![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 3. 09 April 1868 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AH U RI RI. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 3. ] NEPIA, TAITEI, APERIRA 9, 1868. [VOL. V. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. KIA rongo mai koutou nga tangata e tango nupepa ana, ko to tau i whakaaetia e te Kawanatanga mana e utu te mahi- nga o te Waka Maori kua mutu i te marama kua hori nei, i a Pepuere. Ko enei nupepa i mahia i muri nei he mea poka noa na matou ki te mahi, he mea whakamatau noa me i kore e tahuri mai nga tangata ki te utu. Engari i mua e whakaritea ana e koutou, te- tahi wahi, ko tenei kai te kore rawa. Mehe- mea e hiahia ana koutou ki tenei taonga me tahuri koutou ki te kohikohi moni hei wha- karite i te mahi, kia pera me a te pakeha aua nupepa. Ka kore, akuanei ano kore ai to koutou taonga. Engari mehemea e whaka- aetia ana he moni e te Kawanatanga katahi ka mahia tonutia—ka kore, he kore ano hoki. Kowai hua ai e whakaae te Kawanatanga, be takiwa rawa kore hoki tenei no te motu katoa nei. Mehemea ka huihui a koutou moni, he paku ta tenei he paku ta tenei, a- kuanei rite ai te mahi. TENEI te kohuru whakarihariha rawa atu kua tae mai nei te rongo ki a tatou, ara ko te tama a te Kuini kua puhia! I puhia ki Po Hakene. He hakari i meatia e nga pakeha hei whakangahautanga hei whaka- ahuarekatanga mo te taenga mai o te Pirinihi ki roto i a ratou. Hui atu nga pakeha ki taua hakari e wha mano. Te wahi i huihui ai kei te- tahi taha o te whanga tunga kaipuke . i Po Hakene. No te mutunga o te kai ka whakatika te Pirinihi ka haereere raua ko tetahi pakeha ra- ngatira (Sir William Manning), he rangatira wahine te tokotoru o ratou e haere tahi ana (the Countess of Belmore). Katahi ka rere mai te- tahi tangata i muri i te tuara o te Pirinihi ka puhia i roto i te toko- maha o te tangata; ka hinga te Pirinihi ki te whenua ka karanga: —" Kua whati taku tuara!" Katahi ka puhia e taua kai-kohuru tana pi- tara ki te rangatira e haere ana ki te taha o te Pirinihi. Ka hinga taua ra- ngatira ki te whenua, he mea kia taha atu te mata i a ia—a tika ana te mata i runga ake o tona tinana tu ke atu ki te waewae o tetahi pakeha. Wha- kamatau rawa ki te pupuhi ano ka mau i nga pakeha te hopu. Katahi tera ka whakatakariri te tokomaha; ka muia te ngarara nana i pupuhi e te tangata, e mea ana kia patua tonutia kia mate. Te rite, me te poaka o ro ngahere e muia ana e kumekumea ana e te kuri puihi—he kaha no nga pirihi ki te whakahoki i nga pakeha i ora ai. No te kawe- nga ki runga tima ka rere mai nga heramana ki te patu—otira na nga kai-tiaki i whakaora a whiti atu ki te taone. Katahi ka kawea ki te whare herehere, ka whakanohia nga hoia hei tiaki i waho o te whare koi wahia e nga pakeha kia taea ta ratou tangata kia patua. Tena ma te Ture e ata mahi marire. To te Ture pai hoki tenei, ekore e wha- kaaro ki te tangata ha rangatira he kuare ranei — inahoki, ahakoa he tama no te Kuini rawa tenei kua kohurutia nei, me tuku ki te wha- kawa mana e mahi marire—ekore e tukuna kia patua noatia i runga i te ngakau whakatakariri. Ko te Piri- nihi ki hai i mate—i ora marire i runga i te atawhai o te Atua. Ko te mata i tu ki te taha o te iwi- tuara kotiti ana ma te kaokao mau rawa ki te kopu. No te- tahi rangi i muri mai ka tangohia O O te mata e nga takuta; ko tenei kua pai, meake ka ora. E korero ana te tangata nana i pupuhi e rua te kau ratou nga kai-kohuru—he mea rotarota na ratou i taka ai ko ia ma- na e pupuhi. Ekore pea tenei e haere mai te Pirinihi ki Niu Tirani nei—aua ano. Ekore e rupeke i tenei nupepa te korero, engari hei tera nupepa ka korerotia tetahi wa- hi. No Aerana (Ireland) te nga- rara whakahouhou nana i pupuhi— he motu no te taha o Ingarani. He tangata ia no tetahi hunga tutu i reira, he hunga kohuru marire. Tai- hoa pea e korerotia e matou to ratou ahua.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. He nui rawa te pouri o nga pake- ha katoa o tera motu, o tenei motu hoki, ki tenei mahi whakahouhou rawa—wetiweti noa iho ana. To te tautaua hoki tona ahua. Katahi ano te tinana o te kohuru hua kore noaiho. He tamariki hoki taua ta- ma a te Kuini kaore ona kino kaore ona aha e tahuri noa ai te tangata ki a ia. Kua huihui nga pakeha i nga taone katoa o tera motu, o tenei hoki, ki te whakaputa i a ratou ku- pu aroha ki te tama o ta ratou Kui- ni atawhai, me ta ratou whakariha- riha ki te kuri nana i pupuhi. Ko- tahi tenei hui nui i Nepia nei i te po o te Wenerei, te ra tuatahi o Aperira nei. He tokomaha nga ta- ngata i whai korero i taua hui. Ko ta ratou pukapuka tangi ki a te Pi- rinihi kua oti te tuhi. Tera pea e whakaturia e matou ki te reo maori taua pukapuka a tetahi takiwa ake nei kia rongo koutou. Ko tenei kua kapi te nupepa nei, me kati te korero. No te otinga o te nupepa nei ka tae mai te tima " Ahuriri, " i rere mai i Po Neke. No reira te korero kua ora te tama a te Kuini—kua whakatika ki runga kua haereere. E korerotia ana ekore e mahue tona whakaaro haere mai ki Niu Tirani. HE MOUTERE HOU. E korero ana te Kapene o te Tanatanara (Dundonald), he kaipuke rere mai i Po Hakene, tera nga moutere hou kei enei moana kua kitea e ia. I te marama i a Hepetema kua hori nei ka rere mai taua kaipuke i Po Hakene, i te 26 o nga ra o Oketopa ka kitea e te Kapene he whenua i te pae o te rangi e whakaputa mai ana. Katahi ka mahara taua Kapene he kohu ia te mea nei, no te mea kaore he whenua e matauria ana i taua wahi o te moana. Otira ki hai i roa e rere ana te kaipuke ra ka marama tonu te ahua, ka kitea rawatia nga rakau e tu ana i uta. Katahi ka whaka- heke tonu atu te kaipuke ki reira. No te taenga atu ka tukuna te poti ki te wai ka hoe ki uta—te Kapene ratou ko ona hoa. Hoe tonu te poti ra a ka tata rawa ki uta, ka kotahi rau iari te pamamao atu, ka pa- ngia te ara o te poti e te toka e takoto ha- ere ana i waho mai o tatahi, puta noa i te- tahi taha i tetahi taha. Katahi ka hoe haere te poti i te taha ki waho o taua toka ki te kimi putanga ki uta. Ka rima nga maero e hoe ana ka kitea tetahi wahi e tuwhera ana. Whakamatau rawa atu ki te whakatapoko i te poti ki hai i puta i te pa- paku o te wai, engari ko roto i kitea atu e ono putu, tae ki te whitu putu, te hohonu o te wai puta noa atu ki uta. Katahi ka matauria i konei ki taua toka he mea kara- poti noa i taua moutere, puta noa ki tetahi taha ki tetahi taha. Ko tetahi wahi o taua toka e takoto paepae atu ana puta noa atu ki tetahi moutere. Katahi ka hoe te poti i te taha tonu o te toka haere ai. Te taenga atu ki tera moutere ka kitea nga rewa o nga waka maori e rua i te taha ki roto o te toka e tu ake ana. He penei hoki tenei moutere me tera me te mea tuatahi —he toka katoa a waho mai o tatahi, puta noa puta noa. Katahi ka kimihia te putanga; ka rua maero e hoe ana ka kitea ka tapoko tonu te poti ki roto. Me te roto wai maori nei te marinotanga o te wai ki roto; ka marama tonu a raro i te whenua i te pua- taata o te wai—purotu ana tera. Ko te hohonu i kotahi te kau ma wha putu. Ka- tahi ka hoe atu ki te taha o nga waka e tau ana, kaore i rokohanga he tangata i runga. Ko te hoenga i hoe ai ki utu; ka eke nga tangata ki uta ka tahuri ki te pupuhi i a ratou pu kia rongo mai nga tangata, ki te ai he tangata i ro ngahere—pupuhi noa kaore he tangata i puta mai. Ka kite ratou i tetahi wahi o te ngaherehere e tuwhera ana, ka haere ratou ma reira. Ka rima te kau pea iari e haere ana ka puta ki tetahi parae iti marire i roto i te ngahere—e toru rau iari te roa kotahi rau iari te whanui o taua wahi parae. Ka kitea i konei te kete taewa, ko te kete be mea raranga ki te rau kokonaiti; ko nga tangata kaore i kitea—i oma pea i te pakunga o nga pu i te ekenga ki uta. He nui te kokonaiti i te whenua e pu ana, be mea horo no nga rakau. He maha nga rakau tu ke atu i reira e tupu ana kaore i mohiotia nga ingoa. He kawa nga taewa i te whakamatauranga ki te kai —he mangeo ki te arero. Katahi ka huki mai aua pakeha ki ta ratou poti, ka utaina ki te kokonaiti, ka tomo ka hoe ki te kai- puke. Ko te tauihu o tetahi o nga waka i mauria ki runga kaipuke hei whakaatu ki nga pakeha o tona kainga hoi tohu no tona I unga ki aua moutere. E rima ia aua mou- tere, engari kotahi tonu i eketia e ratou. E korerotia ana ka toru te kau maero te roa o aua moutere me ka hui katoa. Na aua pakeha i tapa be ingoa mo aua motu ko te " Pukainga o Kiure, " ko Kiure (Kewley) hoki te ingoa o te Kapene ra nana i kite. Heoi, kaore i tawhiti rawa atu i Niu Ti- rani aua motu, kai te toru mano e rima rau maero pea te roa o te moana i te taha whaka-te-kapekape o tenei motu. Kaore pea he tokomaha nga tangata o reira, ina- hoki e rua tonu nga waka i kitea. Ki hai i ata marama te korero a te Kapene—kaore hoki i whakaatu mai me i kore he whare i kitea e ia, he mahinga kai ranei. Aku- anei pea he waka katahi ano ka u aua waka no etahi moutere atu; no te mea he maha ano nga moutere whai tangata i taua moana. Ki te mea he tangata noho tuturu kei aua moutere hou nei, akuanei he ta- ngata maori nei ano ia—he waka rere mai
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. i Hawaiki pea, i hea ranei. Ko te reo o nga motu katoa o enei moana e ahua rite tahi ana hoki, me te ahua hoki o nga tanga- ta, no konei i mohiotia ai kotahi ano te putake. Ki te rongo matou ki tetahi kaipuke ka tae atu ki reira apopo ake nei ki te tirotiro marire i te ahua o te whenua me nga ta- ngata hoki me panui marire kia rongo koutou. Ko TE EAWINI tenei kua mate nei. No te 26 o ngara o Maehe 1868 i mate ai, no te 27 o nga ra i tanumia ai. He mate oho- rere tona mate—inanoa nei e haere ora ana i roto i a tatou. Ekore e ngaro wawe te aroha o nga pakeha o Nepia ki taua pakeha —he ngawari he pai hoki nona ki nga tangata katoa nga wahine me nga taane, nga tamariki me nga kaumatua. E wha te kau ma ono ona tau i te matenga. "Na te Atua i homai, na te Atua hoki i tango. " PANUITANGA. KUA tae mai te pukapuka a te Kawanata- nga ki au he ki mai ekore e ahei te Kai- Whakawa o te Kooti Whakawa Whenua Maori ki te haere wawe mai ki Heretaunga i te nui o te raruraru ki nga mahi i Otaki. Ekore e rokohanga mai nga ra i karangatia Lei tunga mo te Kooti i Nepia, i Waipawa —i Nepia i te 3 o Aperira, i Waipawa i te 13 o Aperira. Ka tukuna atu ki tetahi takiwa whakaturia ai. Na te KUPA. Nepia, Maehe 31, 1868. PANUITANGA. KIA rongo mai nga tangata katoa. Ko te ra i whakaritea e te Kawana hei whakahuatanga i te ingoa o te tangata o tenei Takiwa Pooti ki te Rawhiti mo te Runanga o te Kawanatanga ko te We- nerei te 15 o nga ra o Aperira 1861. Hei Nepia te karangatanga. Kia tokorua nga kai hapai i te ingoa o te tangata e meatia ana kia tu. Ekore e pai kia karangatia nga ingoa ki tetahi atu wahi, engari ki Nepia anake ki te Whare Whakawa—hei te 12 o nga haora te tu ai te karangata- nga. Mehemea he tangata kotahi e karangatia ana, heoi ano—kua oti. Engari ki te mea ka karangatia he tokorua, be tokotoru ra- nei, mo tenei takiwa katahi ka tukua ma te pooti e whiriwhiri i te tangata e tu. Ko te tangata e nui ake nga kai whakaae ki a ia ka waiho ko ia te tangata. Ko te We- nerei te 6 o nga ra o Mei te ra mo te poo- titanga; ara, ki te kore e oti i te ra tuatahi —te ra o te whakahuatanga. Na te KUPA, Kai-Whakahaere. Kia mohio nga tangata o era wahi o te- nei Takiwa Pooti ki te panuitanga a te Kupa i runga ake nei. Me mahara ratou ki te tuku wawe mai etahi tangata whai whakaaro kia rokohanga mai te ra o te whakahuatanga hei karanga ki ta tena kai- nga ki ta tena kainga e pai ai—inahoki hei Nepia anake te whakahuatanga mo tenei Takiwa Pooti ki te taha rawhiti. Engari ki te tukua ki te pooti mana e whiriwhiri te tangata ko nga kainga enei kei raro nei kua whakaritea e te Kawana hei turanga mo te pooti ki te Takiwa Whaka-te-Ra- whiti, ara; — Kereitaone, Wairarapa — Te Whare Whakawa. Porangahau—Te Whare o Paora Ro- piha. Waipawa—Te Whare Whakawa. Heretaunga, Nepia—Te Whare "Runa- nga. Te Wairoa—Te Whare Whakawa. Taupo—Hinemaiai (Te Hatepe). Turanganui. Tuparoa. Waiapu. Opotiki—Te Whare Whakawa. Maketu—Te Whare Whakawa. Ohinemutu—Te Whare Whakawa. HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHl MAI. Nepia nei ano Maehe 19, 1868. KI A TE KAI Tuiri o TE WAKA MAORI. E boa, tena ra ko koe. Kua tino nga- kau nui ahau ki te whakahoa atu ki a koe mo ou e ata tuku nei i nga korero o ia wahi o ia wahi ki roto ki te nupepa Waka Maori kia rongo ai nga tangata o ia wahi o ia wahi o te motu nei. Ka nui te whaka- moemiti o nga tangata katoa ki nga. korero o tenei nupepa, ara o te Waka Maori. He tauhou noku ki tenei kainga koia au te kite ai i a koe. Ki te tae ahau ki toku kainga ki Waima, Hokianga, e tuku tonu mai ahau i nga korero o reira ki a koe. Koia nei te ritenga o taku kupu ki a koe —ka tino whakahoa au ki a koe. Heoi ano. Na to hoa Na HONE Moiri TAWHAI. [E boa e Hone. Tae rawa mai tau reta ki ahau kua riro koe. Ahakoa ra i te mea kua waiho iho e koe i muri nei to kupu whakamihi mai hei whakawhirinakitanga mo te ngakau. He nui taku pai ki to kupu e ki na koe kia tukua mai ki ahau nga ko- rero o to kainga. E pai ana, me tuku mai e koe nga rongo pai nga rongo kino—tukuna katoatia mai e koe. Ko ta matou hoki tena e pai ai kia tokomaha he tangata ki runga ki tenei waka whakatere ai; me homai nga korero o tena wahi o tena wahi hei utanga mo runga. Ki hai hoki i meatia tenei nu- pepa mo tenei tai anake, engari mo nga wahi katoa o te motu. Ki te mea ka ma- naakitia e koutou te nupepa nei katahi ka tika; ki te kore, ka he apopo ake nei. Na to hoa e noho atu nei Na te KARINI Kai Tuhi o te Waka Maori.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Nepia, Aperira 2, 1868. KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. E hoa. Ki te pai koe ki taku reta mau e whakatu ki te reo maori ka tuku atu ki to nupepa ki te Waka Maori. Taku ki tera e mohio nga maori o Ahuriri ki to ratou mate i te "rongo taima" i mua atu nei, a e kore e tango nui i te ta- onga i muri mai. Otira kai te kore tonu e tupato; akuanei ka taimaha ano ratou i te hanga tango noa—inahoki nga kaata tomo rawa i te taonga e mauria atu ana i te taone i tena rangi i tena rangi. Te mahara nga rangatira maori totahi ka murua nga taonga o etahi o ratou i mua tata atu nei, totahi hoki ka riro etahi ki te whare herehere mo te taonga ngaro—na nga moni utu whenua i ora ai. Ehara i te whakaaro tika ta etahi pakeha e kitea ana e au i tenei takiwa e tohe ana kia mauria o ratou taonga e nga maori, te waiho ma te tangata ano e hiahia noa mai—he kohuru kei roto i tena mahi. E rite ana ki te tangata e maka ana i tana aho ki roto ki te wai hei hopu ika mana; ka kite mai te ika i te maunu ka ahuareka mai, no te maunga o te matau ki roto ki te whe- kau katahi ka mohio, aue! he matau ia kei roto i te kai nei! Koia ra tena—akuanei pena ai. He aroha ranei i makaia noatia ai a ratou taonga, he patipati ranei? Tera ranei e ngawari aua pakeha apopo ake nei ? Kowai hua ai ? Me ako koe ki a tatou hoa maori kia ata tango noa i te taonga. Katahi ano te iwi maumau moni ko te maori. Ka kitea te moni ka makaia noatia ki runga ki te kai, ki te waipiro, ki nga mea hua kore noa iho. Mehemea i a taua i te pa- keha ena moni e tangohia ana e ratou o nga whenua, penei ka ata mahia i runga i nga mahi tika e puta mai ai be hua o roto hei oranga mo te tangata—a, ko te hua e kai- nga ko te tinana o te moni e waiho. Heoi taku korero—mana e whakarongona, mana e kore. Na PAKEHA MONI KORE. [Ka tika ta PAKEHA MONI KORE tana korero. Tenei ano ra i te ako atu ano matou i era takiwa, engari ekore e whaka- rongo. He tika ano ra kei i a koe. Ehara i te oranga tika te oranga e kitea ana i runga i te moni anake; no te mea hoki be taurereka te moni, ekore ano e noho i tona ariki. Engari ano te oranga e kitea ana i runga i nga mahi maori—ko te oranga tena e rangatira ai te tangata. Tenei ano kai te kite matou i te mahi a nga pakeha e whiu nei i te taonga ki nga maori, me te pouri hoki matou ki taua ritenga. E taia koa e taua te aba ? E hoatu noa ana te kupu whakatupato, rere ana i te kaha o te hiahia o te ngakau ki te taonga ma ratou. He uri hoki pea no "Kotore Moumou Taonga. "] E korerotia ana kua kitea he koura i roto i Tauherenikau i Wairarapa. He pono ranei, he parau ranei. TENEI TE TAONGA! TENEI te taonga kei au e tu ana, ara ko aku tera hoiho, ko aku paraire, ko te tini noa atu o nga hanga mo te hoiho, mo te kaata. He mea kawe hou mai no Ingarani, naku ano i kara- nga atu kia tuia mai mo toku whare hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga. E tuia ana nga tera, me nga mea ka- toa o te hoiho i tenei whare. Na HOURA. HE TERA, HE PARAIREI. TENEI nga TERA me nga PARAI- REI hou katahi ano ka tae mai i te ringa tonu o te tangata nana i hanga. He mea hou katoa, ko te utu he iti rawa. Tenei kei te WHARE O RANANA i a Ravvhe kei Nepia. Pepuere 21, 1868. WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he koti, he paraikete, he tarau, me nga kakahu tane katoa, me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara, he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mai ki te tangata tawhito. Na WIREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1867. E NGATIKAHUNGUNU ! TI- TIRO MAI! TENEI nga keihi hanga kei au, he mea tae hou mai. Ko te tangata e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore he mea i kore i toku whare, kua kite ra ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou- tou ki te whakatauki na; —"Haere mai e whai i te waewae o Uenuku kia kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e rite ana au ki a Uenuku o te Rangi. Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku whare. E taea ranei te tatau i te kiri- kiri o tatahi ? Ko te rite hoki ia. Engari me haere mai kia kite. Me haere mai me " te whakapuru ki tahi ringa, me te patu kitahi ringa. " Na TATANA. He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki Pei Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.