![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 2. 19 March 1868 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI" O AHURIRI. «KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA." No. 2.] NEPIA, TAITEI. MAEHE 19. 1868. [VoL. V. TENEI kua taia i tetahi wahi o tenei nupepa nei te pukapuka tono a te Kawana ki a te Kupa, Kai-whakawa pakeha nei, kia whakahaerea e ia nga ritenga o te whiriwhiringa ta- ngata maori hei tangata tapoko ki roto ki te Runanga Nui o Niu Ti- rani mo te taha o te motu whaka te Kawhiti nei. Ko Nepia te kainga, ko te 15 o nga ra o Aperira te ra, kua karangatia hei whakahuatanga i te tangata e pai ai nga iwi maori hei reo mo ratou ki roto ki te Runanga mo te takiwa ki te Kawhiti. Ka tae ki taua ra me hui ki te kainga hei whakahuatanga nga ta- ngata e hiahia ana ki te whakahua i ta ratou e pai ai hei tangata ki te Runanga mo te takiwa katoa. Ka- tahi ka whakahuatia e tena hunga ta ratou e pai ai, e tena hunga ta ra- tou e pai ai. Kia kotahi tonu te ta- ngata o ia hunga o ia hunga mana e karanga te ingoa o te tangata e hia- hiatia ana e ratou, kia kotahi hoki te tangata e tu ki runga hei tuara mo tana karanga. Ko aua kai karanga me whiwhi i tetahi pukapuka e te Kai-whakahaere o te pootitanga te homai hei tohu mo to raua marama ki te pooti, kia ahei ai hoki raua te karanga—ki te kore raua e whiwhi ki te pukapuka pera ekore hoki raua e tukuna ki te karanga. Na, ki te mea ka kotahi tonu te tangata e whakahuatia ana e te hui hei tanga- ta mo te Runanga, heoi katahi ka kiia e te Kai-whakahaere o te pooti- tanga kua tu taua tangata—a, ka tu tonu ia, ka mutu hoki. Otira ki te mea ka tokorua ka tokotoru, ka tokomaha atu ranei, nga tangata e whakahuatia ana e te hui, penei ma te Kai-whakahaere o te pootitanga e karanga kia hapainga e te hui o ra- tou ringa mo tenei tangata mo tenei tangata o nga mea kua whakahuatia e ratou; a, ka kitea e ia te mea o ratou i hira ake i etahi te maha o nga ringa kua hapainga mona ka kiia e ia kua tu taua tangata—ara ia, ki te kore e puta wawe he kupu a te hui kia pootitia mariretia. Engari, ki te mea ka tonoa kia tu marire he poo- titanga, ma te Kai-whakahaere e karanga i reira tonu ano te ra e tu ai te pootitanga i nga kainga o te Takiwa Pooti e whakaritea ana mo te pera—hei te 9 o nga haora o te ata o taua ra ka timata ai te pooti- tanga, hei te 4 o nga haora o te ahi- ahi mutu ai. Ki te mea ka tonoa kia pooti marire ma nga Kai-whaka- haere o nga kainga e pooti ana e tukutukua he pukapuka pooti ki nga tangata maori katoa e marama ana ki te pooti—ara, ko nga tanga- ta kua tae ona tau ki te rua te kau ma tahi. A te ra e pooti ai me to- mo a takitahi nga tangata pooti ki roto ki te whare o te pootitanga, me hoatu tenei tangata i tana pukapuka pooti, tenei tangata i tana pukapuka pooti, ki te Kai-whakahaere o te pootitanga. Ko reira pataia atu ai tona ingoa, me tana tangata e pooti ai, ka tuhia iho ki taua pukapuka pooti kua hoatu nei e ia. A, ko te tangata i pahika ake te maha o nga pooti mona ka kiia kua tu hei tanga- ta mo te Runanga. Ko te ingoa o te tangata kua tu me tuhi ki tua o te pukapuka tono a te Kawana ki a te Kupa (kua taia nei ki tetahi wa- hi o tenei nupepa), a ka whakaho- kia taua pukapuka ki a te Kawana kia tukua atu ai taua tangata ki ro- to ki te Runanga a te takiwa e noho ai ki Po Neke a muri tata ake nei. Na, ko nga ritenga enei e whaka- haerea ana nga pootitanga a te pake- ha i tana tukunga tangata ki te Ru- nanga. Ka penei ano hoki nga ri- tenga mo te pootitanga i nga Taki- wa Pooti Maori katoa o te motu nei. Heoi, me hoatu e matou tetahi kupu hei whakaatu ki a koutou i te tikanga o tenei mahi o te whiriwhi- ringa tangata mo roto i te Runanga.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Ko te tino mea hei kimihanga ko te- tahi tangata kaore e whakaaro ana ki te painga mona anake, engari mo te katoa; he tangata i kore e riro pu tona whakaaro ki te rangatiratanga mona ake ano, me tona kakenga ki runga ake i etahi tangata. Ehara i te mea hei whakakite kau i tona ti- nana i tonoa ai ki te Runanga; me tona nui kia kitea — kaore. He rapu whakaaro i tonoa ai ia ki reira: he mea hoki kia waiho ona whakaaro hei tiki i te pai mo nga tangata nana ia i tono. Ekore hoki ia e pai kia mangere i runga i tenei. Engari me kaha ia ki te whai whakaaro ma- na i runga i tana tirohanga ki nga mate, ki nga he, ki nga hiahia, o nga tangata katoa nana ia i tono ki te Runanga; ehara i o tona iwi ake, tona kainga ake ranei—engari o te katoa o nga tangata e noho ana i to- na Takiwa Pooti, i te motu katoa ano hoki. Kia tapu rawa ki a ia te oranga me te whakawatanga o te katoa, koi takahia noatia e ia. He mea tika kia haere ia ki nga kainga katoa o tona Takiwa ui haere ai ki? matau ia ki nga whakaaro o nga hapu, kia kite hoki ia i nga tikanga hei painga mo ratou. Otira no te mea e kuare ana te nuinga o nga iwi maori i tenei takiwa ki te ara e puta mai ai he pai ki a ratou me riro mana ano te rapunga, te whakaaro me te matauranga, mo ratou. E- ngari me waiho tona rapunga i runga i te ara o to te katoa tona whakaaro, tona hiahia; ara ia, ki te tika to te katoa ki tana titiro. Me ata titiro marire ia ki nga he katoa i roto i nga iwi, a kia uaua tonu ia ki te ta- ngo tikanga e kore ai; me whaka- puta nga uauatanga me nga ma- tauranga katoa o tona ngakau ki te kimi i nga tikanga e pai ai te katoa, nga tikanga e kake katoa ai te Takiwa i riro ai ko ia hei waha. Ara ko te matau- ranga o te katoa me hui ki roto ki tona hinengaro. Koia ra tenei i kiia ai kia kimihia e nga iwi ki te tangata matau, ki te tangata pono, hei waha mo ratou. Kaua e waiho i runga i te rangatiratanga o ana tupuna te whakaaro e tangohia ai ia—ko te whakamaoritanga hoki o tena i kiia ai he rangatira ratou he toko- maha no nga tangata kua mate i a ratou i runga i nga rite- nga o mua, he tokomaha hoki kua hereherea hei taurereka; engari na tona matauranga ake, na tona piri ki te tika ki te pono. Ki te kitea enei painga i roto i tetahi ra- ngatira he tika kia tangohia ko ia hei tangata mo te Runanga. Otira ko te tino tikanga tenei, ekore e tango- hia te tangata mo tona rangatirata- nga anake ano, engari mo tona ma- tauranga me tona tika—ahakoa ra- ngatira, ahakoa tangata noa iho. Kia mohio koutou ki te tangata kai wai- piro, kaua rawa tera tu tangata e tangohia—koi kawea e te ahuareka- tanga i roto i nga pakeha, kai i tana kai—katahi ka waiho hei tohu kua- retanga mo te hunga nana ia i tuku atu. He mea pai kia karangatia he hui i tetahi ra i mua mai o te pooti- tanga hei whakarite tangata mo te haere ki te Runanga, kia tae rawa atu ki te pootitanga kua rite te wha- kaaro ki runga ki te tangata kotahi. Penei, ko te whakahuakanga anake o tona ingoa kua tu ia—te mate pooti, te aha. Ka pono ki te pera me haere mai he tangata o era atu kainga o te Takiwa—tena kainga ko tona tangata, tena kainga ko tona tangata—hei waha mo to ratou nui- nga ki te hui. Heoi. Tena e titiro ngakau nui matou ki te whiriwhiringa tangata a te Rawhiti apopo ake nei; a he pai kia rite akuanei he tangata e uru tahi ratou ko nga rangatira pakeha o te Runanga ki te whakaputa i te marietanga me te whairawatanga o te motu katoa, ki te hapai hold i nga Ture o te Kuini kia mana—no te mea kua whakaturia aua Ture i runga i te ki a te Atua, te ki na; — " Kia aroha koutou tetahi ki tetahi. " PANUITANGA. Tari o te Kooti Whakawa Whenua Maori. Akarana, Pepuere 26, 1867 HE Panuitanga tenei kia mohiotia ai, kei te nohoanga o tenei Kooti ki te Wairoa, Ahu- riri, a te 4 o nga ra o Mei, 1868, te rapua ai te tangata e tika hei riwhi mo Pitihera Kopu, kua mate nei, i runga i te Karauna Karaati o Moeangiangi, Te Wairoa, i te Porowini o Ahuriri. NA TIKI, Tino Kai tuhituhi. I te Wenerei te 18 o nga ra ka tae ma ki Nepia e toru nga kaata merengi a Tare ha, he mea tapae noa nana ma nga pakeha o te taone. I te haeretanga mai i te ka makamakaia aua merengi ma tena pake ha ma tena pakeha. Te taenga mai ki taone ahuareka ana nga tamariki ki te i te merengi.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. MATE URUTA. HE mea tango mai nga korero i raro nei i roto i te " Kahiti Maori" kia kite nga, ta- ngata i te mahinga mo tena mate mo te mi- tara. Ko nga tikanga mo te rongoa i te tangata e pangia ana e te Mitara (measles), e era atu mate uruta ranei: — 1. Tenei mate te Mitara (measles) he mate e pa atu ana i tetahi tangata ki tetahi: a i te mea e pangia ana e tenei mate engari kaua e haereere nga tangata kua pangia ki nga kainga o te hunga e ora ana, kaua hoki te hunga kahore ano i pangia e haere ki te kainga o nga tangata e mate ana. 2. I te mea e pangia ana tetahi tangata e tenei mate, he tangata kahore ano i pangia i mua atu; ka pa he mamae ki nga wahi katoa o te tinana ki te upoko hoki, ka heke te wai o nga kanohi me te ihu, ka paepae- ruaki, ka ngoikore—ko te ahua tena o te paanga o tenei mate. 3. Ka pangia te tangata e taua mate nei, I me whakarere e ia nga mea katoa ma reira mate nui ai te tinana, ara, penei me te noho puku, te haere ki tetahi wahi mamao, te ngenge noa iho. Engari me mau ia i te ka- kahu mahana kei rongo ia i te anu, me kai i nga kai rewa, ara i te wai pihi (beef tea), i te hupa hipi (mutton broth), i te hupa ranei he mea hanga ki te (extract of meat), he mea hoko tenei kai i nga whare rongoa, me kai tonu te turoro i tetahi o aua kai nei, kia iti kia hono tonu ia te kai, kia pahemo te rua te toru ranei o nga haora ka kai ano kei pau noa ai tona kaha i te kawenga a te mate, kia whai kaha tonu ai ia i te roanga o te mate. I te mea e penei ana te ahua o te mate a te turoro, ekore e taea e te puku o te tangata te whakape te kai Maori i te mea e kuha ana taua mate nei, heoti ano nga kai Maori e taea te whakape, he taro, he paraoa kanga ranei e hokona nei i nga toa hoko kai. 4. Mehemea e mahia wawetia ana nga ritenga kua oti nei te tohutohu ki te 3 o nga rarangi ekore pea e roa te ngoikoreta- nga o te turoro i muri iho, Otira ki te mea e nui ana te ngoikore me inu hoki te turoro i te waina, kia toru kia wha ranei nga inu- manga i te ra; me whangai ano hoki te turoro ki te wai piwhi (beef tea), me era atu o nga kai kua oti nei te tohutohu. 5. Ehara ia i te mea kia whangainga te nuinga o nga turoro e pangia ana e tenei mate ki te rongoa, otira tenei ano tetahi rongoa "Dilute Muriatic. Acid" kia 20 nga matorutanga me whakananu ki te wai ka inu ai, kia toru kia wha ranei nga penei- tanga i te ra kotahi, he rongoa pai tenei hei whakamataotao i te turoro, ma tenei rongoa hoki pai ai te ahua o nga tikanga o roto o te manawa, iti haere ai hoki te pa o te mate ki te korokoro, mehemea ka kino te ahua o nga putanga o roto o te manawa, ka rere tonu ano he wai, me whangai ki tetahi rongoa he Laudanum (Tine. Opii) te ingoa kia 15 nga maturutanga i te kainga kotahi, me kotahi tonu te kainga me tera rongoa, ara me whakananu—Mehemea kei te koro- koro te mate kia rima nga maturutanga o te Laudanum. Ki te mea hahore he rata kia tirotiro i te turoro, kati nga rongoa ko enei anake. 6. Me ka pai haere te ahua o te turoro, ka timata haere hoki ia ki te whakamatau- tau i nga kai Maori; otira ki te mea ekore e hohoro te hoki mai o tona kaha ki a ia me whakananu he rongoa ke ki roto ki taua rongoa, ara, he Quinine kia toru kia wha ranei grains. 7. Ko nga rongoa enei mo nga mea kua kaumatuatia. Mo te tamariki, mehemea kahore ano i taka noa te tau kia 3 nga maturutanga o te Dilute Muriatic acid, me te Laudanum kia kotahi te maturutanga me O whakananu ki te wai me te huka kia reka ai, mehemea e huhua ana, e rere ana ano he wai te koraha. Na mehemea e ngoikore ana te ahua o te tamaiti me whangai ki te waina kia itiiti kia hawhe karaihe, e pau i te ra me te po, me whakarahi ake nga kai- nga o aua rongoa nei, mehemea he tamariki nunui nga mea e mate ana, he mea nui kia nui ake te rongoa. WIKITORIA I TE ATAWHAI o TE ATUA KUINI o TE RANGATIRATANGA o KEREITI PIRI- TAWA ME AIARA. NA ME NGA MOTU o NUI TIRENI. Ki a GEORGE SISSON COOPER, ESQ., kai whakahaere o te pooti mo te Takiwa Pooti Maori whaka te Rawhiti. TENA RA KOE, — No te mea e tau ana kia whakaturia tetahi tangata hei tangata mo te Runanga Nui o Niu Tireni: Na rapea ko ta maua kupu atu tenei ki a koe kia whakahaerea e koe nga ritenga o te Pooti kia whakaturia ai e nga Kai-pooti, e marama ana ki te pera, i runga i nga ritenga mo te pera kua oti nei te whakatakoto o te Ture, me nga tikanga e tau ana ki reira, tetahi tangata hei reo ki roto ki te Runanga Nui o Niu Tireni mo te " Takiwa Pooti Maori Whaka te Rawhiti. Na maua ano hoki tenei kupu atu ki a koe kia -whakaritea e koe hei Ahuriri, a te tekau ma rima o nga ra o Aperira, te Wha- kahuanga o te ingoa o te tangata kia tu mo konei, a ko te pootitanga, ki te meingatia kia pera, me tu ki nga wahi e whakaritea ana mo te pera a te ono o nga ra o Mei. Na ko ta maua pukapuka nei, ara ko te pukapuka tono kia pooti, me whaka hoki mai e koe kia maua me te ingoa o te ta- ngata kua tu mau tonu e tuhi ki reira, a o mua mai o te rua tekau ma waru o nga ra o Mei, i te tau kotahi mano e waru rau e ono tekau ma waru. Hei tohu mo konei kua oti te whaka- piri te Hiri Nui o te Koroni o Niu Ti- reni, i runga i te kupu a Ta HORI POKIHINI POWENE, Kawana, Tino
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Rangatira o Niu Tireni, i Poneke, te toru o nga ra o Maehe, kotahi mano e waru rau e ono tekau ma waru. G. F. BOWEN, Kawana. E korerotia ana kotahi te riri i muri nei i Opotiki—ehara i te riri nui. Kotahi o te Hau Hau i mate, kotahi o te Arawa. TENEI! TENEI!! TENEI!!! TENEI te take o te tohungatanga kei a maua! Ko te tangata e hiahia ana kia hangaia paitia tona tera me anga mai ki a maua. Ka tukua mai e te tangata tana tera pakaru, tana aha ranei, kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to- na otinga me te mea hou tonu te kaha. Tenei kei a maua nga Tera hei hoko, nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga aha atu. Ko to maua whare kei te taha o te Peeke o Niu Tirani i Nepia nei. Haere mai whakamatauria. Na KAHIKOROWI raua ko POIHI. HAERE MAI Ki TE KAI MA KOUTOU! KUA tu taku whare taka rohi kei pahaki tata mai o te Peeke o Niu Tirani i Nepia. Ekore e ngaro taua whare i te tangata haere—he whare hou tonu ia, he whare teitei. He nui nga kai e hangaia aua e au, nga rohi nei ano, nga keeki hei kai marenatanga, nga pana, nga kai reka noa atu. He peeke witi (peeke kautahanga nei) etahi kei au e takoto aua mo te hoko. Haere mai koutou ki te whakamatau ki aku kai. Na ANARU PEREEKI, Kai taka rohi. Nepia, Akuhata 29, 1867. PANUITANGA. KI NGA RANGATIRA o NGATIKA- HUNGUNU. KO MIRA raua ko RINITE tenei kei Nepia nga lino tohunga hanga whare, me te mano atu o nga mahi Kamura—nga Whatitoka, nga Mata- pihi, nga Keeti, nga aha nou atu. Ue mea uta mai na maua i Ingarangi ra ano nga Raka, nga Inihi, nga Titi, me nga mea rino katoa, mo nga whare e hanga- ia ana e maua—no reira i kaha ai, he mea whiriwhiri mai hoki. Ko te whare o Karaitiana ma i Tau- pata, i te rori putanga mai ki te taone nei, ua maua i hanga. Ka hiahia te tangata kia hangaia e mauti tetahi whare moua, ka kore ona moni e pai tonu ana maua ki te whenua hei utu. Ko ta maua mahi he maki hohoro, he mahi pai. TENEI TE TAONGA! TENEI te taonga kei au e tu ana, ara ko aku tera hoiho, ko aku paraire, ko te tini noa atu o nga hanga mo te hoiho, mo te kaata. He mea kawe hou mai no Ingarani, naku ano i kara- nga atu kia tuia mai mo toku whare hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga. E tuia ana nga tera, me nga mea ka- toa o te hoiho i tenei whare. Na HOURA. HE TERA, HE PARAIREI. TENEI nga TERA me nga PARAI- REI hou katahi ano ka tae mai i te ringa tonu o te tangata nana i hanga. He mea hou katoa, ko te utu he iti rawa. Tenei kei te WHARE O RANANA i a Rawhe kei Nepia,. Pepuere 21, 1868. WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he, he paraikete, he tarau, me nga kakahu tane katou, me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua, nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara., he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mui ki to tangata tawhito. Ka WIREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1867. E NGATIKAHUNGUNU ! TI- TIRO MAI! TENEI nga keihi hanga kei au, he mea tae hou mai. Ko te tangata e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore he mea i kore i toku whare, kua kite ra ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou- tou ki te whakatauki na; —"Haere mai e whai i te waewae o Uenuku kia kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e rite ana au ki a Uenuku o te Rangi. Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku whare. E taea ranei te tatau i te kiri- kiri o tatahi ? Ko te rite hoki ia. Engari me haere mai kia kite. Me haere nai me " te whakapuru, ki taha ringa, me te patu kitahi ringa. " Na TATANA. He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haake Pa Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.