![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 4, Number 9. 15 August 1867 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 9. 1 NEPIA, TAITEI, AKUHATA 15, 1867. [VOL. IV. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI kua tae mai te 10s. a Manaena mo te nuipepa ki a ia. KUA rongo koutou nga tangata maori ki te mate uruta whakakoro- puta i te tinana o te tangata; kua kite pea koutou i nga tohu o taua mate i te kanohi o etahi o te pakeha e haere nei—kua kinokino nei nga kanohi i te koroputaputa. He morehu ena pakeha no taua mate. Ka pa taua mate ki te taone ki i te tangata ka mano i te mate- nga, ekore e taea i nga rongoa a te takuta — he mea kotahitahi te morehu o te tangata. E ki ana he riri te mea mana e whakangaro te tangata—na, ekore rawa te riri e • rite ki te mate whakakoroputa. Mano mate o te tangata ekore e rite ki taua mate—he tahi tonu i te whenua tana mahi, marama keho- keho tera. Na te atawhai nui o te Atua i takikotahi ai tona putanga mai ki a matou i mua ai i to matou kuaretanga ki tona ahua—mehemea i puta auau mai i reira ai kua, ngaro katoa matou. Kai te awangawanga matou ki nga maori koi tae mai taua mate ki tenei motu a muri ake nei—ki te puta mai ki konei ka ngaro katoa koutou. Ko te hanga e hui nei te moe ki raro ki te whenua i roto i o koutou whare maori ma reira e tino kaha ai taua mate ki te tae mai ki konei; ko te kore hoki kaore e tia horoi i o koutou tinana tetahi mea mana e taki haere taua mate ki o koutou kainga—teta- hi, ko te tangata e kai nui ana i te waipiro e kore e ora, no te mea he ahi tonu e haere ana i roto i ona uaua. Koia ano e hoa ma ki te puta mai taua mate ki konei kotahi ano te tahinga o nga kainga ka ngaro katoa koutou—po! me te ahi e poko ana! Kua korerotia ano ki a kou- tou taua mate i mua, kua tono noa
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. WI TAMEHANA O WAIKATO. Ko te Tekoteko mo Wi Tamehana kua oti te hanga kua ia i te wahi o i mate ai ia. He mea hanga na te pa- keha taua tekoteko. Ko te ahua o Tamehana kai runga e mau ana kei roto i te karaihi, he mea hanga ano ua te tohunga pakeha. Ko nga kupu enei tuhia ki runga, ara; — Haere atu ra, e te hoa. "* I te oranga o te tama a Kiripuai, he kura te tangata. " O Ko Wiremu Tamehana te Waharoa i hemo ki tenei wahi, i te 27 o nga ra o Ti- hema,, 1866. Ko taua kupu poroporoake tenei: — "Ki atu ki a Hohaia, mehemea ka pai a ia ki te noho tonu i konei, e pai ana ahau. " Ko Hohaia te pakeha i kiia nei e nga iwi Kingi o reira kia panaia atu i Mata- mata- Mana nga kau i whiua atu i Nepia nei i mua, i kiia kua kohurutia nga kai whiu ki Runanga—he parau aua korero, engari kaore i tukua e te Hau Hau nga kau kia haere ana i runga i to ratou kainga. Koi a te Poihipi aua kau e tiakina ana inaianei. HE WHENUA KOURA. TENA nga pakeha tokotoru, tokowha ranei, kei te kauru o Mohaka o kimi koura ana—kua maha nga wiki e mahi ana taua hunga ki reira. No tetahi wiki kua hori nei ka tae mai ki te taone ki te tiki kai ma ratou. E ko- rero ana ki ta ratou mahara he whenua koura taua whenua. Kua kitea e ra- tou etahi koura paku nei i roto i nga awaawa i te kauru o Mohaka, haere atu ki te taha ki Taupo. Ehara i te koura tikanga ta ratou i kite ai inaianei, engari ko te ahua o te whenua e pai aua ki ta ratou titiro. E mea ana ki te ata mahia tera ano e tino kitea. Ko- tahi i he ai ko te riri a nga maori o Taupo—riria mai ana ratou kia hoki mai. Na he whakaaro he tenei na ana maori, he whakakore i te tikanga e kake ai to tatou kainga. He takiwa rawa kore hoki tenei ki a tatou; kore ana te moni, kore ana te mahi, kore ana te aha; he tokomaha nga pakeha e noho hemo ana i te kai i tenei takiwa. Me- hemea kua tuwhera tetahi Tikini (te ritenga o tenei kupu o te " Tikini'' he whenua mahinga koura) katahi ka piki katoa tatou ki runga ka ora tatou, ka kake te utu o te witi, o to taewa o to mahi, o nga mea katoa. Ekore e riro i nga kai keri anake te rawa. ka kite katoa tatou i te painga, ka nui haere tonu te moni i roto i a tatou i runga i a tatou mahi maori—me nga tangata hoki nona te whenua i mahi ai ka kite ano i te rawa. Engari ko te whakaaro tika mo nga maori o taua whenua me waiho nga kai rapu kia ma- hia ana. ka kitea katahi ka korero ki te Kawanatanga, ka whakatakototia he ritenga e tukua ai nga pakeha ki reira mahi ai kia tika ai te mahinga—kia pena hoki me tera whenua i Kauaeranga i to tahu ki Akarana.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 51 anake te mahi. No te taenga ki enei ra katahi ano ka tono kia utua ona hanga rae te mahara ki te muru i nga rawa ranei, i te whenua tonu ranei hei utu mo ana hanga. Na, e ta ma ehara tenei i to whakaaro pai, te apitirua i te mate mo matou—kite mai ano ka mate apiti mui hoki. Tena tonu matou e kaha ki te utu i a matou muna, kotahi te mea e kore ai e kaha e utu atu ana e wha- kanui ake ana koutou i te utu ki runga o te utu tuatahi—ko te ritenga tenei e kore ai matou e kaha. Ko te homaitanga o te ture pakeha ki a matou ahakoa ka wha te kau o koutou tau ki tenei motu ka mea matou ka rite matou ki a koutou te mohio, kaore—taki- tahi o matou tangata mohio paku nei. Nu te kuare i tupu ai nga he o tenei moutere. Kotahi te pukapuka o " Nga Ture o Inga- rani," na, te Kawana kei au, kowai e kaha ki te whakahaere i aua Ture e taea ai? Ina- hoki kua riro atu te whenua ki a koutou ko tetahi wahi iti nei i toe iho ki a matou; ko koutou koi te kaha ki te whakatupu rawa mo koutou ki o koutou na pihi ko matou kei te noho mangere nua iho, otira ehara i te mangere he kuare ano. Ka pehea ianei te oranga e ora ai te tangata i te kuareta- nga ? E ki ana a Paora ;—" E ora ano ahau i mua i te korenga o te Ture, te taenga mai o to Ture ka ora ano te hara ka mato ano ahau." Heoi nga kupu e hoa. Mau e tuku atu ki te perehi kia taia ki te Waka Maori. Na HENARE MATUA. [Me whakaputa e. matou etahi kupu mo te reta a Henare, a ka whakamutua i konei te korero na—kua roa ke hoki. Ingarani Paora Roma
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. karongo ki ta te takuta. Na ehara i te ako a te takuta i mate ai, engari na tona ngakau riro ke ki tana i hiahia ai. Inahoki ta Paora ano; " Na e tapu ana te Ture, ko te korero e tapu ana e tika ana e pai ana. I meinga koia te mea pai hei mate moku ? Kaore rapea. " Koia hoki ko te Ture o i Ingarani he mea ako i te tangata kia ora ai ia, ka kore e whakarongona ka waiho hei mate mona. ] Nepia, Akuhata 12, 1867. KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI. E hoa, he tuhi atu tenei naku ki nga maori o Heretaunga kia rongo mai ratou ki taku whakaaro mo to ratou mate e mate nei ratou i tenei takiwa i a ratou " nama. " E hoa ma. Tenei au te noho pouri nei ki te nui o to koutou raruraru e taumaha nei i runga i a koutou i tenei takiwa—kaore he okeokenga ake, kaore he aha. Inahoki he nui nga tamana e puta ana ki a koutou i enei rangi—kaore he rangi i kore ai e tae mai he tangata ki te tono tamana mo etahi o koutou. Akuanei tona mutunga iho o tenei mahi he muru taonga, he hopu tonu ranei i te tangata—ko to te Ture tikanga hoki ia. Ki te penei tonu he ritenga ekore e roa ka rawakore rawa atu koutou, ka noho mate noa iho. Na, kai to aroha au ki a koutou. Kaore he tikanga ki taku titiro kia penei tonu koutou, He iwi whai rawa koutou, e puta nui ana te moni ki a koutou i roto i nga reti, i nga whenua kua hokona hoki. Mehemea e ata whakahaere ana a koutou rawa ekore koutou e mate; penei ka rite nga " nama, " ka ora hoki koutou. Ka rua nga tikanga i mate ai koutou—ko te kore e mohio ki te whakahaere i o kou- tou rawa katahi, ko te moumou i nga rawa ki te maka noa ka rua—ki te maka noa ki nga hakari, ki nga kai hau kai, ki nga nga ke atu kaore e kitea he hua o roto. Ki te waiho ma koutou ake ano e whakahaere i a koutou mahi i roto i tenei takiwa o te mate, o te tamana, o te aha, akuanei koutou ta- hurihuri noa ai ekore e kite i te huanui o te ora. I te rapu tikanga au hei oranga mo koutou—a, ki taku whakaaro kotahi tonu ano te tikanga, koia tenei, ka korero- tia nei e au akuanei. Ki te whakarongo pu koutou ki taku e ako atu nei ekore e maha nga tau kua ora rawa koutou; ki te kore, ka mate koutou—mate rawa. Ko taku i mahara ai me tono ki nga pakeha whai rawa he moni hei whakarite i nga nama. Kaore he kore o te moni mehemea e mara- ma ana te ngakau o te pakeha ki te whaka- hokinga mai o ana moni. Taku tikanga ta te pakeha, ka tukua mai e te tangata be moni ki au ka hoatu e au taku hanga, taku hoiho, taku whare, tuku whenua ranei, ki a ia mau ai hei whakapono mo taku whaka- hokinga atu i ana moni i te takiwa i whaka- ritea ai; a ka rite i au ana moni i homai ai katahi ka hoki mai taku hanga ki au ano. He mea utu te moni homai pera. E rite ana hoki te moni ki etahi mea katoa atu. Ka riro mai te mea a te tangata ki au whakamahi ai ki runga ki aku mahi ka utua e au nga tau katoa i waiho ai ki au taua mea. Koia hoki me te moni a te tangata kai te peratia ano, ka utua e au te takiwa i takoto ai ki au ana moni—kei runga kei nga rau te whakahaeretanga o nga utu. He tokomaha nga pakeha o Nepia kai te penei i tenei takiwa. Ka homai e nga peeki [e te pakeha noa atu ranei] he moni ki te tangata e tono ana ka hoatu e taua tangata toua piihi whenua, ona hipi ranei, nga huruhuru ranei hei tohu tiaki i te utunga atu—ka rite, katahi ka hoki atu ana hanga. He mea tuhi marire e nga roia nga ritenga katoa ki te puka- puka, tuhituhi rawa e te tangata e tono ana e te tangata hoki e homai ana i o raua ingoa o o ki roto, katahi ka kawea taua pukapuka ki te Hupirimi Kooti takoto ai. Ka rite aua moni te whakarite atu ka tuhia ano ki te pukapuka ka kawea ano ki taua Kooti takoto ai kia mohiotia e te Kooti kua rite —heoiano, " noho maaha ana. haere maaha ana. " Na e mea ana au me penei ano hoki koutou nga rangatira e whai whenua ana, me waiho ko nga whenua hei taki mai i te moni. Ko te ingoa kau o te whenua e tuku atu ko te tinana hei a koutou ano mau ai hei retinga, hei ahatanga atu. Ka riro be moni i a koutou hei whakarite i nga nama me waiho ko nga moni reti o te whenua hei wha- kautu i aua moni. Me wahi nga reti, ku tetahi wahanga me tuku hei whakarite i nga — o moni i homai e te peeki e te pakuha, atu ra- nei, ko tetahi wahanga me waiho hei oranga mo koutou. A me penei tunu i roto i nga tau katoa tae noa ki te takiwa e rite ai nga moni i tonoa e koutou; heoi, katahi ku marama koutou, ko nga whenua ku toe ano hoki katoa ki a koutou. Engari ekore e tika kia tangohia e koutou ake ano nga reti koi kawea e te hiahia o te ngakau ku rukea katoatia atu ki te hanga noa iho, ekore hoki e toe etahi hei whakarite i nga moni i tonoa e koutou—ka peratia, ekore e hoki nga whenua. Engari me whakarite marire tetahi pakeha whakaaro tika hei tango i nga moni reti, mana hoki e wahi ka hoatu ki a koutou tetahi wahanga, ko tetahi ka hoatu ki te tangata nana i homai te moni ki a koutou; a ka rite aua moni heoi ano te mahi, ka hoki ano ki a koutou te ritenga o nga reti. Ka matu, me ata ropu koutou ki te painga o aku korero; a ko te tangata e hiahia ana kia peneitia he tikanga mona mana e haere mai ki au ki Nepia nei kore- rorero ai tatou ko tetahi o nga roia me i kore e kitea e tatou he tikanga. He pa- rau noa atu tenei naka ki a koutou; kei a koutou ano ia te whakaaro. "Ki au nei he tikanga pai ia; ko taku tika- nga ia hei oranga moku i nga wa o te mate. Na to koutou boa tawhito. Na te KARINI.
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. TE KAI HAU KAI A NGATIKA- HUNGUNU. I TE pupuhi manu a Ngatikahungunu i tenei takiwa kua hori nei mo te kai hau kai e takoto ake nei (i a Hepetema pea) —te kai hau kai ki Tokomaru i Waiapu, ki te Whatuiapiti hoki i u te Hapuku ma, hei tiaki etahi mo te ope haere mai. He kai pakeha he kakahu pakeha etahi mo taua kai hau kai. Nga manu kua mate ki ro taha i a Ngatihori i a Karaitiana, i a Henare Tomoana, i a Manaena ma, kotahi te kau mano e iwa rau e waru te kau ma whitu; nga mea i a Ngatikahungunu i a Tareha ma, e iwa mano; tena ano hoki nga mea i a te Upokoiri i a Renata ma kua mate ano, e hia ranei kaore matou e mohio ana. I puhia aua manu ki Raukawa, ki Ruahine, ki Tamaki, ki Tarewa i Waipawa, ki Mangawharau i Waimara- ma, ki hea atu hoki. E whakapai ana matou ki te tikanga a Karaitiana kua rongo nei matou e kawea ana ana tamariki ki Po Neke ki nga kura pakeha. He mea pai kia kawea ko nga tamariki taane rangatira nei ki te kura pakeha—taua hokinga mai kua tino pakehatia. kua mohio ki te reo pakeha, ki te tikanga maha atu hoki. Nga tohungata- nga pakeha katoa kei roto kei nga puka- puka o te pakeha e noho ana. nga rongo hoki o nga iwi o te ao katoa; na. ka mohio te tangata ki te korero i aua puka- puka heoiano kua tuwhera te huarahi hoi haerenga mona, mana ano ia e ako i roto i nga tau o tona oranga—kua huakina to tatau o to whare hei nohoanga mona kia tomo ia ki roto. Engari mo motu rawa atu te nohoanga o te tamariki i tona whanaunga koi haere rua te whaka- akoranga ki te taha pakeha ki te taha maori—a o kore o tino mohio to tamariki ki te peratia he ritenga. Ki te roa to tamariki e noho ana i te kura ka tu ia hei tohunga i roto i te whakatupuranga e tupu ake noi. WHARANGI PANUITANGA. TENEI TE HANGA! TENEI RAWA ANO TE HANGA! HAERE mai te tane, haere mai te wahine, haere mai te tamariki, haere mai te katoa, ki te ora mo o kou- tou waewae ! Kei au nga PUUTU KAHA, te mea roa, te moa poto; te mea matotoru, te mea rahirahi; te mea utu nui, te mea utu iti; te mea tane, te mea wahine. Haere mai tirohia. Ko taku whare kei tetahi taha o te rori i te ritenga ki te whare hoko rongoa i Nepia, i ko mai o te Peeke. Tikina mai, patua ! Na te WURU, Kai tui puutu. WHAKARONGO TE TANGATA HAERE! MEA ake, hei te tuatahi o nga ra o Hurae, ka tu tetahi whare Papari- kauta maku i tua mai o te arawhata i Tutaekuri. He ingoa mo taua whare ko te POROWINIHERA HOTERA. Ko nga patiti o aku pataka (ara nga tai- epa kai ma te hoiho) kua oti te tiri ina- ianei—no Ingarangi mai nga kakano. Ko nga kai o taku whare mo te tangata haere ekore au e pai kia kino, kia iti ranei—taku e pai ai kia ora rawa te ta- ngata koi ngau tuara ki au. Tetahi ko te WAKA MAORI nuipepa ka puta tonu mai ki taku whare hei korero ma koutou. Na e mea ana au kia haere mai kou- tou ki taku T/bare whakamatau ai me ka haereere koutou ki te taone. Haere mai e whai i te waewae o Uenuku kia kai koe i te kai. Na HEMI AHITONE. KUA TAHAETIA, kua haere ke ranei, i te taiepa a Tareha tetahi hoiho pango he uwha, he ma kei te rae, me nga waewae o muri he ma ano, ko te parani kei te pakihiwi maui he penei B. Ko te wha tenei o nga marama i ngaro ai, raua tahi ko tona punuka— he whero te punuka. Kotahi pauna te kau herengi te utu ki te tangata mana e whakaatu maua ranei e kawe mai ki a Rihari Meketoara (Richard M'Doall) kei Miani. Miani, Akuhata 14, 1867. TENEI TE TAONGA! TENEI te taonga kei au e tu ana, ara ko aku tera hoiho, ko aku paraire, ko te tini noa atu o nga hanga mo te hoiho, mo te kaata. He mea kawe hou mai no Ingarani, naku ano i kara- nga atu kia tuia mai mo toku whare hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga. E tuia ana nga rera, me nga mea ka- toa o te hoiho i tenei whare. Na HOURA. TENEI! TENE!!! TENEI!!! TENEI te take o te tohungatanga kei a maua! Ko te tangata e hiahia ana kia hangaia paitia tona tera me anga mai ki a maua. Ka tukua mai e te tangata tana tera pakaru, tana aha ranei, kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to- na otinga me te mea hou tonu te kaha. Tenei kei a maua nga Tera hei hoko, nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga aha atu. Ko to maua whare kei te taha o te Peeke o Niu Tirani i Nepia nei. Haere mai whakamatauria. Na KAHIKOROWI raua ko POHU.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. (WHARANGI PANUITANGA. ) PANUITANGA. Ki NGA RANGATIRA o NGATIKA- HUNGUNU. £0 MIRA raua ko RINITE tenei kei Nepia nga tino tohunga hanga whare, me te mano atu o nga mahi Kamura—nga Whatitoka, nga Mata- pihi, nga Keeti, nga aha noa atu. He mea uta mai ua maua i Ingarangi ra ano nga Raka, nga Inihi, nga Titi, me nga mea rino katoa, mo nga whare e hanga- ia ana e maua—no reira i kaha ai, he mea whiriwhiri mai hoki. Ko te whare o Karaitiana ma i Tau- pata, i te rori putanga mai ki te taone nei, na maua i hanga. Ka hiahia te tangata kia hangaia e maua tetahi whare mona, ka kore ona moni e pai tonu ana maua ki te whenua hei utu. Ko ta maua mahi he mahi tohora, he maha pai. WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he koti, he paraikete, he tarau, me nga kakaha tane katoa, me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara, he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mai ki te tangata tawhito. Na WIREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1867. WHAKARONGO MAI! KO au ra ano tenei ko NOIHU kei Nepia nei ano e noho ana, e hoko- hoko tonu ana i te taonga. Kua tae mai koutou ki toku whare, kua hoko koutou i aku hanga, kua mohio koutou ki te ahua. Engari tenei nga mea hou kaore ano koutou kia kite. Ko nga tupeka o taku whare he mea kua oti te tapahi, kua oti te mirimiri— he huri nana i tapatapahi, e tu nei kei roto i taku whare. He tupeka pai rawa, he reka; te mate tapahi, te aha—ko te puru tonu, kai tonu. Kei tetahi taha o te rori i te Whare o te Kawanatanga i Nepia. Na ERUETI NOIHU. TENEI TO TOHUNGA KI TE HANGA WAATI! KO au, ko te tangata e tuhi atu nei ki a koutou nga rangatira me nga tangata o Heretaunga, ko au tenei ka- tahi ano ka tae mai i Ingarani ki tenei kainga mahi ai i taku mahi hanga Waati, hanga Tieni, me te tini atu o nga mahi whakapai tangata. No Ra- nana ra ano toku tohungatanga, no te Taone nui o Ingarani, te Taone e noho mai nei te Kuini. Kei reira te huinga o nga mahi pai, me nga tangata mohio. Koia hoki tenei, haere mai tirohia taku mahi. E nui ana te Waati, te Tieni, te Ringi, te aha noa atu, kei au e tu ana hei hoko. Ko taku whare kei tetahi taha o te rori i te Peeke o Niu Tirani i Nepia. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_Na PERUA. KOTAHI PAUNA HEI UTU. KUA HAERE KE tetahi HOIHO RAHOPOKA pango nei. Te parani kei te pakihiwi katau he penei H; kei te pakihiwi maui he penei N— he haehae ma kei te pongaihu. I haere ke i te Aute taua hoiho, i anga whaka- te-taha ki te Puketapu. Kei te taha ki Omahu kei Moteo ranei e noho aua inaianei. Ka hoatu te moni kua whakahuatia i runga ake nei ki te tangata maua e kite a ka kawea ki a Teone Heirapa (John Heslop) te pakeha e noho ana i te Puketapu; tetahi me whakahoki mai ki Wharerangi ki ahau kua tuhia nei toku ingoa ki raro iho. Na WIREMU EREHANA. Wharerangi, Akuhata 9, 1867. PANUITANGA. TENEI au te tangata tawhito kei te whare hoko i ko mai o te Papari- kauta o te Kemara i te huarahi putanga mai ki te taone. Ko te WHARE O RANANA te ingoa o taua whare. Tenei nga TERA, nga PARAIREI, nga WIPU, me nga aha noa atu, mo te tane mo te wahine. Katahi tonu ka tae mai enei hanga i Ingarangi. He hanga pai rawa aua hanga, e iti ana hoki te utu. Engari ma koutou ano e haere mai kia kite, kia mohio koutou. Na RAWHE. WHAKARONGO MAI TE TA- NGATA HAERE HOIHO ! TENEI au to koutou tangata tohunga ki te hanga hu mo nga hoiho! Ka hiahia te tangata kia haianatia nga wae- wae o tana hoiho me haere mai ki au ki te tangata hou whakamatau ai kia kite koutou i te mahi pai. Tetahi o aku mahi he hanga parau whenua. Ka mahia e au te parau pakaru, anana ! me te mea he parau hou tonu ! Ko taku whare ko te whare paraki- mete i runga mai o PUKEMOKEMOKE Kua riro hoki i au taua whare. Haere mai whakamatauria te tangata hou. Na WIREMU ROPITINI. Nepia, Pepuere 22, 1867.