o nga tangata maori o Heretaunga, me nga tangata hoki o te Aitanga a Hauiti. Ko o ratou Rangatira ko Paora Parau o Tu- ranganui me te Hotene Porourangi—ko tona iwi tuturu ia ko Ngatiporou. Engari ko Ngatiporou te iwi o te Hotene kaore i tae ake. Ka mutu aku korero i konei ka ngenge hoki te kai korero i te roa. Na ERUETI HEMARA. PANUITANGA. TENEI nga pukapuka kei te whare o HEMI WURU e takoto aua hei hoko, ara: — Ko tetahi wahi o te Kawenata Ta- whito Te Kawenata Hou Ko te pukapuka o nga Inoinga o te Hahi o Ingarangi.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. PANUITANGA MAHI MEERA. KA tangohia nga pukapuka hiiri katoa ki te Tari pukapuka tuturu i Nepia, aea noatia te 8 o nga ra o Oketopa e ta- koto ake nei, mo te kawenga i nga Meera i waenganui o nga wahi kua whakaaturia i raro iho nei timata i te 1 o nga ra o Ha- nuere 1869, tae noa ki te 31 o nga ra o Tihema 1869, ko aua ra ngatahi. Nga kainga e haeretia ai. Nga taima e haere ai 1 Nepia ki Porangahau...... Kotahi haereta- nga i roto i te wiki kotahi 2 Porangahau ki Rangiwhakaoma „ „ 3 Porangahau ki Rangiwhakaoma Kotahi haerenga! roto i nga wiki e rua 4 Waipureku ki Pourerere...... Kotahi haerenga i roto i te wiki 5 Hawheraka ki te Kereru...... „ 6 Te Aute ki Patangata...... „ 7 Waipukurau ki te Ruataniwha „ 8 Nepia ki Pekapeka......... „ 9 Neina ki te Wairoa me Turiroa „ 10 Wairoa ki Turanga......... I roto i nga wiki erua 11 Te Tari i Nepia ki te Whata- apuka me nga Meera hoki haere ma runga kaipuke... I nga ra katoa Me takitahi he pukapuka mo enei meera katoa, e kore hoki e ritengatia nga awa whakawhitianga e te Kawanatanga. Mo nga ritenga katoa o taua mahi, me haere ki nga tini kaitiakitari pukapuka i roto i tenei Porowinihi. Me whakaatu i waho i nga pukapuka ka- toa, " He pukapuka mo te meera 1, 2, aha atu ranei tona nama, " me tuhi hoki ki te Tino kaitiaki o te Tari nui i Poneke. Na PITA PAAKA, Tino Kaitiaki o te Tari i Nepia. No te Tino Tari Pukapuka, Nepia, Hepetema 3, 1868. TENEI TE HOKO NGAWARI KEI TE TOA O TE HUTANA KAUA KO TE EAWINI. KUA kite koutou i to maua whare nui i Nepia kua tomo tonu nei i te hanga. Ekore e taea te tatau i nga hanga katoa o to maua whare. Kua kite ra hoki koutou kore rawa tetahi mea e ngaro ana—te mea rahi, te mea paku, te kakahu, te kai, te aha noa atu. E utaina tonutia mai aua i Inga- rani o maua hanga i runga i nga kai- puke katoa o rawahi e u mai ana ki Nepia. Kua puta te rongo ki nga pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o nga hanga o tenei whare—ko ta ratou whare hoki ia e mui mai nei ratou ki te hoko. Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei whare. Ko te tangata e hiahia ana kia ata tau ki tona tinana he kahu mona me haere mai ia ki a maua. Haere mai whakamatauria, Na te HUTANA raua ko te EAWINI. Nepia, Akuhata 29, 1866. PANUITANGA. HE mea naku kia rongo nga tangata o Heretaunga kua whakaturia au e te Kawana hei tangata Ruri whenua i runga i te ritenga o te Kooti Whaka- wa Whenua Maori. Tetahi hei tangata Kai Whakamaori au mo taua Kooti. Naku ua TEOTI WAKANA. TENEI TE TAONGA! TENEI te taonga kei au e tu ana, ara ko aku tera hoiho, ko aku paraire, ko te tini noa atu o nga hanga mo te hoiho, mo te kaata. He mea kawe hou mai no Ingarani, naku ano i kara- nga atu kia tuia mai mo toku whare hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga. E tuia ana nga tera, me nga mea ka- toa o te hoiho i tenei whare. Na HOURA. WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he koti, he paraikete, he tarau, me nga kakahu tane katoa, me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara, he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mai ki te tangata tawhito. Na WIREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1867. E NGATIKAHUNGUNU ! TI- TIKO MAI! TENEI nga keihi hanga kei au, he mea tae hou mai. Ko te tangata e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore he mea i kore i toku whare, kua kite ra ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou- tou ki te whakatauki na; —" Haere mai e whai i te waewae o Uenuku kia kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e rite ana au ki a Uenuku o te Rangi. Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku whare. E taea ranei te tatau i te kiri- kiri o tatahi? Ko te rite hoki ia. Engari me haere mai kia kite. Me haere mai me te whakapuru ki tahi ringa, me te patu ki tahi ringa. " Na TATANA. Ho mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki Pei Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.