TE









                            C     AH     U  R   ! R  I.

. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

No. 1]          NEPIA, TAITEI, MAEHE  5, 1867. 8       [VOL. V.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA

             TUHI MAI.

TENEI kua riro mai te 10s a te Minita o te

Katorika i Miani mo tana nupepa—tira, a

Kene (Rev. Father Reignier)

  Kua tae mai hoki a te Korana pakeha o

Mangatarata—te  12s.





        OPOTIKI.

I KORERO  matou i tera nupepa ki

te riri a te Hau Hau raua ko te

Pakeha  i Opotiki. Katahi matou

ka ata rongo ki tetahi wahi o te ko-

rero. Ko  te korero tenei. Kua

mea noa te Urewera kia huaki mai

tana  riri ki Opotiki, ko nga ope

hoki o taua iwi kua noho noa atu i

pahaki atu o taua kainga whakamo-

moka  mai  ai ki te patu  tangata

mana. He hoha anake te pakeha ki

ta ratou mahi whakawehi  no reira

 ka whakatika te tohu a te pakeha i

te po o te 8 o nga ra o Pepuere ka

 haere atu ki te parae ki Waimana—

 e whitu te kau  ratou. I te ata po

 o te tekau ma rua o nga ra ka tae

                                                                 

 ohorere ratou ki  runga  ki tetahi

 kainga hou e tata ana ki te pa ta-

 whito ki te Rakuraku. Na te ka-

 wenga o te hianga ka puta tetahi o

 nga pakeha ki mua, ka oho mai nga

 tangata o te kainga, ka puhia te pu

 a te pakeha ra ka mate tona tangata.

 —ko  tetahi pea o nga mataara. Ka-

 tahi ka rere mai tetahi ki runga ki

 te pakeha ra patu ai, ka whakarere

 atu te whiu o te pu a te pakeha ki

 runga ki te angaanga—potapota noa

 te raparapa. Katahi ka tae ake nga

 hoa ka pipiri te riri a tetahi a tetahi

 i roto i te pouritanga. Te mutunga

 iho ka mate rawa tokotoru o te Hau

 Hau, tokorima i tu a kiko—tokorua

 o te pakeha  i tu a kiko, kaore he

 mea i mate rawa. I te aonga ake o

 te ra ka kitea etahi kainga o te Kau

 Hau  i runga i nga hiwi, katahi hold

 ka huaki mai te pupuhi a tetahi. No

 te meatanga  o te pakeha  kia reia

  taua kainga  ka titiro atu to ratou

 rangatira (Major  St. John) ki  te

 poupou  o te huanui, ki te teitei o te

 rarauhe  hei nohoanga pehipehi, ki

  te huhua hoki o te tangata e rere

  mai ana i etahi kainga, katahi ka

 mahara  ekore e taea te amo i nga

                                                                                                             O

 mea. tu i te roa o te whenua i te to-

  koiti hoki o ratou, no reira ka kara-

  ngatia kia whakatangihia te piukara

  kia hoki mai ona  hoia. Heoi, ka

  hoki mai ratou, haere tonu mai ki te

  kainga ki Opotiki. Ko nga mea tu

  a kiko o te Hau Hau i whakarerea

  atu ki reira takoto ai, ma ona hoa e

  tiki e amo ki o ratou kainga. Ko-

                                                          

  tahi te raiwhara i riro mai, te kau

, nga pu maori tupara nei—ko enei i

  whatia tonutia i reira ano. He ka-

  riri etahi i riro mai. Waiho  atu e

  te tima (Sturt) e whakamene ana te

  Hau Hau. No te taenga mai o te

  tima ki Nepia ka tikina atu nga hoia

  i noho ki Waipuna, no te ahiahi o

  te Ratapu ka tae mai  ratou ki te

  Whataapuka ka  eke tonu ki runga

  ki te tima; no te Manei te 2 o nga

  ra o Maehe nei ka rere ki Opotiki—

  e 70 ratou. Ko Meiha  Pereiha te

  rangatira i haere i a ratou. Te tae-

  nga atu ki reira apopo ake nei ekore

  pea e roa te puta mai ai he rongo

  riri ki a tatou—katahi hoki ka ahua

  tokomaha nga pakeha  ki a ratou

  nei.



  MEA  ake  tae mai ki Nepia nei te-

  tahi kaipuke uta waro mai no Pei-

  owhairangi (Bay of Islands) i o Nga-

  puhi ona kainga. E ki ana ka nui

  te pai o taua waro  hei tahu ahi i

  runga i nga tima—pai utu i to Po

  Hakene. E tangohia tonutia ana i

                                         

  tenei takiwa i runga i nga tima ka-

                                                                           

  toa e haereere ana  i tenei moana.

  He  ritenga pai tenei, he ritenga e

  waiho ai a tatou moni o tenei motu

                 TE WAKA  MAORI  O AHURIRI.

i konei ano whakahaereere ai i roto

i a tatou ano. Ehara te ritenga e

tiki atu nei i tawhiti te hanga mo

tatou, he whakapau atu hoki ia i nga

moni ki era moutere, ka noho moni

kore tatou i muri. Engari ka whai

mea tatou i konei hei taki mai i nga

moni  o era whenua (ara, hei hoko

ki o reira tangata) katahi tatou ka

whai rawa. Ina te kore he rupeke

no a tatou moni ki era motu. Na, he

tikanga tenei hei whakaaronga mo

koutou mo Ngatikahungunu. Me

tirotiro koutou ki nga mahi maori e

kitea ai e  tatou i konei, i to tatou

kainga nei ano, etahi o nga mea e

hiahiatia ana  e tatou, kia haereere

tonu  a tatou moni  i roto i a tatou

ano. Ki te mea  e riro tonu ana a

tatou moni  ki era atu wahi, kaore

he mea hei taki mai i etahi moni ki

konei, penei ekore e roa ka rawa

kore tatou. No konei hoki i rawa

kore  ai to tatou kainga i tenei ta-

kiwa, tetahi wahi. He  huruhuru

hipi anake nana  tatou i whakaora.

Kowai  hua ai ekore e kitea he waro

ma  tatou i to tatou kainga nei ano

mehemea  e kimihia ana—he koura

 ranei ? Engari kia kitea te waro i

 te wahi e tata ana ki te tunga kai-

 puke te tika ai. I mua ai he nui te

 witi e whakatupuria ana e koutou i

 Heretaunga nei, inaianei kua kore—

 ko nga kaipuke tenei ki te uta pa-

 raoa mai ma tatou. He aha i kore

 ai koutou e ngakau nui ki nga mahi

 ahu whenua ? Kaua  e waiho i te

 moni reti anake he oranga mo kou-

 tou. Me  tahuri ki te whakatupu

 witi, kaanga, oti, patiti, korewa, me

 te aha noa atu o nga mea hei hoko

 moni. Kaua  e waiho ko te pakeha

 anake hei mahi i nga mahi maori,

 engari kia kaha te katoa ki te mahi

 i nga mahi maori e puta mai ai te

 ora me  te rangatiratanga ki runga

 ki to tatou kainga.





    Ko te hanga nei ko te ru whenua e puta

  auau tonu ana i etahi wahi o Niu Tirani i

  tenei takiwa—ko Heretaunga anake i hapa.

  Tenei ake pea te takoto mai nei.



    E ki ana tetahi o nga nupepa o Merepana

  kua whakaritea e te Kuini ko Kawana Hori

  Kerei hei Kawana mo te Keepa o Kuru-

  hopa. Ko ia hoki te Kawana o taua whe-

  nua i te takiwa i tikina atu ai hei Kawana

  mo konei—i tona tuaruatanga mai nei. E

  ki ana ka nui te hiahia o nga pakeha o taua

  whenua kia hoki ano ia ki a ratou hei Ka-

  wana mo reira. Ko Kawana Hori Powena

  tenei kua tae mai ki Po Neke nei.

     HE KARAKIA MAORI.



Ko te Karakia tenei i ora ai a Ngatoroi-

rangi i tona rerenga mai i Hawaiki—e

horongia ana e te Parata i waho i te moana.

  Tenei ra te taketake rongo Maruwhawhatu,

  Heke iho i runga i te waka o Korau,

  Amo ake taku toki, waiho rua—

  Waiho ki tua. waiho ki raro, waiho ki te

     whai ao—

  Ki te aomarama e maru a kahu e.

  Tangaroa unuhia ! Unuhia te pou tapu 1

  Ko te pou tapu a te Rongomaiwhiti.

  Ka hinga ki te pou mua, ki te pou roto, ki

      te pou te wharaua

  He aturangi mamao, he heke iho i runga i

     o mata

  Te ara o Ngatoro e whano ai ki te pouriu-

      ri, ki te po tangotango—

  Ko te ara o wai ? ko te ara o Ngatoro ahua

     te parata—

  Eke ! Eke ! Ho ! Ho !

  Eke  ! Eke ! kai ariki uhi e tai ki e.





         TE WAIROA.

KOTAHI  te pakeha ko Peka  (Baker) te

ingoa kua  hopungia i te Wairoa—i  nga

kainga o te Waru Hau Hau nei e noho ana.

Whakawakia  ana e te Taitene Kai-whaka-

 wa, whakaritea ana kia toru marama mana

ki roto ki te whare herehere kuru kohatu

 ai mo tona paeketanga i te whenua. He

 Ture hou  nana tenei ritenga, no te tau

 1867. Ki taua Ture ka kitea te tangata e

 paoke rere noa ana i te whenua, e noho ana

 ranei i nga kainga maori kaore e mohiotia

 tona mahi e ora ai ia, me kawe ki te whare

 herehere whakamahi ai i roto i te takiwa

 kaore e pahika atu i te toru marama. Ko

 te tangata tenei ko te Peka i kawea mai ki

 Nepia inanoa nei, he whakapaetanga i te riri

 ia ki te taha Kuini i roto i te Hau Hau i

 mua  i Waiapu, i hea ranei, — he kore

 kai-whaki i te korero i tukuna ai. E ki

 ana hoki i roto ano ia i te Urewera i te

 riri ki Omaruhakeke i te Wairoa. Mehe-

 mea e whakawakia ana, ki te kitea te tika

 o tona tahuritanga mai ki a tatou i roto i te

 Hau Hau, katahi ka nui he mate mona—

 ka whakamatea pea.





    Nga hipi kua utaina atu i Nepia i roto i

 te marama  kua taha nei, i a Pepuere, ka

 rima mano e wha rau e wha te kau ma ri-

 ma. Kotahi mano e rima rau e wha te kau

 o enei hipi i kawea ki Akarana; kotahi

 mano e wha rau e waru te kau ma rima ki

 Tokomaru; kotahi mano  e toru rau ki

 Uawa; kotahi mano kotahi rau e rua te

 kau ki Turanga.



    Totahi ka pau rawa  i te ahi te paraki

  hoia i Waipuna. No te Turei te 25 o nga

  ra o Pepuere i wera ai; no te 2 o nga haora

  o te ata po i kitea ai te ahi, te taea hoki te

  tini, i te kaha o te hau. Heoi te wahi i ora

  ko te wahi i nga rangatira, me tetahi whare

  atu. Oraiti nga tangata o roto—ko o  ra-

  tou kakahu me a ratou hanga e korerotia

  ana i pau katua. Kaore i mohiotia te mea

  i wera ai.

               TE WAKA MAORI  O AHURIRI.

NGA MATE O TE MOTU I TE WAI-

     PUKE, I TE TUPUHI.



Ko  Heretaunga anake i rakia i te ra i nga

marama kua hori nei. Ko  etahi wahi atu

o te motu nei ka nui te mate i te waipuke,

i te tupuhi. Kua mate nga  tangata, kua

hinga nga whare, kua pakaru nga kaipuke,

kua hurihia nga whenua i te waipuke, kua

kahakina nga  arawhata me nga mira, kua

ngaro nga taonga, kua mate nga hipi, kua

rawa kore nga tangata. E korerotia ana ka

 taea te kotahi miriona pauna moni te rite-

nga o nga whare me nga taonga noa atu

 kua ngaro i tera moutere, i o Ngaitahu ka-

 toa. Kaore i konei anake te paanga o te

 marangai i pae ai te Etiunga ki uta i te one

 ki ko mai o Petane—engari i pa taua hau i

 tetahi pito o te motu  puta  noa ki tetahi

 pito, me te pae ki uta nga kaipuke i era atu

 wahi. Ekore rawa e taea te korero i nga

 mate katoa o te motu i te wai, i te mara-

 ngai—kia te kau rapea nga nupepa e kapi i

 te korero. Kotahi te kaipuke i pae ki uta

 i Hokianga i taua rangi ano i pakaru ai te

 Etiunga i konei (te 3 o nga ra o Pepuere)

 —te  kau nga tangata i mate, kotahi tonu te

 morehu

   I POTI KUPA kua hurihia te whenua i te

 wai o te Waimakariri. Mahara  ana nga

 pakeha tera e ngaro rawa te taone i te wai.

 Me te mea he moana nui tonu te ahua, puta

 noa ki nga kainga katoa o reira. He maha

 nga hipi kua mate, he nui nga arawhata

  (pereti nei) kua riro i te wai.

    Ko OKITIKI (he taone kei te taha hau-

 auru o tera moutere) kua mate i te tupuhi.

 Hinga ana nga whare, nga rakau o te nga-

 here  hutia ana e te hau kahakina haeretia

  ana me te otaota. Kotahi te wahine i mate

 i te rakau hinga ki runga ki tona whare.

    Ko KAIAPOI hoki tetahi kainga kua nui

  te mate i te Waipuke. Kua  riro nga rori

  me nga pereti i te wai; nga mahinga kai

  katoa kua tahia atu te oneone mahue iho he

  tahuna kirikiri: he nui te hipi, te hoiho, te

  kau, me nga poaka, kua riro i te wai. E

  mea ana nga pakeha tera e taea te tekau

  mano pauna te ritenga o nga mea katoa kua

  ngaro.

    I WAIKOUAITI  e rua nga  mate—ko  te

  Waipuke  me te tupuhi. Nga hanga o roto

  o nga toa kei te one i Waikouaiti e putu

  ana, te kawenga a te wai—nga paraki me

  nga rakau o te pereti, nga kaho pia, me nga

  kaho waipiro, nga peeke paraoa, witi, huru-

  huru hipi, me nga hipi tonu, me nga hoiho,

  me nga  aha noa atu. Kotahi te mira pa-

  raoa kua riro rawa atu.

     I TIMARU kotahi te tima i pae ki uta, a

  pakaru rawa. Kotahi tonu  te tangata o

  runga  i mate, ko etahi i ora. Nga hipi i

  mate i uta i te waipuke he mano noa. Ko-

  tahi hoki te miri paraoa o tenei kainga i

  riro, ko te wahine me nga tamariki katoa o

  te tangata nana, i mate i ro te wai. He nui

  atu nga whare me nga taonga i riro, ekore e

   taea te korero.

    I OAMARU e rua nga kaipuke kua paka-

ru ki uta e rua mano e rua rau peeke huru-

huru i runga i tetahi. Tokorua nga hera-

mana, tokorua hoki nga tamariki, o runga i

mate; ko te whaea me etahi tangata atu i

ora—na  nga tangata o utu i kawe atu te

taura hei ara mai mo ratou.

  Ko  nga kainga i OTAKOU hoki kua mate

ano i te Waipuke no te awa no Waiareka.

Tokoiwa  nga tangata i mate, he wahine

tetahi. Tokotoru  i mate i tetahi wahi atu.

Ko  nga whare riro i te wai, me nga hipi,

me  nga taonga katoa atu, he nui rawa.

   Heoi, i te tangi tatou ki to tatou mate i

te maroke o te whenua—ina  te kore ko

nga mate o era kainga. Kati tatou te ki

he  mate to tatou; engari me whakapai

tatou ki te Atua nana tatou i whakaora i

roto i enei mate nui o te motu nei.





 He Panuitanga ki nga tangata e whai take

   ana ki te whenua kia mohiotia ai te wahi

   me te ra e tu ai te Kooti hei whakawa i o

   ratou take.



   Na, he Panuitanga tenei kia mohiotia ai,

 ko te take a nga tangata no ratou nga ingoa

 e mau nei i raro, ki nga piihi whenua e mau

 nei i raro hoki, ka whakawakia a te 4 o nga"

 ra o Mei 1868 e te Kooti Whakawa Whe-

 nua Maori ki Te Wairoa Ahuriri. Ko nga

 tangata katoa e whai tikanga ana mo aua

 whenua me haere ki reira.

   Ka oti te whakawa, ka puta te Karauna

 Karaati ki te hunga i kitea tona tika i te

 kooti: heoiano he tino whakaotinga tena;

 ekore rawa  e tika kia peke  mai tetahi

 tangata ki muri.

                      Na  TIKI,

                Kai tuhituhi o te Kooti.

   Kooti Whakawa Whenua  Maori,

        Akarana, Pepuere 19, 1868.



  Ko nga ingoa o nga tangata no ratou nga piihi, me

     nga ingoa o nga whenua me te Takiwa hoki.

 Raimapaha, Hemi Hie, me etahi atu. Ka-

       huitara, Te Wairoa.

 Waretawai, me etahi atu. Te Ngaruetepo,

       Te Wairoa.

• Ema Moemoea, me etahi atu. Te Rino-

       hangi, Te Wairoa.

  Te Arakou, Erihi me etahi atu. Te Kiwi,

       Te Wairoa.

  Ihakara Haeata. Opoiti, Te Wairoa.

  Rawiri, me etahi atu. Aranui, Te Wairoa.

  Hopihana, raua Ko Tiemikara. Kawa-

       kawa, Te Wairoa.



   Mehemea  kua oti enei whenua te

 Ruri ka kitea nga Mapi i te Kooti

 o te Kai-whakawa Tuturu i te Wai-

  roa.



    Kotahi te pokuru koura kua kitea e te

  pakeha i o Ngaitahu, e whitu te kau ma ri-

  ma pauna te taimaha. Koia kei tera tanga-

  ta—tana  moni.

                 TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

        TE POKIHA.



Ko te Pokiha tena totahi ka mate i te ma-

rama kua taha nei—i a Pepuere. E haere

mai ana ratou ko etahi pakeha i Whanga-

nui i roto i te Koihi (Hariota nei), e haere

mai ana ki Po Neke. I te heketanga mai

i te rori i Turakina ka tutakina te terei e

piki ake ana. Ka arahina nga kau e te kai

arahi o te terei ki te taha ki roto o te rori,

ki te taha pari, kia watea te ara mo te Koihi.

Katahi ka haere mai taua Koihi i te taha ki

waho, te puta hoki i te whaiti o te ara. Ka

tanuku te oneone i te taha ki waho o te

rori, ka taka atu te Koihi i te pari—e wha

te kau putu te teitei o te pari i taka ai me

nga tangata i roto. Ko nga hoiho ki hai i

taka me te taha ki mua o te Koihi, ara te

nohoanga o te Kai whiu. Me  i kore te

maunu o nga titi kua taka katoa. I kumea.

ake ki runga nga tangata ki te taura. Ko-

tahi te tangata i whati rawa tona waewae,

ko etahi i maru noa iho—engari kaore he

tangata i mate rawa. He wahine tetahi he

tamaiti tetahi i roto i taua Koihi.

   Ko  te toru tenei o nga oraititanga o te

Pokiha—te  tuatahi, i era whenua i Uropi,

i taka ano i te pari raua tahi ko tona wa-

hine; te tuarua, i te Weta Inia i nga ru

whenua  i korerotia i te nupepa o te 9 o

 Hanuere; a ko te tuatoru tenei i Turakina

 nei.



   Kua  timata te whakairi haere i nga waea

 ki runga ki nga pou o te Terekarapi kawe

 korero e  takitutu haere nei i te rori i te

 Taupata. Ka nui te rawe o te ahua o aua

 waea e takoto maro atu ana i runga i aua

 pou—te   ara o te uira.



   Tenei hei te 14 o nga ra o tenei marama

 o Maehe  ka tae mai te Pirinihi o Erinipara

 ki Akarana, ratou ko ona hoa  rangatira.

 Ko  te Makarini hei te Hatarei haere ui ki

 reira i runga tima ki te whakamene i nga

 iwi maori o era kainga hei karanga ki a te

 Pirinihi.



   Tena te marangai whanoke inanoa nei i

 puta ki nga kainga o Ngaitahu  i te pito

 rawa o te moutere ki te taha tonga. To-

 tahi ka rite ki te hua pikaokao te rahi o te

 huka  nganga nei e korerotia ana. Pota-

 pota noa ana nga karaihi matapihi i te huka

 te wawahi, matemate noa ana nga manu

 rere me nga pikaokao !



    Kore  ana te tangata o te taone i enei

  rangi, ka rupeke katoa ki te purei hoiho i

  Mani—te    tane, te wahine, te tamaiti, te

  katoa tonu. Ngaro ana te waha  tangata,

  po ! Me te mea ko ro ngahere. I tenei

  ra (te Wenerei), i a matou e tuhituhi nei

  ano, kua kapi te rori i te putanga ki te ta-

  one i te tangata, i te hoiho, i te kiki, i te

  hariota—me  te mea  he ope taua nei te

  huhua.

RE WHARANGI TUWHERA  MA NGA

        HOA TUHl MAI.



            Taupo, Pepuere 14, 1868.

KI A TE KAI Tuiri o TE WAKA MAORI.

  E  hoa, tena koe. Mau e tuku atu aku

korero ki te nupepa. Kua kite te katoa, nga

iwi maori me te iwi pakeha, i te korero a

te nupepa a etahi tangata e noho ana i te

pito whakararo o Taupo, e ki ana kua tu te

whare manuhiri ki Tapuaeharuru; e ki ana

e rua  herengi mo  te tangata kotahi. E

tika ana. Ka koa taku ngakau, ka ora nga

manuhiri. Engari, tenei taku whakaaro,

kia nui  te kai ki runga  ki te tepu—te

paraoa, me te huka, me te poaka, me te

miti kau, me  te hipi, me te heihei, me te

purini, me te pata, me te toti, me te matete,

me  te tunu o te paraoa kia pai te tunu,

kaua  e tunu ki te ahi rarauhe. I runga i

 enei mea katoa ka hoatu e au te rua hereni.

He  riwai anake me te paraoa me te ti me

 te poaka, ekore e hoatu te rua hereni mo

 nga kai a te kuri. Ko nga kai papai a te

 pakeha katahi ka hoatu te rua hereni. Kua

 kite koutou i te whakaatu a Eru Oho te

 Tahora, a Ihakara Tahere, mo te utu ma-

 nuhiri mo  te perepoti (ferry boat) e ki nei

 aua tangata kotahi hereni me te hikipene—

 he kohuru tangata. Ma te tama a te Kuini

 e tiki enei utu. Taku utu pai mo te pere-

 poti kia kotahi hikipene mo  te  tangata,

 kotahi hoki hikipene mo te hoiho.

   Ko  tetahi o nga korero a aua tangata i

 ki na ka whawhai te Hau Hau Kingi ki

 Tapuaeharuru—he  tito tena korero. Tona

 tangata ngutu parau ko Eru Oho te Ta-

 hora. Kia rongo mai koutou e nga tangata

 katoa o nga wahi o Kiu Tirani, kua oti te

 runanga o te Kingi ko te whawhai kua

 mutu; ko te hoari kua wharikitia ki te

 whare—kua  tuturu enei kupu i te runanga

 o te Hau Hau.

   Na to koutou hoa na

                   NGATAMA-A-PUNGA.



   [Kia hua rawa he kai ma tenei hoa tuhi

 mai, kia pai rawa he kai, ka ora ia. E ki

 ana te whakatauki: —"• E rua i torona ai te

 tau o te ate, he kai, he tamaiti—he wahine

 ka toru. " Ki to tatou hoa o Taupo he kai

 anake  pea e torona ai te tau o tona ate.

 Ki  ta matou whakaaro tera e ngenge e

 hemokai te tangata me ka tae rawa atu ki

 Tapuaeharuru i te roa o te whenua—ekore

 hoki  e whiriwhiria he kai mana. " Piro

 kai ma te arero e kapekape. " " He nga-

 herehere, he ngakau, " e ki ana a  Ka-

 hungunu. Ina te kore he kore rawa no

 te kai. Imua  "Ekore e mahue te tatua

  a Hikakawa, " inaianei e takoto mai ana te

 kai i te huanui. E  pai ana tau e ki mai

 kua  mea nei te Hau Hau kia mutu te riri.

  Engari kai te kore e whakarongo etahi o

  ratou ki  ta ratou  tangata e kiia nei he

  " Kingi"—inahoki e mahi mai nei i Opo-

  toki. ]

              TE WAKA   MAORI O AHURIRI,

             Waima, Hokianga,

                   Hanuere 26, 1868.

KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

  Tena  ra koe. Tenei ka tukua atu a

matou  whakaaro e noho nei matou i nga

tau katoa kua pahure ake nei taea noatia

mai tenei tau. Koia enei ka timata ake

nei.

   I te oroko timatanga o tenei mea o te

Whakapono   ki enei kainga e toru, ki Wai-

ma, ki te Taheke, ki Omanaia (i timataia i

roto i te tau 1832) ka penei te ahua o te

Whakapono   ki enei kainga e toru me te

tamaiti whanau hou e atawhaitia nuitia nei

e tona whaea ki te waiu i puta mai i roto i

tona tinana. Nawai a, ka kaha te Wha-

kapono  ka tupu haere ka tae mai ko te

Ture o te Kuini ki a Ngapuhi katoa. Ka

 timata ano te atawhai i tenei tamaiti wha-

 nau hou, ara i te Ture. Nawai a, ka tupu

 ka kaha haere enei tamariki, a te Whaka-

 pono raua ko te Ture, ka kaumatuatia, taea

 noatia mai te tau 1846, ka tahuri mai nga

 tamariki nei, a te Whakapono raua ko te

 Ture, hei matua atawhai mo nga tangata i

 atawhaitia ai raua. Koia tenei ko ta raua

 atawhai i puta mai i roto i te tau 1848 ko

 te whakaturanga o nga maori hei Kai-wha-

 kawa. Ka  tu o matou i roto i tenei tau

 hei Kai-whakawa, ko Mohi Tawhai, ko

 Arama Karaka Pi. Nawai a, ka tupu ka

 kake haere. Otira i tupu tahi a te matau-

 ranga raua ko  te kuaretanga taea noatia

 mai te tau 1859, ka puta mai te kuaretanga

 nui te Kai Waipiro ki enei kainga e toru—

 kahore ano i mua atu. Ka timataia tonu-

 tia tenei mahi i roto i tenei tau taea noatia

 te tau 1861—katahi ka tae mai ki a matou

 te utu o te kuaretanga. He pau no a ma-

  tou hipi, kaa, hoiho; apiti iho te tino utu

 nui mo  to matou  aronga atu ki te kuare-

 tanga he paanga no te whiu ki nga tinana o

 nga tangata—hinga  rawa iho o matou ta-

 ngata  i aua tau e 70. No  reira ka kite o

  matou ngakau i te be o tenei mahi o te kua-

  retanga. Ka  penei matou; —" E, katahi

  te mea kino he aronga atu no te ngakau ki

  tenei mea ki te kuaretanga. Te putanga

  mai o tona utu, mate tinana tangata. " Ka-

  tahi matou ka ki; —" Me tango mai e tatou

  te whakatauki a o tatou tupuna i roto i to

  tatou whakamatenga e whakamatea nei ta-

  tou. " Te whakatauki nei; —"E  Tamara

  ma, aua  tatou e whaka u tonu ki te riri;

  erangi, e tamara ma, me haere tatou. He

  toa ano te oma. Ki te whaka u tonu

  tatou  ki te  riri, aianei tatou poto  ai i te

  mate. Ki te haere tatou, a muri atu ano

  kua toa atu tatou. " Katahi matou ka oma

  i roto i tenei mea i te kuaretanga. Ko to

  matou omanga tenei, he whakatu Ture. Ko

  nga Ture i whakaturia e matou e nga ra-

  ngatira e mau nei nga ingoa i nga rarangi

  whakamutunga i raro iho nei (i whakaturia

  i roto i te tau 1861), he tango mai na matou

  i etahi o nga Ture o te iwi rangatira nei, o

  te Pakeha. Ko nga Ture i whakaturia e

   matou he  arai i te waipiro kia kaua e puta

mai ki o matou takiwa e toru nei puta noa

atu i ona rohe katoa, ahakoa pakeha i noho

tata mai ki o matou taha—i whakaae katoa

ki tenei whakaturanga Ture. Te tuarua o

nga mea i kiia i roto i tenei Ture he wha-

katupu i nga taonga nei i te kau, i te hipi.

He whakamatauranga  tenei kia kite ai te

unga o te ngakau o te tangata ki runga ki

te matauranga. Tae noa ki roto ki te tau

1865 ka kite o matou ngakau e he ana ta

matou whakatupu i a matou taonga i nga

tau ka 20 ka pahemo ake nei. Katahi ka

timataia nuitia te whakaturanga  o  nga

Ture ki runga i o matou kainga e 3. Ko

nga hua enei i kiia e matou i roto i te wha-

kakahanga o aua Ture; —

   I. Ko te whenua kia taiepatia ki te taiepa

rere; kai whakatupuria he karaihe mo roto

hei kai ma nga kau, ma nga hipi me nga

hoiho—kia mutu te whakatupu koraha i nga

taonga kia noho rarata a tatou taonga.

   II. Ko te Whakapono kia u tonu i a

 tatou.

   III. Ko te Kura hei whakaako i a tatou

 tamariki kia whakakahangia e tatou.

   IV. Ko   tetahi wahi pai o tatou pihi

 whenua kia wehea hei nohoanga mo tatou;

 me pera ta tatou noho i runga i taua wahi

 me ta te pakeha noho, me noho taone. Ko

 nga whare e tu ki runga ki taua whenua me

 whare papa.

   V. He whaka u tonu i te Ture tuatahi i

 te waipiro kia kaua e puta mai ki aua kai-

 nga e toru nei.

   VI. Ko nga Ture mo nga whenua—ara,

 ko o matou whenua kia ruritia kia Karauna

 Karaatitia te pihi whenua a tena tangata a

 tena tangata.

   VII. Ko nga Ture mo nga tinana o nga

 tangata. Ki  te kohuru  tetahi tangata i

 roto i a tatou nei, ahakoa pononga, rangatira

 ranei, hei taua ra pu ano i hara ai ia hei

 reira ka hopu ka hoatu ki nga ringa o nga

 kai mahi i te Ture. Ki te oma taua ta-

 ngata ekore e mutu te whai i a ia i roto i nga

 tau katoa e ora ai ia. Ki te piri etahi atu

 tangata ki runga ki taua tangata kohuru,

 ahakoa toko 2, toko 3 ranei, me riro katoa

 ratou ki te whare herehere, kia ma te Ture

 'te tangata e whakamate, e whakaora.

    VIII. Ko  nga hara ririki e puta ana ki

 nga takiwa e 3 nei ma tatou ano e whaka-

 wa. Ki te pura te utu Whaine me te utu

 o te whakawa me kawe e tatou i nga tau e

 whakaritea e tatou hei kawenga atu ki te

 Kai-whakawa  Tuturu. Ki te kore e taea

  e tatou te mahi tetahi i roto i enei hara iti

 me tuku atu ma to tatou Kai-whakawa Tu-

  turu e mahi, ara e whakaoti taua hara.

    IX. Ko te whakatupu i te raruraru i roto

 i nga taonga o te tangata mate. I te wahi

  e ora ana te tangata me haere a ia tangata,

  a ia tangata, ki te tuhituhi i ana taonga;

  ara, ki te wehewehe ki tona teina, ki tana

  tamaiti ranei, ki tana wahine ranei, ki ana

  ranei i pai ai i ko atu, hei waihotanga iho

  mo ana taonga; kei waiho hei raruraru me

  te hunga ora i muri i a ia.

                 TE WAKA   MAORI  O AHURIRI.

  X. Ko te kupu e kiia, tonutia nei ki nga

Kawana  katoa e tae mai nei ki tenei motu,

" he piri ki te pakeha"—koia ano tenei, ko

ta tatou kupu  inaianei he piri ki te pa-

keha, kia raua tahi ko te Ture ake, ake,

amene tonu atu.

   XI. Ko te tikanga taua a o tatou tupuna

mo te Tapa mo te Ranga mo te Wahine

Puhi, mo te Wahine moe taane ina pure-

mutia, mo etahi mea atu, ka whakamutua e

tatou tenei mea te taua. Me tuku ma te

Ture anake a rapu te tika te he ranei o nga

ritenga i roto i enei hara.

  Ko  nga tangata katoa e noho ana ki

Hokianga  katoa e penei katoa ana nga

whakaaro me  ta matou e whakaaro  nei.

He kupu tenei ua matou ki nga iwi katoa

o te motu nei; —

  Whakarongo  mai. I a matou e noho nei

i roto i nga tau ka 35 ka pahure nei taea

noatia mai tenei tau hou ka timata nei ka-

hore ano tetahi taonga o matou i riro noa i

te ringa o te pakeha raua ko te Ture; pihi

whenua ranei, kaore i riro noa—he mea ata

hoko marie ano i riro ai. Tena ra to Langa

e tenei mea e te ata noho, te Pai. Koia

tenei e noho nei i runga i tona iti kainga.

Aue!  tena raia to mea whakatuarea e tenei

mea  e te tutu—tona  painga i puta mai,

mate tangata, riro whenua. E hoki, e nga

iwi katoa, e hoki ki te oranga kua whaka-

rerea nei. Titiro ki nga iwi e  ata noho

nei; kaore ano tetahi o ratou taonga, whe-

nua renei, i runga i to ratou ata noho i riro

noa. Koia tenei ko to te atu noho tikanga

kua puta ki a Ngapuhi. Na te iwi atawhai

nei na te pakeha i tuku mai ona tino Ture

he mea na ratou kia mahue o tatou ngakau

kuare; koia tenei ko tona putanga be Ka-

 rauna Karaati, mau ana  i te ringa o tena

rangatira, o tena tutua, o tena kaumatua,

 o tena tamaiti, o tena hawhekaihe. Tenei

 pea etahi iwi maori e mahi ngakau rua ana

 ki runga ki enei mea e rua, ki te Ture ma

 nga tangata, ki te Ture mo nga whenua.

 Ko matou ko Ngapuhi katoa kua tapatahi

 te ngakau kei runga anake ano i te Ture.

 Ko enei tikanga na Arama Karaka Pi, na

 Mohi Tawhai, i whakatakoto ka whakaae

 nga rangatira katoa o nga hapu e 3 nei.

   Koia enei ko aua rangatira katoa.

     Arama Karaka Pi kua mate nei

     Mohi Tawhai

      Kaitara

     Patara Ngamanu

      Penetana Papahurihia

     Hone Moka

     Te Tatua

      Reihana-Utu

     Mehaka

      Wiraha  Pi

      Raniera Wharerau

     Mohi Wiki Tahi

      Maunganui

      Pita Whanga

     Hoani Tuoro

      Piri Hahu

      Te Waharoa

      Rawiri te Tahua

    Hone Ihaka

    Hemi Tauahika

    Hemi Papakakura

    Hami te Hotete

    Puruwhero

     Pipo

    Hone Katete

    Neho Morakerake

    Wiremu  Titore

    Hone  Ngatote

    Arama Hinaki

    Houao

     Rameka

    Kereama Pihi

     Eruhiri

    Wiremu Paati

    Hone Mohi Tawhai

  Heoi, na to hoa aroha

           Na HONE MOHI TAWHAI.

  [He nui rawa te pai o nga korero o te

reta a Ngapuhi nei. Koia ano kei a ratou,

kua kitea e ratou te tino tikanga. Mehe-

mea i penei te tika o te whakaaro o nga iwi

maori katoa o te motu nei kua kore e kitea

te riri i Niu Tirani; penei e noho ora ana i

te ao nga mea kua mate, kua kore e ma-

ringi nga roimata o nga wahine me nga

tamariki ki nga taane ki nga matua kua

ngaro nei; penei kua kore e riro nga whe-

nua, ko te noho he noho katoa i runga i te

ora i te aroha. Hei tera nupepa pea puta

ai etahi kupu ma matou mo  tenei reta a

Hone Mohi Tawhai.

   Na TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. ]





   TENEI TE TAONGA!

TENEI  te taonga kei au e tu ana, ara

   ko aku tera hoiho, ko aku paraire,

ko te tini noa atu o nga hanga mo te

hoiho, mo te kaata. He  mea kawe

hou mai no Ingarani, naku ano i kara-

nga atu kia tuia mai mo toku  whare

hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.

   E tuia ana nga tera, me nga mea ka-

 toa o te hoiho i tenei whare.

                Na HOURA.





HAERE  MAI KI TE KAI MA

          KOUTOU!

 KUA    tu taku  whare taka rohi kei

      pahaki tata mai o te Peeke o Niu

 Tirani i Nepia. Ekore e ngaro taua

 whare i te tangata haere—he  whare

 hou tonu ia, he whare teitei. He nui

 nga kai e hangaia aua e au, nga rohi

 nei ano, nga keeki hei kai marenatanga,

 nga paua, nga kai reka noa atu.

   He  peeke witi (peeke kautahanga

 nei) etahi kei au e takoto ana mo  te

 hoko.

  Haere mai koutou ki te whakamatau ki

                 aku kai.

     Na ANARU PEREEKI,

                     Kai taka rohi.

   Nepia, Akuhata 29, 1867.

              TE WAKA MAORI  O AHURIRI.

  HE TERA, HE PARAIREI.



TENEI  nga TERA me nga PARAI-

  REI  hou katahi ano ka tae mai i

te ringa tonu o te tangata nana i hanga.

He  mea, hou katoa, ko te utu he iti

rawa. Tenei kei te

      WHARE           O   RANANA

       i a Rawhe kei Nepia.

  Pepuere 21, 1868.



E   NGATIKAHUNGUNU. ! TI-

         TIRO MAI!



TENEI     nga keihi hanga kei au, he

     mea tae hou mai. Ko  te tangata

 e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga

 pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore

 he mea i kore i toku whare, kua kite ra

 ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-

 tou ki te whakatauki na; —"Haere

 mai e whai i te waewae o Uenuku kia

 kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e

 rite ana au ki a Uenuku o te Rangi.

 Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku

 whare. E taea ranei te tatau i te kiri-

 kiri o  tatahi ?  Ko  te rite hoki ia.

 Engari me haere mai kia kite.

 Me haere mai me " te whakapuru ki tahi

         runga, me te patu ki tahi ringa. "

               Na TATANA.



 TENEI TE HOKO  NGAWARI

            KEI TE  TOA  O TE

 HUTANA RAUA  KO TE EAWINI.



 KUA   kite koutou i to maua whare

    nui i Nepia kua tomo tonu nei i

 te hanga. Ekore e taea te tatau i nga

 hanga katoa o to maua whare. Kua

 kite ra hoki koutou kore rawa tetahi

 mea e ngaro aua—te mea rahi, te mea

 paku, te kakahu, te kai, te aha noa

 stu. E  utaina tonutia mai aua i Inga-

 rani o maua hanga i runga i nga kai-

 puke  katoa o rawahi e u mai una ki

 Nepia. Kua   puta te rongo ki nga

  pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o

  nga hanga o tenei whare—ko ta ratou

  whare hoki ia e mui mai nei ratou ki

  te hoko.

    Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei

  whare. Ko  te tangata e hiahia ana kia

  ata tau ki toua tinana he kahu moua

  me haere mai ia ki a maua.

        Haere mai whakamatauria.

           Na te HUTANA  raua ko te

                EAWINI.

    Nepia, Akuhata 29, 1866.

TENEI! TENEI!! TENEI!!.



TENEI te take o te tohungatanga kei a

 maua!   Ko  te tangata e hiahia ana

kia hangaia  paitia tona tera me anga

mai ki a maua. Ka  tukua mai e te

tangata tana tera pakaru, taua aha ranei,

kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to-

na otinga me te mea hou tonu te kaha.

      

  Tenei kei a maua nga Tera hei hoko,

nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga

aha atu. Ko  to maua whare kei te taha

o te Peeke o Niu Tirani i Nepia nei.

    Haere  mai whakamatauria.

      Na KAHIKOROWI raua ko POIHI. -



    WHAKARONGO   MAI.

TENEI  au to koutou hoa  tawhito te

  noho nei maua ko WIREMU kei te

 WHATAAPUKA. Kai  te hoko tonu

 maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia

 ana e te tangata maori; —ara, he huka,

 he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me

 te mano kai atu.

   Ko nga kahu; —he koti, he paraikete,

 he tarau, me nga kakahu tane katoa,

 me nga kakahu wahine katoa.

   E tangohia ana hoki e maua nga kai

 e whakatupuria ana e nga maori; ara,

 he kaanga, he witi, he taewa, he aha

 noa atu.

   Haere mai ki te tangata tawhito.

         Na WIREMU raua ko KENERE.

   Nepia, Pepuere 26, 1867.



   PANUITANGA.

  KI  NGA RANGATIRA  o NGATIKA-

             HUNGUNU.

 KO  MIRA  raua ko RINITE tenei

  kei Nepia nga tino tohunga hanga

 whare, me  te mano atu o nga mahi

 Kamura—nga   Whatitoka, nga Mata-

 pihi, nga Keeti, nga aha noa atu. He

 mea uta mai na maua i Ingarangi ra ano

 nga Raka, nga Inihi, nga Titi, me nga

 mea rino katoa, mo nga whare e hanga-

 ia ana e maua—no  reira i kaha ai, he

  mea whiriwhiri mai hoki.

   Ko  te whare o Karaitiana ma i Tau-

  pata, i te rori putanga mai ki te taone

  nei, ua maua i hanga. Ka hiahia te

  tangata kia hangaia, e  maua  tetahi

 whare  mona, ka kore ona moni e pai

  tonu ana maua ki te whenua hei utu.

  Ko ta maua mahi he mahi hohoro, he mahi

                          





  He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haake

    Pei Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki

    katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.